РАЗДЗЕЛ VIII
Аўтобус імпэтна вырваўся з гарадскіх муроў, пакінуў за сабою прадмесці і рынуў у мора блакітнага святла. I яно, разам з зелянеючымі палямі, паглынула яго, зрабіла маленькай кропкай на бязмежным улонні зямлі.
Андрэю нішто не перашкаджала: ні анекдоты на задняй лаўцы, ні гульня вясёлай кампаніі ў карты, ні нават казлятон Баранаўскаса, які нейкім назнарок брыдкім, наўмысна "блатным" голасам спяваў пра "сталіцу калымскай старонкі". Спяваў па-беларуску.
Ён ведаў: усё гэтае блазноцтва было таму, што людзі ап'янелі ад вяcновага паветра, ад палёў, ад бязмежных зялёных абшараў, што ляжалі вакол.
Непакоіў трошкі толькі суровы і адчужаны твар Марыі, што сядзела ў самым хвасце аўтобуса і, адвярнуўшыся, глядзела ў акно: вусны сціснутыя ў нітачку, вочы прыжмураныя і халодныя.
Яніс штурхнуў Андрэя ў бок.
- Кінь глядзець, кажу. Замнога гонару. Падумаеш мне яшчэ: каралева Пятра Вялікага.
Яніс быў такі легкаважна-вясёлы, што Андрэй таксама ўсміхнуўся яму ў адказ. Тым больш што жыць было сапраўды добра: такія стаялі вакол празрыстыя і халаднаватыя дні канца мая, з размытымі хмаркамі, з рэдкім сонейкам, што прыгравала там-сям паўночную зямлю, яе бедныя кветкі і спакойныя рэкі.
Вялiкi горад застаўся далёка за спiной. Там былi правiльныя ўстаноўкi, любоў да блiжняга з пажаданнем дабра яму, змястоўныя i ўдумлiвыя даследаваннi. А тут была проста палявая купель, дзе халодныя ветры звiняць маладой травою.
Акуніся, акуніся ў мяне.
I ад жыцця амаль нічога не трэба было, хіба што толькі вылезці з аўтобуса і ісці пехатою, трымацца за руку друга пры пераходах цераз ручаіны ды піць прыгажосць весняй зямлі, разлітую вакол.
Аўтобус быў усё ж часткай гарадскіх вуліц. А хацелася, каб травы цалавалі ногі, каб вакол ляжала зямля, каб яна сінела медуніцай, звінела званочкамі белазорыка, цямнела лясамі, крычала па начах таемным крыкам звяроў і адбівалася ў валавокіх, трывожных вачах мудрага леляка.
Горава сядзела насупраць, поруч з Галінай Іванаўнай, размаўляла аб нейкіх сваіх жаночых справах, і на яе таксама добра было глядзець.
Проста глядзець.
Адарвала вочы ад суседкі, сустрэла позірк Андрэя і ўсміхнулася яму:
- Добра, Андруша, праўда?
- Надзвычай добра жыць, Ірына Сяргееўна, - сказаў Андрэй.
Раптам яна злёгку спахмурнела.
- Так, - і пасля паўзы дадала: - Жыць надзвычай добра. Напэўна, ніхто гэтага не разумее так, як я.
Ад гэтай лёгкай зморшчынкі між броваў, ад суму ў голасе Андрэй яшчэ больш адчуў, што моцная сувязь дружбы звязвае іх, яшчэ нядаўна зусім незнаёмых. Дружбы спакойнай, дружбы, якая гарыць роўным і цёплым агнём.
Гэта была радасць, што яны жывуць на зямлі, што часам яны бываюць поруч. I гэта было зусім не так, як з другімі, бо гэтаму не трэба было канчацца інакш... і горш.
Проста расла ў грудзях хваля ўдзячнасці: у яго да гэтай добрай спадарожніцы, а ў яе - Андрэй амаль цвёрда ведаў гэта - да яго.
Грынкевіч працягнуў ёй цыгарэты.
- Я наогул... але добра, давайце, - сказала яна.
Курылі. Дым парывамі цягнуўся ў прыспушчанае акенца.
- Рублёва будзем глядзець? - спытаў у Горавай Яніс.
- Дзеля гэтага i едзем: ды яшчэ дзеля Нерлi.
Яніс пашкроб у патыліцы:
- Адкажыце вы мне, Ірына Сяргееўна, чаго гэта на старажытных абразах твары ў святых нейкія не рускія? Не славянскія.
- А нашто гэта вам спатрэбіўся мой адказ?
- Яны візантыйскія, гэтыя твары... Грэчаскія.
- Ну дык і што?
- Можа, i мастацтва гэта не рускае. Запазычанае.
Яна ўсміхнулася куточкамі пяшчотных вуснаў:
- Не, Янiс. Гэта ўсё ж чыста наша мастацтва. А аблiччы здаюцца чужымi таму, што сам этнiчны тып славянiна змянiўся за стагоддзi... Арабскi падарожнiк, якi ўпершыню пабачыў русаў, пiсаў, што яны, увесь натоўп, станiстыя, як пальмавы гай. У iх сапраўды былi доўгiя ногi, вузкiя тулавы, гожыя кiсцi рук... Зараз старажытнаславянскi тып, бадай што, лепей за ўсё збярогся там, дзе не было татар: на поўначы, а лепей за ўсё - на Беларусi. Паглядзiце вось на нашага Андрэя: ногi доўгiя, нос праменькi, вочы вялiзныя, як на iконах.
Андрэю стала няёмка, ён быў самай дрэннай думкі пра сваю знешнасць. У гэтым заўсёды пераконвала яго і маці.
- Вочы ў мяне, як у саламандры, пукатыя, ногi - з-пад пахаў растуць. Не трэба, Iрына Сяргееўна.
Яна засмяялася:
- Няпраўда, Андрэй. Я не хлушу. Вы сапраўды... як анёл са старажытнай іконы. Гэтым і адрозніваецеся.
Яніс паглядзеў на іх, выцягнуў папяросы і пайшоў курыць у хвост машыны, да маленькай Анкі, якая замрэяна глядзела ў акно.
Вакол Андрэя і Ірыны стварылася невялічкая "зона пустаты",
- Давядзецца мне, відаць, вам паверыць, - ціха сказаў Андрэй, - таму што гэта вы не першая кажаце мне.
- Тая, што ў "Смерці на світанні"?
- Тая.
- Яна была харошы чалавек?
- Вельмі.
- Гэта жахліва, - сказала яна, - я калісь таксама страціла вельмі блізкага чалавека. Так па-дурному прыйшла смерць... Амаль хлапчукі... З вінтоўкамі супраць танкаў.
Яна знобка павяла плячыма:
- А я яшчэ думала, чаго гэта вы не ажэніцеся... Па тыпу вы зусім не належаце да старых кавалераў.
- Ну, а што б вы мне параілі?
- Не жаніцеся. Мастак павінен быць незалежным. Горшыя ворагі мастаку - хатнія яго.
- А калі каханне?
- Ну, вялікае пачуццё - гэта зусім іншая справа, - сумна сказала яна. - Але такое прыходзіць рэдка... I, на жаль, не да ўсіх.
Сцежка мільгнула ў баку ад дарогі, прытульна пацягнулася кудысьці ў лес, быццам запрашаючы пайсці па ёй.
- Добрая сцежка якая, - сказаў Андрэй. - Вось так бы і пайсці па ёй, каб вялікі груз быў на тваіх плячах, а маленькі - на плячах другой.
- Адам і Ева? - прыўзняла яна зламаныя бровы.- Але ж яны пакінулі рай даўно.
- Нічога, - сказаў Андрэй, - шлях яшчэ цягнецца. I невядома яшчэ, куды ён прывядзе.
Галіна Іванаўна ўбачыла вузкую стужку рачулкі і паляпала да шафёра:
- Спыніцеся, Косця. Пабудзем тут хвілін дваццаць.
- Бачыце, - сказала Горава, - вашы жаданні збываюцца.
- Толькі Евы няма, - збянтэжана сказаў Андрэй, засаромеўшыся яшчэ больш, і з нейкай ненатуральнай фацэтнасцю прыбавіў: - Прысутнасць Еў робіць норавы больш мяккімі і высакароднымі.
Яна засмяялася:
- Божа, як велягурыста! Нельга ж дазволіць, каб чалавек, ды яшчэ паэт, гібеў у жорсткім і невысакародным стане.
...Аўтобус спыніўся. Хлопцы і дзяўчаты рассыпаліся па беразе. Хто смяяўся, хто спяваў, хто проста шпурляў у ваду каменні.
Баранаўскас з энергіяй, вартай лепшага ўжывання, адразу залез на бярозу і крычаў нешта дурнаватым голасам.
- Баранаўскас, злазце адтуль, - хвалявалася Галіна Іванаўна, - хто вы такі, нарэшце?
- Снежны чалавек. - Баранаўскас сеў на галіну, звесіўшы ногі. - Я аднойчы выказаў меркаванне, што снежны чалавек - гэта здзічэлы вясковы настаўнік. Чамусьці ніхто гэтым асабліва не захапіўся.
Горава засмяялася, ідучы поплавам да невысокага ўзгорка на беразе. Андрэй пайшоў поруч з ёю. Яны раз-пораз нахіляліся: ён, ірвучы кветкі, яна - вузкія лёзы светла-зялёнага шчаўя.
Сцежка ўзбегла на пагорак, з яго адкрыліся выгібы рачулкі, а за ёю замрэяныя, зажураныя, бясконцыя лясы.
Ветрык адтуль варушыў растрапаныя пасмачкі на скронях жанчыны.
- Глядзіце, крумкач, - сказаў Андрэй.
Крумкач сядзеў непадалёку, у траве, згорбіўшыся і схіліўшы галаву з невідушчымі вачыма, змрочна-панылы, вугальна-чорны і вялізны, як птэрадактыль. Гарбатая, з нарасцямі ад доўгіх год, дзюба была ўнурана ў зямлю.
- Старажытны які, - задумліва сказала яна, - як вы мяркуеце, Андрэй, аб чым ён думае?
- Гм... бадай што, і скажу... Учора быў дзень яго анёла. Яму мінула чатырыста год.
- Чаго ж ён такі сумны? З пахмелу?
- Не, ён проста думае, што слабеюць птушкі на зямлі, што не дажыць яму да мафусаілавых год бацькі, які бачыў май пяцьсот разоў.
- Бог ты мой, - сказала яна, - колькі разоў з тае пары плакала і зноў смяялася зямля. Колькі людзей адышло ў нябыт... Крумкачову бацьку, пэўна, добра было жыць у тыя гады. Людзі толькі яшчэ прыходзілі з Чарнігаўшчыны, з Кіева, з вашага Прыдняпроўя. Галадалі і паміралі.
- I ўсё ж ішлі. А што выдумаеце, усходнеславянскі мужык - гэта рэч... Але хіба толькі пасля перасялення паміралі тут людзі? З друтога боку таксама якая страшная сіла ішла... Тут на Сіці нашы людзі навалам ляжалі: продку гэтай пачвары хапала, пэўна, і вачэй, неакрытых забралам.
Крумкач павольна распасцёр адно крыло і застаўся сядзець.
- Што мне ў галаву прыйшло, - нявесела ўсміхнуўся Андрэй, - а што, калі гэта бацька нашага крумкача прынёс на вежу да княгіні Агаф'і руку забітага мужа?.. Жылаватую, з залатым пярсцёнкам...
- Вядома, ён, - сказала жанчына. - Галасіла ж, пэўна, бедная.
Андрэй заўважыў сум у вачах спадарожніцы і са злосцю шпурнуў у крумкача камлыгай зямлі,
Той узляцеў над зямлёю чорным касым крыжам, зрэдку завальваючыся то на адзін, то на другі бок, быццам не мог трымаць раўнавагі.
- Нічога, - сказаў Андрэй, - яны пайшлі ад нас, добра зрабіўшы сваю справу.
- Нашто вы яго так? - з дакорам спытала яна,
- Ён - ад загібелі. А вы - жывая. Вы вельмі жывая. I каля вас не павінна быць нічога цёмнага, нічога - ад смерці. Гэта вы памятайце.
З прасветленымі вачыма яна павярнулася да яго:
- Добра, спадзяюся, што гэта так. Хадзем. Нас клічуць.
Ад аўтобуса ўжо сапраўды махалі рукамі сябры, запрашаючы ехаць.
...Уладзімір адкрыўся вачам неяк зусім нечакана. Толькі што змяілася пад нагамі шэрая дарога, толькі што ківалі галовамі наўздагон машыне кветкі, толькі што яна частавала яго шчаўем - і вось ужо з'явіліся ўдалечыні белыя, як трошкі запылены цукар, Уладзімірскія саборы.
Хлопчык сядзеў, задзёршы кашульку, ля канавы. Закінуў у яе нітку на лазінцы: вудзіў. Па манамахавым вале гуляла фанабэрыстая каза. Вочы яе, зялёныя, д'ябальскія, з прамакутнымі вузкімі зрэнкамі, глядзелі на людзей, як на істот ніжэйшай пароды, а выгляд быў надзіва разбэшчаны і пыхлівы.
- Калялітаратурная дама, - сказала Горава, і абое засмяяліся, быццам сапраўды было сказана нешта разумнае.
Вецер гнаў праз Залатую Браму лёгкі пыл, гладзіў расплаўленыя купалы сабораў, гуляў з манетамі абдуванчыкаў у траве.
Усё было добра. I Клязьма, і абшар зарэчча, і дзівосныя муры Успенскага сабора. Але, вядома, лепей за ўсё былі фрэскі Рублёва: іхнія вялікія вочы з роздумам, з такім глыбокім спакоем, з такой трывогаю на дне.
I ранішняе ззянне вакол іхніх галоў. I заглушана-сіні, падобны на ваду ў канцы жніўня, сум, што залёг у складках іхніх хітонаў.
Андрэй амаль не чуў, што гаварыла яна. Ён толькі ведаў, што гэта вельмі добра, што гэта значна, ды яшчэ адчуў, калі яна скончыла, што яна вельмі хвалюецца, што яе плячо, павернутае да яго, дрыжыць злёгку, ці то ад знобкасці, ці то ад узбуджэння.
I тады, шкадуючы яе, ён паказаў ёй вачыма на тое месца, куды глядзелі вочы праведнікаў,
I яна зразумела яго. Удзячна ўсміхнулася.
На тым месцы леў, падобны на горнага аўчара, ляжаў поруч з гарбатым, занураным мядзведзем.
Леў быў сапраўды смешны.
- Лаяўся мастак пэўна, - сказаў Андрэй. - Адкуль яму было таго льва бачыць?
Горава аж жахнулася, узмахнула рукой:
- Што вы, што вы. Рублёў быў манах. Яны да жывапісу істава падыходзілі.
- Не веру, - сказаў Андрэй. - Не-е, такога дзіва не чакайце. Гэта каб наш чалавек, ды не лаяўся. Няхай ён нават манахам-разманахам будзе.
Памаўчаў. ІІрыбавіў:
- Але ж глядзіце, як гэты мой цёзка добра ведаў, што толькі два звяры ў свеце ходзяць спачатку дзвюма правымі нагамі, а потым дзвюма левымі.
- Што за звяры?
- Конь-інаходзец і мядзведзь... Так і намаляваў.
- Ого. А я заўсёды думала, што гэта ўмоўнасць або памылка.
Дзіўна, але Андрэй амаль бачыў, як Рублёў пісаў гэта. Ясна, ледзь не да галюцынацый.
Грынкевіч ведаў: такі стан, як у яго зараз, будзе ўвесь час абвастрацца. Ён будзе да болю выразна бачыць усё тое, аб чым будуць размаўляць людзі вакол. Гэтыя праявы будуць яскравець, будуць усё больш набываць крыві і плоці, ператворацца з думак у жывыя карціны, нават у сны.
А потым прыйдзе цяга да вершаў, такая непераадольная, што ён кіне ўсё і будзе пісаць з тым самым болем і неспраможнасцю думаць аб іншым, як жанчына, якая нараджае...
...Рублёў стаяў на рыштаваннях, сухі, зарослы лёгкай каштанавай барадой. Валасы ў яго былі падхоплены раменьчыкам. А вочы былі вельмі маладыя.
За мурамі сабора дагарала на купалах сонца, круціліся вакол іх у ружовым вячэрнім паветры стрыжы, а ў саборы цямнела, гусцелі і наплывалі цені.
У Рублёва балелі стомленыя вочы, балела шыя, пальцы зводзіла сутаргай. Святла было мала, і працаваць было нельга. Але ён не мог не працаваць. I не таму, што сохнуў тынк. Проста нельга было адкінуць шалёную прагу работы.
I тады пальцы рукi, што трымала кiсць, успыхнулi ад гэтага жадання i асветлiлi фрэску мяккiм, як апошнiя праменнi на купалах, святлом.
I вось гэтае святло засталося на скляпеннях і застанецца ў векі вякоў...
- Андрэй, - кранула яго за рукаў Ірына Сяргееўна.
- Ведаеце, - сказаў Грынкевіч, - мне здаецца, я яго бачыў.
- Я пачынаю вас баяцца, - сур'ёзна сказала яна.
...Аўтобус зноў памчаў усю кампанію. На гэты раз па гасцінцы. Да палаца князя Андрэя ў вёску Багалюбава.
- Шанцуе мне сёння на цёзак, - смяяўся Грынкевіч.
- Вы не смейцеся, - сказала яна, - зараз будзе вам, бадай што, страшнавата з вашай уразлівасцю.
- Чаго гэта, - спытаў Андрэй, - тут восемсот год таму было весела - ветразі падалі на захадзе, лёталі цюкі з шоўкам, бачонкі з сонечным віном. Людзі сабе ў лугах лебедзяў стралялі. Чаго ім было не жыць?
- Куды ўжо весялей, - iранiчна сказала яна, - крамола, нашэсцi, мячы. Татары пад мурамi.
Падумала:
- I ўсё ж нічога. Яны тады толькі пачыналі думаць, і ім гэта, напэўна, падабалася.
- Яны, мне здаецца, шырэйшымі былі па натуры, больш памяркоўнымі. А потым пачалася татаршчына і ламанне хрыбтоў.
- Ну, ламання хрыбтоў і тады было досыць... I заўсёды. Багалюбава страшнае не гэтым. Справа ў тым, што тут усё ў мінулым. I яшчэ тое страшна, што тут мастацтва гарэла цьмяна, жудасным нейкім святлом.
- Чаму? - спытаў Вайвадс.
- Таму што фарбы не размешваюць на крыві...
Яны выйшлі з аўтобуса. Нехта пайшоў за вартаўніком, які павінен быў адамкнуць палац. Ад палаца засталася толькі вежа ды яшчэ галерэя да старой царквы. Зеляніна палыну, быццам кранутая марозам, горка і сумна ліла свой пах у вокны белых палат.
Горава адышла ўбок разам з завучам, і ўпершыню за дзень поруч з Андрэем апынулася Марыя.
Яны стаялі трохі наўздалёк ад усіх: Марыя, Андрэй і, кроках у чатырох, Яніс, расчулены Рублёвым ледзь не да ўздыханняў сардэчных.
Марыя глядзела на Грынкевіча прыжмуранымі халоднымі, як лязо брытвы, вачыма. Перавяла позірк на Яніса. Зноў на Андрэя.
Адчуваючы, што зараз адбудзецца нешта зусім недарэчнае, Андрэй усміхнуўся ёй.
- Кінь глупствы, - сказаў ён, - давай мірыцца, ці што?
Яна хмыкнула:
- Брыдка глядзець на вас. Завіхаецеея каля... гэтай, як два кабялькі. Ні сораму, ні гонару. А ўжо яна над вамі панствуе. Дарвалася.
Андрэй раптам адчуў, што нейкая гарачая хваля кінулася яму ў твар. Ён ведаў, што за гэтым прыйдзе выбух несамавітага, страшэннага гневу, такога, які ён перажыў за ўсё жыццё разы тры, і таму баяўся. Ён хацеў устрымацца, але не мог. . Мора чырвонага святла ўстала ў вачах.
- Ты... ты, - глухім голасам сказаў ён і сарваўся на страшны шэпт, - не руш чалавека.
Быў ён жахлівым у гэту хвіліну. Жахлівым, як прадзед у баі пад Зверынам. Прарвалася-такі старая кроў.
- Не руш яе!!!
На іх азірнуліся, убачылі ўстрывожаны твар Яніса, збялелы ад жаху твар жанчыны.
Ускінула насцярожаныя вочы Горава.
Але Андрэй, адчуўшы, што яшчэ адна хвіліна і здарыцца непапраўнае, ужо бег да ўвахода ў царкву, за рог палаца.
Дзіўна, але ўсе, хто наглядаў за гэтай сцэнай, падумалі, што ён крычаў на Яніса.
...Знайшлі Андрэя толькі хвілін праз дзесяць. Ён сядзеў у царкве, што амаль напалову ўрасла ў зямлю, сціскаў кулакамі скроні.
Горава ўзяла яго за плячо, падвяла Вайвадса:
- Ну што за дурыкi. Адразу ж мiрыцеся.
Андрэй паспеў ужо прыйсці да свайго заўсёднага добразычлівага настрою:
- Мы не сварыліся.
Усе падумалі, што гэта гонар, але настойваць не сталі.
Андрэй агледзеў вачыма сяброў і пабачыў, што Марыі сярод іх не было.
Гэта было лепей. Ён не мог зараз бачыць яе.
Экскурсія ішла пад арку брамы, і Андрэй ішоў наперадзе, спіной адчуваючы позірк жанчыны. Ён ведаў, позірк гэты дапытлівы і пільны.
Галубінае пяро павольна, бы ў водавароце, падала перад Андрэем на высокую, густа-зялёную траву. Ён падставіў руку і злавіў яго, сціснуў у пальцах. I раптоўна яму здалося, што пяро гэтае нябачна, але моцна звязала яго з закінутай вёскай, з сумам і цішынёю белых палат.
У вузкім акне - ён зноў пачаў летуценнічаць наяву - мільгануў перад ім падазрона вялікі твар, чырвоны, наліты крывёю твар ягонага цёзкі, князя. I потым ужо ўсё, аб чым расказвала Горава, жывымі карцінамі ўставала ў яго вачах.
Ад базедавай хваробы ў Багалюбскага былі шалёныя і ярасныя вочы, ад уроджанай акасцянеласці шыйных пазванкоў - ганарлівая пасадка галавы. Ён не мог яе апусціць, а калі трэба было, - ён нахіляў яе разам з тулавам, як воўк.
Таму яго з дзяцінства лічылі ганарліўцам, і ён сам звык лічыць сябе такім, і жорсткасць ягоная стала пачэ меры цярпення чалавечага. Ад маці-палаўчанкі ягоныя дзікія вочы мелі косы разрэз, і ён сумаваў па стэпах, дзе імчаць шалёным намётам гарбаносыя дзікія коні. Але ён закілзаў сэрца, таму што быў уладаром. Толькі ханская жорсткасць прыжывалася паўсюль, і таму нават тут пачалі ламаць хрыбты. I ён не прыдбаў сабе сяброў вялікім і мудрым жыццём.
Яны ішлі пераходамі палаца, і Андрэй бачыў трапяткі агонь паходні і чалавека з барвяным тварам, з папярочнай, узбухлай жылай на лобе, які з нечалавечай сілай адбіваўся ад шасцёх змоўшчыкаў, узброеных дзідамі і мячамі, раскідваў іх і рыкаў, як паранены леў. А яны зноў і зноў кідаліся на яго, шматавалі, цягнуліся за ім па падлозе.
Вось вырваўся, бяжыць, кідаюцца па скляпеннях, размаляваных травамі, калматыя цені. Сплываючы крывёй, ён бяжыць, і ногі заносяць яго ў бакі, як п'янага. Наперадзе ўратаванне, але ён страціў сілы і розум, свісцячае дыханне вырываецца з яго вуснаў, ногі яго ведаюць толькі, што ўніз бегчы лягчэй, і ён збочвае, бяжыць па вінтавых каменных сходах. Праз вузкія вокны ў шырокіх нішах, чаргуючыся з пыльнай цемрай, слізгоча па яго твары святло зорак. З інстынктам зайца, які хоча схаваць галаву, чалавек шукае нары.
Ён забіваецца ў нішу акна.
Чуюцца крокі, якія... вось-вось, здаецца пайшлі далей. Не, бліжэй.
- Тут ён!
Страшэнны крык абудзіў Андрэя.
Спусціўшыся па сцёртых прыступках, ён убачыў у пыльнай нішы, дзе дабілі князя, два цёплыя, ружаватыя галубіныя яйкі.
Калі маладыя людзі зноў выйшлі на траву, Андрэй амаль хістаўся. Нервы, напружаныя цэлы дзень, не вытрымлівалі, здавалі. Ён адчуваў сябе няздольным успрымаць, аб чымсьці думаць, нешта любіць. Адбывалася нешта падобнае на тое, як бы ты пабачыў чалавека, зарэзанага машынай, тое, што медыкі-псіхолагі называюць заразай смерці.
Нешта шчымела і варочалася ў горле.
- Што з вамі? - спагадліва спытала Горава.
- Так, Успомніў, што Хронас жор уласных дзяцей, што на месцы Кіева пасля татар трыста год раслі дрэвы.
- А жыць трэба, Андруша, - сумна сказала яна. - Сапраўднаму чалавеку заўжды трэба жыць. Каб множыць дабро.
Яны ледзьве цягнулі ногі, цягнулі толькі таму, што трэба было яшчэ пабачыць царкву Пакрава на Нерлі. I ім зусім не хацелася гэтага, але ногі ішлі аўтаматычна. Трэба ж ім было кудысьці ісці.
Заржавелыя цыстэрны ля чыгуначнага палатна, бетонныя трубы, матляецца на ветры бялізна. Нерэалістычны пейзаж.
Хто ж ты ёсць, чалавек?!
Цьмянае сонца выплывала з-за хмар. З моста над галавою падалі ржавыя кроплі. I калі людзі прайшлі яго, уздых, як у дзіцяці пасля слёз, пашырыў лёгкія Андрэя.
Бясконцыя-бясконцыя лугі з лесам на ўскраіне далягляду ляжалі перад ім. Гусцела іхняя трава, як у тыя часы, калі выязджалі сюды на паляванне з празрыстым гукам рагоў і сакаліным палётам.
Зялёная трава, кураслеп рассыпаў па ёй сваё тлустае золата, і маленькія браткі падміргваюць сінімі вачыма. Але гэта не галоўнае. Там, на краі лугоў, зліўшыся з гэтым, молада-зялёным і залатым, уросшы ў гэты просты пейзаж, відзён зграбны-зграбны белы прамакутнічак са сціплым зялёным купалам.
Яны мімаволі паскараюць крокі. Царква плыве да іх, адрываючыся ад зямлі, як кветка, раскрытая небу, як неапалімая купіна, палаючая белым агнём.
Там-сям купы ліп падступаюць да яе. I вось бліжэй, і вось бачна ўжо сухая бяроза, што схілілася над старыцай.
- Што гэта? - уражана спытаў Андрэй.
- А гэта і ёсць тое, дзеля чаго варта жыць. Дзіва чалавечага генія.
Яна ішла поруч з ім, невысокая, з мяккімі шэрымі вачыма, у якіх ззяў зараз добры і чысты агонь захаплення.
Царква набліжалася.
Пэўна, нехта заўважыў іх маленькімі мурашкамі ў лугах і проста, бы ў свой дом, адчыніў ім дзверы. Быццам сама яна даверліва адчынілася ім.
Два вузкія перашыйкі паміж Нерлю і старыцай вялі да яе, і ў яснай, як сляза, вадзе старыцы плавалі струхлелыя чаўны, якія нельга было адрозніць ад старажытных.
Простая, зграбная, дасканалая на дасканалай зямлі, яна чакала іх, і вакол не было ані душы, быццам яна сама вырасла з гэтых лугоў і, зажурыўшыся, стаяла над княжычам, што загінуў тут на паляванні восем стагоддзяў таму.
"Пяшчотная мая!" - падумаў Андрэй, і камяк падкаціў яму да горла.
Ён не мог не думаць цяпер. I думкі былі балюча добрымі і ўзвышанымі.
"Я чэрствы і грубы, - думаў ён, - я не верыў, што можна плакаць, гледзячы на каменні. Я веру ў гэта цяпер. Птушкай ускінуся перад табою. Сірынам заспяваю, прыжмурыўшы вочы сярод маладых дрэў, Феніксам згару і ўваскрэсну з попелу".
Яны зайшлі ў сярэдзіну царквы. Нічога не было там: чыстыя белыя сцены, цішыня, святло, што падала невядома адкуль, квадратны алтарны камень.
Ніякіх украс, толькі львы з чалавечымі лікамі глядзяць з верхавін чатырох квадратных калон, і на іхніх вуснах застыла таямніча-сумная, хітраватая і зажмураная, усёразумеючая ўсмешка.
- Божа, - сказаў Андрэй, - я шукаў яе паўсюль, а адшукаў тут.
Праз вокны глядзеў у царкву дзень, спявалі пад ветрам лугі, а тут, зусім поруч, стаяла тая, што паказала яму ўсё гэтае дзіва, добры-добры друг, чалавек з растрапанымі валасамі, скручанымі на патыліцы ў вялізны цяжкі вузел.
Аб чым вашыя летуценні? Га, недарэчныя ільвы?
Строгі халадок даходзіў да самага сэрца, снежнае святло выціскала вільгаць з вачэй.
I гэтыя шэрыя вочы побач.
"Вось стану на дыбачкі, - думаў Андрэй, - адарвуся ад зямлі, павольна палячу туды, пад купал, купаючыся ў слупах белага святла. I гэты добры-добры чалавек поруч".
"Куды знікла зараза смерці? - думаў Андрэй. - Не, чалавек не звер на зямлі, калі можа ствараць такое. Стократ варта паходзіць ад такіх продкаў. Усім жыццём імкнуцца стварыць вешта падобнае. Можа, і не атрымаецца, але імкніся".
А жанчына поруч узняла руку і паправіла пасмачку валасоў.
"Усё паўторнае на зямлі, і толькі ты адна непаўторная, - думаў Андрэй. - Тысячы разоў яшчэ будуць праліваць кроў і крыўдзіць, але хто, хто наважыцца пырснуць чалавечай крывёю на гэтыя белыя каменні, запэцкаць тваю белую нявіннасць і чысціню?"
Яны зноў перайшлі парог і пабачылі бязмежныя залатыя лугі.
I Андрэй доўга яшчэ глядзеў на яе з лугоў.
I здарылася дзіва. Быццам нябачны горад явіў позіркам самы дасканалы свой твор, схаваўшы ўсё астатняе.
I заззялі вакол лугі, і вясёлка абаперлася пятой у ваду ля царквы, запрашаючы дзіва ўзысці на аблокі і явіць сябе ўсім людзям.
"Не, продкі не адышлі, - думаў Андрэй, яны тут і заўжды будуць тут: як песня, якую мы атрымалі ад іх, як іхнія радасць і боль. Яны расквітаюць усмешкай на нашых вуснах, і іхняя журба - гэта наша журба.
I калі мы плачам - мы плачам іхнімі слязьмі.
Бо ніхто не ўцячэ ад іх, як не ўцячэ ад сябе. I ніякая хмара не заб'е майго імкнення да неба ў слупах святла, таго святла, што залівае храм на Нерлі.
Продкі мае, любыя мае, мір вам.
Мір вам з вашай тутою, з думамі, якія зніклі, з клопатамі, якія не датычацца вас.
Прыйдзе дзень, i мяне не будзе. Але свет не застанецца без слоў.
I давеку будуць гучаць пацалункі пад старымі вязамі.
Прыйдзе дзень, і мяне не будзе. Але будзе вечнай зямная цеплыня.
I давеку ля кіёскаў, ззяючы вясёлкаю на сонцы,будзе асядаць са шклянак на шчокі дзяўчат пяшчотны вадзяны пылок.
А на цёплай зямлі ў буркатлівых галубоў лапкі ў вякі вякоў будуць каралавымі.
Дзякуй табе, белая".
Ён ішоў і ўсміхаўся сваім думкам,
"Калісьці я памру. I калі я памру, калі рот мой, які спяваў і цалаваў, калі рукі мае, што рабілі і песцілі, будуць тлом і прахам, - мой нябачны подых застанецца ў гэтых белых мурах, як уздыхі тысяч забытых продкаў.
I я буду ўдзячны табе за тое, што, як яны, я не схіліў каленяў у гэтых мурах, што я, быццам яны, проста пастаяў тут і выйшаў абноўлены і ўсёразумеючы, цвёрда абапіраючыся на меч".
Яны ішлі лугам, а за іхнімі спінамі згасала ў сяйве майскага дня вясёлка над белым дзівам.
- Як свечачка, - цiха сказала Горава.
Яна, Грынкевіч і Галіна Іванаўна ішлі наперадзе, далёка адарваўшыся ад усіх.
- Вось, - сказала Галіна Іванаўна, - а вы са сваімі сваркамі. Што вам зрабіў Вайвадс?
Андрэю не хацелася вяртацца на зямлю. Таму ён адказаў неахвотна:
- Я не на Вайвадса.
- На каго ж? Няўжо на Марыйку Крат?
- На яе.
- Ды што яна такое сказала?
- Яна можа казаць што хоча. Але крыўдзіць людзей я ёй не дам.
Горава ўважліва паглядзела на Андрэя. Грынкевіч падумаў, што яна ўсё зразумела і што ўсё гэта дрэнна.
...Аўтобус ляцеў праз ноч. Міргалі і хаваліся ў цемры рэдкія агні вёсак. Андрэй схаваў аўтаручку і заклаў галубіным пяром тую старонку ў запісной кніжцы, на якой з'явіліся зараз новыя радкі.
Ён адчуваў сябе добра спустошаным і шчаслівы амаль да слёз. Большасць сяброў спалі, стомленыя вялікім і цяжкім днём. Андрэй шчасна пацягнуўся і заўважыў строгі і ўважлівы позірк Ірыны Сяргееўны.
- Новыя вершы? - шэптам спытала яна.
- Так. Новыя вершы.
- Нерль?
- Нерль.
- Прачытайце.
Андрэй таксама амаль шэптам прачытаў.
- Добра, - ціха сказала яна, - вельмі дакладна па настрою і вельмі палка. Можа, гэта і ёсць пачатак вашага выйсця.
Вочы Андрэя вільготна блішчалі.
- Ірына Сяргееўна, - сказаў ён, - я сягоння шчаслівы. Я вельмі... вельмі шчаслівы. Быццам нанова нарадзіўся на свет. І ён такі прамыты, такі зіхатлівы. Дзякуй вам за гэта.
- Што вы, Андруша, мілы. За што мне? Дзякуйце таму, невядомаму.
- Не, - цвёрда сказаў Андрэй, - і яму і вам. Таму што вы адкрылі мне вочы на гэта.
Яна маўчала. Потым прыўзняла сур'ёзныя вочы.
- Андруша, - ціха сказала яна, - вы раззлаваліся на Марыю з-за мяне.
- Так, - неахвотна сказаў Андрэй.
- Не трэба. Не як выкладчык, як жанчына кажу вам: не трэба. Чым яна вінаватая?
- А чым вінаватая вы? Тым, што добрая?
- I ўсё ж не трэба.. Дзеля мяне.
- Добра.
Яны моўчкі сядзелі ў аўтобусе, які ляцеў у ноч.
- Раскажыце што-небудзь, - папрасіў Андрэй, - што-небудзь з таго, што ўразіла вас больш за ўсё.
- Добра, - мяккім голасам сказала яна. - Я была тады маленькая, і гэта было да вайны. Некаторы час я жыла ў сям'і славутага кампазітара, вучылася ў яго. I вось аднойчы ён узяў мяне ў Ноўгарад. А там мы пайшлі ў царкву Спаса Нярэдзіцы... Немцы ў вайну знішчылі яе... А тады яна была ва ўсёй сваёй прыгажосці. I фрэскі ўсярэдзіне: страшны суд. Густая чырвань, дымнае золата і чарната. Паказваў нам дваім царкву маленькі бедны попік. Раса зашмальцаваная, валосікі хвігай тырчаць на патыліцы. Але вось ён даведаўся, хто са мною. "Пачакайце, - кажа, - я вас чымсьці паспрабую здзівіць. Для гэтых фрэсак патрэбны і словы адпаведныя". Дзіўна, што ён так добра зразумеў сутнасць царквы. Але ведаеце, што ён зрабіў? Ён пакінуў толькі адну свечку. I пры яе святле, пад усімі гэтымі фрэскамі, пачаў чытаць пакаянны псалом. Цень, маленькі язычок агню, пагрозлівыя твары фрэсак. I гэтыя жахлівыя, старажытныя словы. Цяжкія, як праклён... Я ніколі гэтага не забуду... Мой спадарожнік потым сказаў, што больш не прыйдзе сюды, каб не псаваць уражання.
Зноў яны маўчалі. Імчалі ім насустрач і знікалі цьмяныя абрысы дрэў.
- Раскажыце пра сябе, - сказала яна, - пра сваю радзіму.
- Яна прыгожая, - сказаў Андрэй, - яна лепшая ў свеце.
- А балоты?
- Што ж, і балоты бываюць прыгожымі. Уначы па іх скача прывідная кавалькада: дзікае паляванне караля Стаха. Так кажуць народныя паданні. Коні не пакідаюць слядоў, а над галовамі коннікаў гарыць самотная зорка.
- Раскажыце мне якую-небудзь казку.
I Андрэй пачаў "Вужыную каралеву".
Човен, заплецены белымі лілеямі... залёты вужынага караля... замак на выспе... пакуты дзяцей... крывавая пена на хвалях... юнак у залатой світцы пад вадой.
I толькі потым, толькі расказаўшы ўсё, Андрэй спахапіўся, што ўпершыню за гады ўспомніў казку, якую ненавідзеў яшчэ з тых, яшчэ з Алёнчыных часоў.
- Бог ты мой, - ціха сказала Горава, - якая прыгажосць, які дзіўны склад фантазіі.
- Так, - сказаў Андрэй, - фантазія незвычайная. I незвычайны лёс.
Зусім паблізу ад сябе ён бачыў яе вялікія шэрыя вочы, вузел валасоў. I яго, у які ўжо раз, здзівіў той пакорліва-нявінны, разумны выраз, які быў неадрыўны ад усяго аблічча гэтай незвычайнай жанчыны.
Яны сядзелі і размаўлялі шэптам, а аўтобус усё ляцеў і ляцеў у ноч.
- Вы як небудзь заходзьце да мяне, - сказала яна, - пакажу карціны.
- Добра, - адказаў Андрэй, - але ж вы днямі едзеце за мяжу, потым у нас вакацыі.
- Ну то заходзьце пасля вакацый.
- Абавязкова.
Няскора яшчэ ўдалося Андрэю выканаць сваё абяцанне. Але тады ён не ведаў гэтага. Ён проста сядзеў поруч з жанчынай і глядзеў на яе.
А аўтобус ляцеў і ляцеў, і наперадзе чакала яго ноч.
|
