РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Уладзімер Караткевіч
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Леаніды не вернуцца да Зямлі (Нельга забыць)
Пралог
Раздзел I
Раздзел II
Раздзел III
Раздзел IV
Раздзел V
Раздзел VI
Раздзел VII
Раздзел VIII
Раздзел IX
Раздзел X
Раздзел XI
Раздзел XII
Раздзел XIII
Раздзел XIV
Раздзел XV
Раздзел XVI
Раздзел XVII
Раздзел XVIII
Раздзел XIX
Раздзел XX
Раздзел XXI
Раздзел XXII
Раздзел XXIII
Раздзел XXIV
Раздзел XXV
Раздзел XXVI
Раздзел XXVII
Раздзел XXVIII
Раздзел XXIX
Раздзел XXX
Раздзел XXXI
Раздзел XXXII
Раздзел XXXIII
11. 1
РАЗДЗЕЛ VI
        
РАЗДЗЕЛ VI

        
        Гарбаты вiядук перакiнуўся цераз пуцi ад агнёў станцыi кудысьцi ў цемру. У цемры глуха шапацелi галiны таполяў з рэдкiмi жоўтымi кроплямi агнёў, што заблыталiся ў iх.
        Пасля Масквы ціша здавалася асабліва гучнай, снег - асабліва белым, паветра - асабліва мяккім. На маленькай плошчы за віядукам было пуста. Толькі ў адным акне аўтобуснай станцыі ледзь свяціўся цьмяны агеньчык.
        Было далёка за поўнач, і таксі ўжо не хадзілі. Андрэй падумаў хвіліну, ці не вярнуцца на вакзал, каб чакаць раніцы, але потым успомніў, што да горада ўсяго пяць кіламетраў, што начны марозік такі свежы і калючы, што так добра рыпіць пад чаравікамі снег, і вырашыў ісці пешшу.
        Ён ішоў вулкаю прадмесця паўз сонныя дамы ў замрэяных садах і ўсё думаў аб той лёгкасці, якая спадарожнічала яму апошнія два дні перад паездкай.
        Цёмная сцяна сонных хат і садоў толькі зрэдку перарывалася больш светлымі плямамі: асветленым будынкам чыгуначнага клуба, станцыённым упраўленнем - і зноў цягнуліся сады і хаты, хаты і сады.
        Нейкая машына дагнала яго. Андрэй азірнуўся, убачыў будку кузава і падумаў быў, што гэта нейкі рэфрыжаратар. Галасаваць не варта было, і ён спакойна ішоў далей, але машына дагнала яго і спынілася.
        - Сядай.
        Андрэй пабачыў, шго машына міліцэйская і, відаць, вяртаецца з нейкага начнога аб'езду.
        - Сядай.
        - Дзякую вам, я яшчэ трошкі пачакаю. Нешта пакуль не хочацца, - сказаў Андрэй.
        Міліцыянер, што сядзеў поруч з шафёрам, засмяяўся.
        - Ды сядай, Андрэй, чаго там.
        Грынкевіч паціснуў плячыма: тут яго ведалі ўсе, у Маскве - амаль ніхто, і, абышоўшы машыну, сеў у кузаў, думаючы, што гэта ён упершыню робіць такое падарожжа.
        Дзверцы з маленькім акенцам ляснулі за ім. На лаўцы сядзеў стары знаёмы, старшына Рожкін, і ўсміхаўся на повен рот.
        - Куды паедзем, у працвярэзнік ці прама ў КПЗ? - спытаў ён.
        - Вязі ў КПЗ, - сказаў Андрэй.
        - Чаго?
        - Бліжэй да дому.
        Яны селі поруч і закурылі.
        - Я жартую, - сказаў Рожкін, - ты ў нас ганаровы грамадзянін, цябе ў КПЗ нельга... Вершы новыя ёсць?
        - Ёсць.
        - Ты б працягнуў Пятра Зарубу. Такі агіднік. Скардзіўся нам на амбулаторыю, што яны прыбіральню проста перад яго вокнамі паставілі. Ну, нельга ж так адразу разбурыць. Разабрацца трэба, Дык ён чакаў-чакаў і ўначы пайшоў і сам сякераю ўсё парушыў... Дальбог, напішы.
        - Гэта ўжо Гогаль зрабіў. I лепей за мяне.
        - Ну глядзі.
        Рожкін высадзіў Андрэя ля самай яго вуліцы, вузкай, вельмі правінцыяльнай. Вуліца адным канцом упіралася ў галоўную вуліцу, другім - у Дняпро.
        Андрэй ішоў вельмі павольна, здзіўляючыся, як кожны раз, якімі маленькімі сталі дамы, якімі высокімі, у параўнанні з імі, сады.
        Яшчэ здалёк, за чатыры хаты, пачуў усхваляваны, радасна-залівісты брэх куртатага Тобса, незаконнага нашчадка таго Джэка, што калісьці першым прывітаў ля гэтай хаты Алёнку Століч. I ўспамін, замест таго каб балюча крануць па сэрцы, проста сціснуў яго няжорсткай лапай і адразу адпусціў.
        Пэўна, і сапраўды ўсё праходзіць.
        Калі ён штурхнуў фортку і прайшоў алейкаю да ганка, у адным акне загарэлася святло: маці пачула брэх, адразу зразумела і ўстала. Ён не паспеў нават пазваніць, як дзверы адчыніліся.
        Маці стаяла перад ім у пуховай хусціне, накінутай на плечы. I ён пераступіў парог, падхапіў яе на рукі і ўнёс у перадпакой. Паставіў на ногі, абняў, амаль з жахам адчуваючы, якая яна нізенькая (а была ж такой высокай!), якая высахлая (а была ж такой па-жаночы мажнай), якія ў яе сівыя валасы, якія цёмныя, спрацаваныя рукі.
        "Усё вайна", - падумаў ён.
        Але адразу ўспомніў, як рэдка ён ёй піша, як блізка яна прымае да сэрца ўсе ягоныя трывогі, і ў думках пераклаў палову правіны на свае плечы.
        - Дзень добры, бацька, - сказаў Андрэй, уваходзячы ў спальню.
        I ён таксама здаў. Сівыя валасы парадзелі. Сядзеў на ложку і неяк разгублена глядзеў на яго. Здавалася, вось-вось заплача: нервы пасля інфаркту зусім саслабелі.
        - Я прыехаў, - сказаў Андрэй.
        - Сынок... - толькi гэта i вымавiў бацька.
        Андрэй успомніў, як гэты чалавек калісьці сам-насам паваліў у Сафіёўскіх лясах мядзведзя-бадзягу, і яму стала вельмі прыкра і балюча за жыццё, за яго жарты з людзьмі.
        ...Позна ўначы, засынаючы ў сваім пакоіку, ён доўга слухаў подыхі начнога ветру, сачыў, як святло вулічнага ліхтара цьмяна скача паміж яблынь, пахаваных у снезе.
        Нягледзячы на ўсё, гэта была радзіма, роднае гняздо, тое, што нельга ўзяць ад чалавека, хіба толькі разам з жыццём.
        Ён змежыў вочы. У зіхаценні вогненных плям паплылі перад ім абліччы. І яны таксама былі - радзімай: усе тыя, што адышлі, усе тыя, што яшчэ ідуць поруч, усе тыя, што будуць.
        Твар бацькі... Маладога бацькі... Бацька трымаў на руках маці і нёс яе квітнеючым, ружова-белым яблыневым садам. Алёнка... Праплыла - да яснага неба, да палкага сонца, да чыстых зор вадзіць карагод; праплыў яшчэ чыйсьці ўсмешлівы твар.
        Апошнім урыўкам думкі, якая знікала і ўхілялася кудысь, ён сказаў сабе:
        "Што яшчэ? Што яшчэ трэба ўспомніць?.. Ага, абавязкова трэба спытаць маці, адкуль такое знаёмае мне адно прозвішча..."
        Дадумаць ён не паспеў.
        ...Раніцою бацька выйшаў на гадзіну ў сад, пагуляць па расчышчанай Андрэем сцежцы. Маці і сын былі адны ў хаце.
        За вокнамі стаяў іскрысты, блакітна-белы, з сінімі ценямі ад гурбаў дзень. Праменні сонца прабіваліся праз невялічкія вокны, пялёскаліся ў карафцы з вадою, рабізною скакалі па столі.
        I гэтыя вясёлыя скокі праменняў зноў напомнілі Андрэю тое спакойнае ўзрушэнне, якое валодала ім апошнія дні перад ад'ездам.
        - Ма, - спытаў ён, - ці ведаеш ты такое прозвішча: Горава?
        - А чаму ты так думаеш, што я ведаю?
        Маці цыравала панчохі ў крэсле і не ўздымала вачэй на сына.
        - Нешта ж вельмі знаёмаё. Здаецца, мяльком чуў ад цябе нешта такое.
        - Чаго гэта табе ў галаву ўлезла?
        - У нас адна Горава лекцыі чытае...Ірына Горава.
        Маці ўзняла на сына зацікаўленыя цёмныя вочы:
        - Магчыма...
        Адклала панчохі. Андрэй добра бачыў, што яна чымсьці заклапочана.
        - Добра, - сказала яна, - бадай, і праўда, што досыць абыходзіцца намёкамі... Я раней проста пабойвалася распавядаць табе пра гэта падрабязна. Ты і без гэтага марыш пра паветраныя замкі, а гэта ў тваім узросце не пасуе... Хадзі сюды.
        Прыўзнялася і пайшла ў кут, да старой скрыні, укрытай самаробнай клятчастай посцілкай.
        - Усе гэтыя рэчы Марцэля зберагала. Аж дваццаць год.
        Марцэляю звалася старая нянька Андрэя і яго старэйшага брата, які загінуў на вайне. З трыццаць сёмага года яна жыла ў вёсцы ў дзяцей, карыстаючыся невялічкай дапамогай бацькоў Андрэя і рэгулярна прыходзіла да іх на ўсе святы, і яшчэ на дзень нараджэння Андрэя, і дзень загібелі брата.
        Магчыма, гэтыя прыходы былі і не без задняй думкі: Марцэлінай сям'і жылося цяжкавата. Маці некалькі разоў прапаноўвала ёй пераехаць да іх у горад, але тая заўжды адмаўлялася: шкада было ўнукаў.
        Яна прыходзіла, сухая, цёмная, як ікона, з такімі добрымі, заўчасна стомленымі вачыма, прыносіла немудрашчыя вясковыя гасцінцы па сезону - гарэхі, крашанкі або пражаны гарох, глядзела на Андрэя, уздыхала, што ён такі хударлявы, плакала аб старэйшым выхаванцы і зноў знікала, нагружаная гасцінцамі.
        А Андрэй усё ўспамінаў яе цёплыя рукі на галаве, яе блытаныя, бязладныя казкі над яго дзіцячым ложкам, сотні слоўцаў, пачынаючы ад "ёлупа хвашчоўскага" і канчаючы "цёмна, хоць мышэй лаві", і адчуваў, што без яе, пэўна, яго нясцерпнае, да болю, пачуццё радзімы зусім не было б такім поўным. Быў бы сабе звычайны гарадскі хлюпік, без мовы,без водару зямлі, які кожнай вясной хваляваў яго.
        Марцэля зрабіла сваю справу. Коштам гэтых загрубелых у мазалях рук, коштам стомленых вачэй выпакутавала яго, Андрэя, такога, як ён ёсць, непрыкметна, сама не ведаючы гэтага, нарадзіла ў ім душу, - і вось цяпер носіць у клуначку пражаны гарох.
        Каб ён мог, ён бы пабудаваў ёй крыштальны палац.
        А пакуль ён проста, нічога не кажучы бацькам, дасылаў ёй частку грошай з кожнага ганарару. Ён не ведаў, што тое самае рабілі бацькі.
        - Чаго гэта ты іх Марцэлі аддала? - спытаў у маці Андрэй.
        Маці паблажліва ўсміхнулася:
        - Бо трэба было. Памятаеш, як бацька "саслаў" у камору старыя партрэты i кнiгi з "яцем"?
        Андрэй усміхнуўся.
        - Памятаеш, ма, як я ўначы туды прабіраўся ў адной кашулі, забіраўся з нагамі ў старое крэсла і чытаў... А на падлозе яблыкі ляжалі. На аўсянай саломе. А партрэты глядзяць, глядзяць.
        - I я цябе там аднойчы заспела на гарачым. I не выдала.
        Яны зарагаталі.
        - Ну вось, - сказала маці, - я тады найбольш каштоўнае па ўспамінах аддала Марцэлі. Мала, думаю, што.
        Яна адкінула вечка скрыні і дастала з яе даволі вялікі скрутак, загорнуты ў дзіцячую коўдрачку, таксама саматканую ў шашачкі.
        - Твая, - сказала яна, - бачыш, як Марцэля зберагла.
        - Ма, - сказаў Андрэй, - я думаю вось што. Палову ганарару за кнігі трэба аддаць гэтым унукам. Усё ж старэйшы ўжо амаль трактарыст. А Марцэлю трэба ўзяць да нас.
        - Добра. Пагамонім яшчэ пра гэта.
        Яны селі ля століка. Маці разгарнула скрутак.
        - Мала што засталося, - уздыхнула яна.
        На коўдрачцы ляжаў нейкі пажаўцелы рукапіс, некалькі дагератыпаў і фотакартак, бронзавы медаль, другі бронзавы медаль, батлеечная лялька - цар Ірад, жалезны пярсцёнак, яшчэ нейкія паперы, срэбны мёдальён.
        Андрэй перабіраў іх. Адзін медаль быў "За ўціхаміранне", другі - інсургенцкі, са зламаным крыжам і пагоняй. Неяк дзіўна было браць іх у рукі.
        Пацьмянелыя сведкі даўніх страсцей, якія нікога зараз не абыходзілі.
        - А вось гэта добра, - сказала маці, трымаючы на руцэ распяленага "цара Ірада", - гэта была адзіная рэч, якую твая прабабка павезла ў Сібір. Адзіны напамін аб роднай зямлі.
        Ірад тапырыўся на яе руцэ, зласлівы, з чорнымі вусамі, што амаль вылезлі, у выцвілай царскай вопратцы, ён варушыў рукамі і схіляў галаву.
        - Яго ледзь не адабралі ў тваёй прабабкі. Нейкі дурань з чыгуннымі мазгамі палічыў, што гэта антыдзяржаўны намёк.
        Яна наблізіла Ірада да сябе і зараз глядзела яму проста ў шкляныя вочы. Ірад замахнуўся на яе рукой.
        - Бач ты, які злосны, - маці раптам зусім па-маладому засмяялася. - Трэба будзе яго, Андрэйка, пасля мяне ў музей здаць. Разам з усім. Мне гэта яшчэ патрэбна, а вы... вы зусім другія, новыя. Вам да гэтага барахла няма справы.
        Андрэй падумаў, што ён не здолее так па-маладому смяяцца ў матчыны гады.
        - Глядзі, - сказала маці, - зусім выцвіў дагератып.
        На матавым, вясёлкава-цьмяным срэбры сапраўды толькі з цяжкасцю можна было разгледзець двух маладых мужчын, амаль юнакоў. Адзін, моцна складзены, з грубавата-гожым тварам і доўгай грывай цёмных валасоў абдымаў другога, значна вышэйшага, за плечы.
        - Каліноўскі, - здагадаўся Андрэй.
        - Так, і амаль у тым узросце, што і на тваім дагератыпе. А гэта твой прадзед, мой дзед. У Пецярбурзе зроблена.
        - Шкада, што аблiчча разгледзець нельга.
        Маці расчыніла медальён.
        - Сапраўды, шкада. Добра, што хаця мініяцюры з часам не псуюцца. Хіба на сонечным святле. Але ў медальёне гэта ім не пагражае. Глядзі, гэта прадзед і прабабка.
        У прадзеда быў звычайны, даволі мужны твар. Каштанавыя валасы, жаўтаваты колер скуры, уладная складка ля вуснаў. I недзе, толькі ў зморшчынках ля вачэй, дабрыня.
        Затое на прабабку Андрэй глядзеў на поўныя вочы. Крылатыя цёмныя бровы над агромністымі цёмнымі вачыма, маленькі рот, магчыма, занадта доўгая - бо так тады любілі маляваць мастакі - шыя, прамы невялікі нос. Мастаку добра ўдалося перадаць нейкую мяккую жаночую пакорлівасць у спалучэнні са сціплай, але ўладнай цвёрдасцю.
        - Бог ты мой, якая жанчына! - уздыхнуў Андрэй. - I падумаць толькі, што я атрымаўся гэткай пачварай.
        Ён яшчэ паглядзеў на партрэт, прыўзняў вейкі на маці:
        - Ты падобная на яе трошкі... А я - не.
        - Ты хутчэй на прадзеда падобны, - сказала маці, - але скардзіцца табе няма на што... У цябе... зусім яе вочы. I веі таксама яе. Толькі ў прабабкі вочы былі цёмныя.
        Маці і сын моўчкі глядзелі на партрэты ў медальёне..
        - Урэшце, добра, што ты аддала ўсё гэта Марцэлі, - сказаў ён, - усё іншае пагарэла разам з домам... Нічога не шкадую, толькі карцін і кніг шкада.
        Маці засмуцілася:
        - А мне - не гэтага. Мне Джэка шкада. Бацька, перад тым як у партызаны ісці, сцягнуў з гары яму ўсе шынкі: піруй, брат. Меркавалі яшчэ вярнуцца за ім, ды не атрымалася. Так, пэўна, і згарэў з хатай.
        - Так, сабакі палаючы дом не пакідаюць.
        Маці пакруціла галавой, быццам адганяючы думкі.
        - Глядзі, вось пярсцёнак. З ланцужнага звяна катаржнік скуў для бабкі. Яе там вельмі любілі, на пасяленні. Яна была вельмі харошы чалавек.
        - А гэта што? - Андрэй паказаў на рукапіс.
        - А гэта самае галоўнае: успаміны бабкі пра паўстанне і Сібір. Прачытай зараз. Акрамя вельмі своеасаблівага стылю, - мне здаецца, яна магла б быць надзвычай цікавым пісьменнікам, - там шмат звестак аб людзях і паўстанні. I зусім не так, як у кнігах. Шчыра.
        Яна развязала рукапіс:
        - Асабліва прыглядзіся да парома ў вераб'іную ноч. Сапраўдны трагізм.
        Тонкая рука маці прыкрыла вочы:
        - Можа б, ты з'еў чаго?
        - Не, не хочацца нешта.
        - То тады ідзі... Чытай... Трэба ж табе, урэшце, ведаць гэта падрабязна.
        I яна зноў патэпала да крэсла, да штодзённых панчох.
        ...Увечары Андрэй спусціўся ў галоўны пакой узрушаны, з чырвонымі павекамі. Рукапіс ён пакінуў у сябе, перачытаць уначы.
        Маці толькі што прымусіла бацьку легчы адпачыць. Сядзела з кнігаю пад лямпаю. Мяккі жаўтаваты круг падаў на старонкі, на вузкую руку, на пасму калісьці цёмных, а зараз напалову пасівелых валасоў.
        Прыўзняла на сына цёмныя, зусім яшчэ маладыя вочы.
        - Прачытаў?
        - Так, - Андрэй моўчкі сеў у другое крэсла, - гэта жахліва, ма.
        - Што ж, яны ведалі, на што ідуць.
        - I я іх вельмі люблю за гэта, - глуха сказаў Андрэй.
        - Мне здаецца, - не слухаючы яго, сказала маці, - усё гэта ад хворага сумлення. I я вельмі баюся за цябе. Ты занадта іхні. I зусім не стрыманы. Бацькавай сілы ў цябе няма. Ты знойдзеш нешта. Яму можна будзе аддаць частку сваёй душы. А ты аддасі ўсяго сябе. Да канца... Усё адно, што гэта будзе: справа, вершы. А можа, жанчына.
        - Не трэба, - сказаў Андрэй. - Алёнка ўсё ж была калісь.
        Маці маўчала.
        - Ты тады быў амаль хлопчыкам, - сказала яна, - а зараз ты мужчына. I гэта значна больш складана.
        - У мяне былі другія, - сказаў Андрэй.
        - Ведаю. Але ты нікога не кахаў. Ты сілком затрымаў сябе. I зараз, калі гэта выбухне, - будзе вялікі пажар. Дай бог толькі, каб гэта была дзяўчына, вартая кахання. Толькі гэтага і прашу ў жыцця... Часам я думаю, што добра было б, каб ты ўсё жыццё кахаў тую бедную дзяўчынку. Знайшоў бы сабе дзяўчыну-друга, якая паважала б тваю памяць пра яе, і спакойна пражыў бы з ёю век.
        У адным кутку яе рота з'явілася раптам зморшчынка: цень лёгкай усмешкі.
        - Але потым я ўспамінаю, што лёс даў мне такое няшчасце, як сына-паэта. I я разумею, што ўсё гэта - марныя думкі.
        Андрэй і маці сядзелі моўчкі. Вецер, што ўзняўся надвячоркам, зараз ужо добра свістаў і роў за сцяною. Было чуваць, як пепінка, сілячыся ўцячы ад яго пякуча-халодных абдоймаў, часам ціха скрабалася ў акно, у марнай надзеі схавацца ад зімы, счакаць на вясну, адчуць, як той самы вецер стане пяшчотным і мяккім.
        - Ма, - перарваў маўчанне Андрэй, - можа быць наша Горава нашчадкам таго чалавека на пароме?
        - Наўрад ці, - абазвалася пасля паўзы маці. - Цёзак па прозвішчу шмат... Да таго ж, нават калі гэта так, - яна не можа памятаць гэтага.
        - Чаму?
        - Мімалётная сустрэча на пароме, магчыма, нават цень кахання - пра гэта не расказваюць дзецям... Мы запомнілі таму, што для нас гэта было... як абвал. Ён разбурыў усё наша жыццё, аддаў майго бацьку ў чужы дом, дом ворага. Ты ведаеш, у бацькоў-паўстанцаў адбіралі дзяцей.
        Маці памаўчала.
        - Не, вядома ж, не памятае, - сказала яна.

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2021. Беларусь, Менск.