Родныя вобразы / С. Алексіевіч. «Чарнобыльская малітва»

        ДЗІЦЯЧЫ ХОР

        Алёша Бельскі – 9 гадоў, Аня Богуш – 10 гадоў, Наташа Дварэцкая – 16 гадоў, Лена Жудро – 15 гадоў, Юра Жук – 15 гадоў, Оля Звонак –10 гадоў, Сняжана Зіневіч – 16 гадоў, Іра Кудрачова – 14 гадоў, Юля Каско – 11 гадоў, Ваня Ковараў – 12 гадоў, Вадзім Краснасолнышт – 9 гадоў, Вася Мікуліч – 15 гадоў; Антон Нашыванкін – 14 гадоў, Марат Татарцаў – 16 гадоў, Юля Тараскіна – 15 гадоў, Каця Шаўчук – 14 гадоў, Барыс Шкірманкоў– 16 гадоў.

        "Я ляжала ў бальніцы. Мне было так балюча...Я прасіла маму: "Мамачка, я не магу трываць. Лепш забі мяне!"

        "Такая чорная хмара... Такі лівень... Лужыны сталі жоўтыя... Зялёныя... Быццам у іх налілі фарбы... Гаварылі, што гэта кветкавы пылок... Мы не бегалі па лужынах, толькі глядзелі на іх. Бабуля зачыняла нас у пограбе. А сама ўкленчвала і малілася. I нас вучыла: "Маліцеся! Гэта – канец свету. Кара Боская за нашы грахі". Браціку было восем гадоў, а мне шэсць. Мы сталі ўспамінаць свае грахі: ён разбіў слоік з малінавым варэннем... А я не прызналася маме, што зачапілася за плот і парвала новую сукенку... Схавала ў шафе...
        Мама часта апранае чорнае. Чорную хустку. На нашай вуліцы ўвесь час некага хаваюць... Пачую музыку – бягу дадому і малюся, чытаю "Ойча наш". Малюся за маму і тату..."

        "Па нас прыехалі салдаты на машынах. Я падумаў, што пачалася вайна. Яны выдумлялі незразумелыя словы: "дэзактывацыя", "ізатопы"... У дарозе прысніўся сон: адбыўся выбух! А я жывы! Няма хаты, няма бацькоў, няма нават вераб'ёў і варон. У жаху прачынаўся, падхопліваўся... Глядзеў у акно: ці няма ў небе гэтага грыба кашмарнага?
        Памятаю, як салдат ганяўся за кошкай... На кошцы дазіметр працаваў, як аўтамат: шчоўк, шчоўк... За ёй – хлопчык і дзяўчынка... Гэта іхняя кошка... Хлопчык дык нічога, а дзяўчынка крычала: "Не аддам!!" Бегала і крычала: "Міленькая, уцякай! Уцякай, міленькая!" А салдат – з вялікім цэлафанавым мехам..."

        "У хаце мы пакінулі, зачынілі майго хамячка. Беленькага. На два дні яму ежы пакінулі. А з'ехалі назаўсёды".

        "Загрузілі нас у эшалон. Малыя плачуць, выпацкаліся. Адна выхавацелька на дваццаць чалавек, а ўсе плачуць: "Мама! Дзе мама? Хачу дамоў!" Мне – дзесяць гадоў, такія дзяўчынкі, як я, памагалі супакойваць малых. Жанчыны сустракалі нас на перонах і хрысцілі цягнік. Неслі сваё печыва, малако, цёплую бульбу...
        Нас везлі ў Ленінградскую вобласць. Там ужо, як пад'язджалі да станцый, людзі хрысціліся і глядзелі здалёк. Баяліся нашага цягніка, на кожнай станцыі яго доўга мылі. Калі на адным прыпынку мы выскачылі з вагона і забеглі ў буфет, нікога туды больш не пусцілі: "Тут чарнобыльскія дзеці ядуць марожанае". Буфетчыца некаму па тэлефоне гаварыла: "Яны паядуць, мы памыем з хлоркай падлогу і пракіпяцім шклянкі". Мы чулі...
        Сустракалі нас урачы. Яны былі ў процівагазах і гумавых пальчатках... Забралі ў нас вопратку, усе рэчы, нават канверты, алоўкі і ручкі, склалі ў цэлафанавыя пакеты і закапалі ў лесе.
        Мы моцна напалохаліся... Доўга пасля чакалі, як пачнём паміраць..."

        "Мама з татам пацалаваліся, і я нарадзілася. Раней я думала, што ніколі не памру. А цяпер ведаю, што памру. Хлопчык ляжаў разам са мной у бальніцы... Вадзік Карынкоў...
        Птушачак мне маляваў. Домікі. Ён памёр. Паміраць не страшна... Будзеш доўга-доўга спаць, ніколі не прачнешся...
        Мне сніўся сон, як я памерла. Я чула ў сне, як плакала мая мама. І прачнулася..."

        "Хачу расказаць, як развітвалася з нашай хатай мая бабуля. Яна папрасіла тату вынесці з кладоўкі мех проса і рассыпала яго па садзе: "Божым птушачкам". Сабрала ў рэшата яйкі і высыпала ў двары: "Нашаму кату і сабаку". Накрышыла ім сала. Павытрэсвала з усіх сваіх мяшэчкаў насенне: морквы, гарбузоў, агуркоў, цыбулі-чарнушкі... Розных кветак... Рассыпала па гародзе: "Хай у зямлі жывуць". А пасля пакланілася хаце... Пакланілася хлеву... Абышла і пакланілася кожнай яблыньцы..."

        "Я быў маленькі... Шэсць, не, восем гадоў, здаецца. Так, восем. Палічыў цяпер.
        Помню шмат страхаў. Баяўся бегаць басанож па траве. Мама напалохала, што памру. Купацца, ныраць – усяго баяўся. У лесе рваць арэхі. Узяць у рукі жука... Ён жа па зямлі поўзае, а яна заражаная... Мурашы, матылі, чмялі, – усе заражаныя. Сад белы... Шкляны...
        Мы чакалі вясну: няўжо зноў вырасце рамонак? Як раней? Усе ў нас гаварылі, што свет памяняецца. I па радыё, і па тэлевізары... Рамонак ператворыцца... У што ён ператворыцца? У нешта іншае... А ў лісы вырасце другі... хвост, вожыкі народзяцца без іголак, ружы без пялёсткаў. З'явяцца людзі, падобныя на гуманоідаў... Без валасоў, без веек... Адны вочы...
        Я быў малы... Восем гадоў...
        Вясна... Вясной з пупышак, як заўсёды, выкруціліся лісты. Зялёныя. Зацвілі яблыні. Белыя. Запахла чаромха. Раскрыліся рамонкі. Яны былі такія ж. Тады мы пабеглі на рэчку да рыбакоў: у плотак па-ранейшаму галава і хвост? I ў шчупака? Правяралі шпакоўні: прыляцелі шпакі? А ці паявяцца ў іх дзеці?"

        "Я чуў... Дарослыя шапталіся... Бабуля плакала... З майго года нараджэння (з восемдзесят шостага) – ні хлопчыкаў, ні дзяўчынак у нашай вёсцы няма. Я – адзін. Урачы не дазвалялі мяне раджаць.
        А мама мая ўцякла з бальніцы і схавалася ў бабулі... I я дома ў бабулі нарадзіўся... Я ўсё гэта падслухаў...
        Браціка і сястрычкі ў мяне няма. А я вельмі хачу.
        Цёця, вы пісьменніца? Скажыце, як гэта мяне магло не быць? А дзе б я быў? Недзе высока, на небе? На іншай планеце?"

        "У наш горад прывезлі мастацкую выставу. Карціны пра Чарнобыль... Бяжыць па лесе жарабятка, яно з адных ног, іх восем-дзесяць, цялё з трыма галовамі, сядзяць у клетцы лысыя трусікі, ну як пластмасавыя... Людзі гуляюць па лузе ў скафандрах... Дрэвы вышэй цэркваў, а кветкі, як дрэвы... Я да канца не дагледзела. Натрапіла на карціну: хлопчык працягвае рукі, можа, да дзьмухаўца, можа, да сонца, а ў гэтага хлопчыка замест носа... хобат. Захацелася плакаць, крычаць: "Не трэба нам такіх выстаў! Не вазіце! I без таго ўсе вакол гавораць пра смерць. Пра мутантаў. Не хачу!!" Першы дзень на выставе былі людзі, прыйшлі, а пасля ніводнага чалавека. У Маскве, Пецярбурзе, пісалі ў газетах, на яе хадзілі натоўпамі. А ў нас – пустая зала.
        Я ездзіла ў Аўстрыю на лячэнне, там ёсць людзі, якія могуць павесіць такую фатаграфію ў сябе дома. Хлопчыка з хобатам... I штодня на яе глядзець, каб не забываць пра тых, каму кепска. Але калі жывеш тут... Сярод гэтага... Я лепш павешу ў сваім пакоі прыгожы пейзаж... Не хачу думаць пра смерць..."

        "У нас у пасёлку зніклі вераб'і... У першы год пасля аварыі... Яны валяліся ўсюды: у садах, на асфальце. Іх зграбалі і вывозілі ў кантэйнерах з лісцем. Тым годам лісце не дазвалялі паліць, яно было радыеактыўнае. Лісце закопвалі.
        Праз два гады вераб'і з'явіліся. Мы радаваліся, крычалі адно аднаму: "Я ўчора бачыла вераб'я... Яны вярнуліся..."
        Прапалі хрушчы. Іх дагэтуль у нас няма. Можа, яны вернуцца праз сто ці тысячу гадоў, як гаворыць наш настаўнік. Я гэтага не ўбачу..."

        "Першага верасня... Школьная лінейка... I ніводнага букета.
        У кветках, мы ўжо ведалі, шмат радыяцыі. Перад пачаткам навучальнага года ў школе працавалі не цесляры і маляры, як раней, а салдаты. Яны касілі кветкі, здымалі і вывозілі кудысьці зямлю на машынах з прычэпамі. Высеклі вялікі стары парк. Старыя ліпы. Баба Надзя... Яе заўсёды клікалі ў хату, калі хто-небудзь паміраў. Пагаласіць. Пачытаць малітвы. "Маланка не ўдарыла... Суш не напала... Мора не заліло... Ляжаць чорныя труны..." – яна плакала над дрэвамі, як над людзьмі.
        А праз год нас усіх эвакуіравалі, вёску закапалі. Мой тата – шафёр, ён ездзіў туды і расказваў. Спачатку выкопваюць вялізную яму... На пяць метраў... Пад'язджаюць пажарнікі... З брандспойтаў мыюць хату з канька да падмурка, каб не падняць радыеактыўнага пылу. Вокны, дах, парог... Усё мыюць... А пасля кран сцягвае хату з месца і ставіць у яму... Валяюцца лялькі, кніжкі, слоікі... Экскаватар падграбае... Усё засыпаюць пяском, глінай, утрамбоўваюць. Замест вёскі – роўнае поле. У нас засеялі яго жытам. Там ляжыць наша хата. I школа, і сельсавет... Там мой гербарый і два альбомы з маркамі, я марыла іх забраць. Быў у мяне веласіпед..."

        "Мне – дванаццаць гадоў, я – інвалід. У нашым доме паштальён прыносіць пенсію мне і дзядулю. Дзяўчынкі ў класе, як даведаліся, што ў мяне рак крыві, баяцца са мной сядзець... Дакрануцца...
        Урачы сказалі: я захварэла таму, што мой тата працаваў у Чарнобылі. А я пасля гэтага нарадзілася.
        Я люблю тату..."

        "Салдаты мылі дрэвы, хаты, стрэхі... Мылі калгасных кароў... Я думала: "Бедныя звяры ў лесе! Іх ніхто не мые. Яны ўсе памруць. I лес ніхто не мые. Ён таксама памрэ".
        Настаўніца сказала: "Намалюйце радыяцыю". Я намалявала, як ідзе жоўты дождж... I цячэ чырвоная рака..."

        "Па тату прыйшлі ўначы. Я не чуў, як ён збіраўся. Я спаў. Раніцою ўбачыў, як мама плача: "Наш тата – у Чарнобылі". Чакалі тату, як з вайны...
        Ён вярнуўся і зноў пачаў хадзіць на завод. Нічога не расказваў. А ў школе я ўсім хваліўся, што мой тата прыехаў з Чарнобыля, ён – ліквідатар, а ліквідатары – гэта тыя, хто дапамагаў ліквідаваць аварыю. Героі! Хлопчыкі мне зайздросцілі.
        Праз год тата захварэў...
        Мы хадзілі па бальнічным скверы... Гэта было пасля другой аперацыі... I ён першы раз загаварыў пра Чарнобыль...
        Працавалі яны непадалёк ад рэактара. Ціха-мірна, успамінаў, прыгожа. А ў гэты час штосьці адбываецца. Сады цвітуць. А для каго? Людзі вёскі пакінулі. Ехалі праз горад Прыпяць: на балконе вісіць бялізна, гаршкі з вазонамі. Стаіць пад кустом веласіпед з брызентавай сумкай паштальёна, набітай газетамі і пісьмамі. I на ёй птушынае гняздо. Як у кіно, я бачыў...
        Яны "чысцілі" тое, што трэба было кінуць. Здымалі грунт, забруджаны цэзіем і стронцыем. Мылі дахі. Назаўтра – усё зноў "шчоўкала".
        "На развітанне нам паціснулі рукі і ўручылі даведкі з падзякаю за самаахвярнасць"... Бацька ўспамінаў і ўспамінаў... У апошні раз, як вярнуўся з бальніцы: "Калі буду жыць, ніякай хіміі, ніякай фізікі. Завод кіну... Толькі ў пастухі..."
        Мы з мамай засталіся ўдваіх. Я не пайду ў тэхнічны інстытут, як марыць мая мама. У той, дзе тата вучыўся..."

        "У мяне ёсць малы брацік. Ён любіць гуляць у "Чарнобыль". Будуе бамбасховішча, засыпае пяском рэактар... Яго яшчэ не было, калі гэта здарылася".

        "Начамі я лятаю... Лятаю сярод яркага святла... Гэта не рэальнасць і не незямное. Гэта і адно, і другое, і трэцяе. У сне я ведаю, што магу ўвайсці ў гэты свет, пабыць у ім... Ці застацца? Мой язык непаваротлівы, дыханне няправільнае, але мне не трэба там ні з кім размаўляць. Штосьці падобнае здаралася са мною ў маленстве. Мяне перапаўняе жаданне зліцца, але я нікога не бачу... Толькі святло... Адчуванне такое, што я магу яго пакратаць... Які я – велізарны! Я з усімі, але ўжо збоку, асобна, адзін. У маленстве я бачыў паасобныя каляровыя адлюстраванні гэтак, як цяпер бачу. У гэтым сне...
        Ён неаднойчы вяртаўся да мяне, надыходзіць момант, калі я ні пра што іншае ўжо думаць не магу. Толькі пра гэты сон. Раптам расчыніцца акно... Нечаканы парыў ветру. Што гэта? Адкуль? Куды? Між мною і кімсьці ўсталёўваецца сувязь... сумоўе... Але як жа мне замінаюць гэтыя шэрыя, бальнічныя сцены... Які я кволы яшчэ... Я галавою засланяю святло, бо яно перашкаджае мне бачыць... Я цягнуўся, цягнуўся... Паспрабаваў убачыць... Стаў глядзець вышэй...
        I прыйшла мама. Учора яна павесіла ў палаце абраз. Нешта шэпча там у куточку, апускаецца на калені. Яны ўсе маўчаць: прафесар, урачы, медсёстры. Думаюць, што я не здагадваюся... Не здагадваюся, што хутка памру... Яны не ведаюць, што начамі я вучуся лятаць...
        Хто сказаў, што лятаць лёгка?
        Калісьці я пісаў вершы... Я закахаўся ў дзяўчынку... У пятым класе... У сёмым зразумеў, што ёсць смерць...
        Вычытаў у Гарсія Лоркі: "Цёмны корань крыку". Пачаў вучыцца лятаць... Мне не даспадобы гэтая гульня, але што рабіць?
        У мяне быў сябра. Яго звалі Андрэем. Яму зрабілі дзве аперацыі і адправілі дадому. Праз паўгода чакала трэцяя аперацыя... Ён павесіўся на сваім раменьчыку... У пустым класе, калі ўсе сарваліся на ўрок фізкультуры. Урачы забаранілі яму бегаць, скакаць...
        Юля, Каця, Вадзім, Аксана, Алег... Цяпер – Андрэй... "Мы памром і станем навукай", – гаварыў Андрэй. "Мы памром і нас забудуць", – гэтак думала Каця. "Мы памром..." – плакала Юля. Для мяне цяпер неба жывое, калі я на яго гляджу... Яны там..."

Маналог пра ахвяраў і жрацоў <<

>> Замест эпілога

Падабаецца Не падабаецца

2009–2022. Беларусь, Менск.