РАЗДЗЕЛ XXVI
Прайшоў і амаль увесь май, як праходзіць усё добрае на свеце. Пару разоў Андрэй ездзіў у Мінск.
У яго адносінах з Ірынай нічога не змянілася. Цяпер яна не мучыла яго, але ўсяляк пазбягала. Кожны раз пасля лекцый прыдумвала прычыну, каб пайсці адной, знікнуць, а калі гэта не ўдавалася - пераводзіла размову зусім на другія тэмы.
- Ну што, што з вамі? Хіба вам мала, што я ва ўсім прызналася яму? Куды вы спяшаецеся?
- Да вас.
- Не магу ж я забіць Міхала. Пачакайце, няхай звыкнецца з думкаю, што я не з ім.
- Што ён кажа вам, Ірына?
- Нічога. Маўчыць.
- А я не магу маўчаць.
- Зразумейце, усё яго жыццё ўва мне.
Гэта ставала нясцерпным. Андрэй ужо не мог ні есці, ні спаць. Горш за ўсё, што ён разумеў прычыну гэтага, але не мог не кахаць. Розум не меў ніякага дачынення да ўсяго, што з ім, Андрэем, адбывалася. I ўжо зусім не суцяшалі невясёлыя жарты Яніса, што гісторыя з гэтым каханнем даволі тыповая для дваццатага стагоддзя. Так, вакол сапраўды быў дваццаты век з яго падвышанай уражлівасцю, з яго высакалобасцю і бурхлівай пераацэнкай каштоўнасцей, катэгарычнай жорсткасцю адных і прасветленай цярпімасцю другіх, але ж у астатнім усё было як раней: жанчыны снавалі свае мярэжы, а мужчыны ўсё даравалі ім. Бо кахалі,
Дваццаты век, цень верталёта
Ляціць над гмахамі дамоў.
На ярасна-высокай ноце
Трапеча праца гарадоў.
Бяжыць над залатым бетонам,
Над эстакадамі ў сусвет,
Над трызненнем людзей шалёным
Трывожнае святло ракет.
I горад ад неона сіні,
Дзе век прыстанак свой знайшоў,
Трымае ў вуліцах жанчыну
З дзiцячай, спуджанай душой.
Ў адвечнай празе чалавека
Яе душа, яе рука
Шукае месца ў гэтым веку
I ўсё не можа адшукаць.
То ў шыльдах Суцiна, то ў Хласка,
То ў Бацiчэлi, то ў Манэ,
Ў канкрэтнай музыцы, ў Пiкаса,
Ў хлуснi, ў каханнi i ў вiне,
Ў карэктным мужы i ў кватэры,
Ў калекцыi старых карцiн,
Ва ўсмешлiвых старых хiмерах...
Цi новых? - Знае бог адзiн.
Мана - ад прагi ўстаткавання,
Мана - ад снегу за акном.
Няма святла, няма кахання.
Халодны свет. Халодны дом.
Не ведае, што век дваццаты
Ў святле, што бачыць ясны зрок,
У лiтасцi, ў ламаннi кратаў,
Ў паўстаннi полымя на змрок.
Мне скажуць: моцным без патрэбы
Трымаць над прорваю такiх.
А я ўяўляю зоры ў небе
I вочы, што жывуць без iх.
I нават больш яе кахаю.
Няўтульная душой да дна,
Зусiм малая, трапяткая,
Яна адна ў мяне. Адна.
Так, разважанні не прыносілі заспакаення, і колькі ні называй дваццатага стагоддзя дваццатым - гэта не магло змяніць прыроды кахання. Яно радавала і мучыла, як і на світанку чалавечых дзён.
...У канцы мая вялікая група хлопцаў і дзяўчат разам з Горавай і Галінай Іванаўнай паехала на некалькі дзён у Ленінград. Гэта было нешта накшталт развітальнага падарожжа. У чэрвені большасць з іх павінна была назаўсёды раз'ехацца па сваіх гарадах, пакінуўшы Маскву і адзін аднаго. Таму нават у весялосці прысутнічаў нейкі сум.
I толькі Грынкевіч ехаў на поўнач радасны, бы ў вясельнае падарожжа. Быць з Ірынай у адным вагоне, жыць у адной гасцініцы, цэлы тыдзень быць з ёю... I гэта перад тым, як яна назаўсёды будзе з ім.
Не, гэта было такім нясцерпным шчасцем, што кружылася галава.
...Гэта быў горад - мара. Андрэй зразумеў гэта на самым першым спатканні з ім, калі, пакінуўшы ў гасцініцы спячых сяброў, выйшаў на Неўскую набярэжную. Світання, уласна кажучы, не было, бо стаяў канец мая і цямнела ўначы толькі на гадзіну-дзве.
Нява, яшчэ напаўсонная, каціла ў заліў плыні, зрэдку ўсплёскваючы грабеньчыкамі. Невядома, адкуль яны браліся: ветру не было ў бескалярова-блакітным небе, у паветры, якое пахнула ёдам і аж нясцерпна пашырала грудзі. Шпіль Петрапаўлаўкі ўпіваўся ў неба, ужо злёгку пазалочаны на самай вяршыні. Ён быў лёгкі і горды, як бессмяротны радок.
I, акінуўшы ўсё гэта, Андрэй зразумеў, што прапаў. Гэты горад быў падобны на тыя гарады, якія сняцца ў самых шчаслівых снах дзяцінства, аб якіх потым плачаш, не маючы змогі трапіць у згублены рай.
Упершыню пасля дзён дзяцінства захацелася ўзняцца і паплысці над гэтай вадою - вышэй, вышэй над будынкамі і шпілямі, над недалёкім морам.
О, толькі б жыць!
Рука апусцілася на балюстраду поруч з ім. Андрэй паглядзеў і пабачыў Ірыну, усю нейкую маленькую і ласкава-зажураную.
- Я ведала, што вам не спіцца. Нават чамусьці ведала, дзе вас шукаць.
Замест адказу ён накрыў усю яе руку сваёй вялікай далонню. Рука ляжала пакорліва, не варушылася.
Андрэй знемагаў ад цеплыні і шкадавання да яе.
Стаяла поруч з ім нейкая смешная, быццам нават трохі заспаная, моўчкі глядзела, як наліваўся золатам шпіль за ракой,
- Калi мне было цяжка, - сказаў Андрэй, - я тады хацеў выпалiць з сябе ўсё. Толькi так, таму што нiколi пачуццi не даюць нiчога, акрамя гора i болю. Але цяпер я спакойны. Вы поруч. Я пабачыў гэты горад i сустрэў вас, Нашто супрацiўляцца каханню, калi ўсё на свеце мае канец, i мы з'явiлiся аднекуль i кудысь знiкнем, i маглi нават не сустрэць адзiн аднаго за днi, адпушчаныя нам.
Бязважка дакрануўся шчакою да яе скроні:
- Я і не супраціўляюся. Дзве залатыя іскры выпадкова сустрэліся. Ёсць яны і гэты горад, - досыць...
- Не трэба, Андруша, - сказала яна. - Я не хачу аб тым, што будзе...
- Чаму?
- Які вы... Жыць трэба больш лёгка і проста... Нашто вы... Ну я вас прашу, я вас вельмі прашу - не трэба загадзя... Каму гэта вядома, што там будзе... Будзьце задаволены, што я поруч... і не хачу больш ні з кім, і вакол гэты горад, а ў нас наперадзе яшчэ дзесяць дзён, аж цэлых дзесяць дзён. Стагоддзе. Вечнасць.
Так пачалася песня песняў. Тая, што нават для самых шчаслівых гучыць толькі адзін раз.
Былі астравы, а потым мора, вялізнае, пустое, бялёса-блакітнае, бясколерна-блакітнае пад бясколерна-блакітным небам, з залатымі іскрамі сонца, якія нараджаліся і чэзнулі недзе ўдалечыні. А можа, і не было мора і неба? Можа, проста было нешта блакітнае, што заняло палову ўсяго свету? Ён не ведаў, а яна, седзячы поруч з ім у аўтобусе, казала:
- Што вы ўсё гледзіцё на мяне? Туды глядзіце.
Але ён разумеў, што ўсе гэтыя словы проста так, і разумеў, што яна ведае гэта. Яна разумела ўсё ў ім. Нават калі ён выходзіў з брамы Петрапаўлаўкі да прычала, адкуль калісьці вывозілі людзей на востраў Галадай, выходзіў занадта прамы, склаўшы за спіною рукі, шапнула яму:
- Цяжка, праўда?
Яна разумела ўсё, акрамя таго, што яму хацелася гаварыць аб каханні і аб будучым. Гэтага яна не хацела і вымаліла ў яго гэтае абяцанне, а ён з горыччу і пакорай даў ёй яго, быццам зразумеўшы, што ёсць толькі дзесяць хуткаплынных дзён, што нельга патрабаваць большага ад жыцця, што яна, калі захоча - будзе з ім, але хутчэй за ўсё не захоча.
I ён безнадзейна змірыўся, таму што ведаў: усе гэтыя дні яна аддасць толькі яму, толькі для яго. Усе. Цалкам. У гэтым быў нейкі горкі гонар, які даваў яму сілы жыць.
Ірына сапраўды ўсё аддавала яму: кожны позірк, кожны рух, кожнае слова. Нават калі расказвала ў Эрмітажы аб "Старым у чырвоных адзеннях" - усе яе словы нейкім дзівоснык чынам былі накіраваны да Андрэя, адказвалі на самыя таемныя з яго думак, мацавалі ў добрым і суцяшалі ў дрэнным.
Гэта былi дзiўныя адносiны, якiх пакуль што амаль не бывае на зямлi. Быццам сама душа каханай перайшла ў душу каханага. Напэўна, калiсь, калi на зямлi пакiнуць крыўдзiць, калi не будзе моцных i слабых, калi знiкнуць хлусня i непаразуменнi i брыдкая гульня ў хiтрыкi, калi змагацца за жанчыну будуць толькi з ёю самой - менавiта такiмi будуць адносiны тых, хто захоча быць адзiн з адным. Нi ценю непаразуменняў, дабрыня да кожнага выгiба думкi другога, добразычлiвае iмкненне ўсё аддаць для яго, нiчога не патрабуючы ўзамен, вера ў тое, што ён таксама зробiць гэта.
А вечарамі яны ўцякалі ад усіх і гадзінамі блукалі па горадзе, на які ўсё больш упарта наступалі белыя ночы з іх замрэяным святлом. I тут ужо маглі казаць шчыра, словамі або без слоў.
Пётр імкнуўся ў свой вечны палёт над ракою.
- Усё як наканавана для нас, - сказаў Андрэй, трымаючы яе за тонкую руку. - Памятаеце, пры Напалеоне рускі салдат і беларускі мужык затрымалі корпус, які ішоў на Пецярбург.
- Ну...
- Каб я верыў, я ўвесь час маліўся б за іх. Колькі ўсяго яны збераглі! Гэты палёт Пятра і гэтых сфінксаў. Што яшчэ?
- I юнацтва Пушкіна ў ліпавых алеях, - напомніла яна.
- Так. I ўсё астатняе... I збераглі гэтыя дні. Для нас.
Дзіўна, яны не адчувалі, што іх словы занадта высокія. Яны не дзівіліся б нават, абое загаварыўшы вершамі. Усё было іншым у гэтыя дні.
На гарбатым мосціку, дзе струмень чыстай неўскай вады ўліваўся ў Зімнюю канаўку, у час, калі за Стрэлкаю на алым фоне захаду ўстаюць цені рагатых калон, яна ў адзін з вечароў сказала яму:
- Ты робіш мяне такой высокай, што мне страшна, мне брыдка за многае ў жыцці. Няўжо не так, як трэба? Як жа тады вымаліць дараванне за ўсё, родны?
- Мы за ўсё вымалілі дараванне. Усім гэтым.
Яму так было шкада яе, што дрыжалі рукі, якімі ён саграваў яе пальцы. А пад мостам змяіліся і беглі кудысь у чыстай вадзе тонка-зялёныя пасмы водарасцей. Была толькі адна хвіліна, калі яны адчулі нейкую насцярожанасць. Ён прызначыў спатканне ля Казанскага сабора, прыйшоў зарана. Сядзеў, гледзячы на тое, як дзеці малююць нешта на пяску. Малявалі ружу, і малявалі дрэнна, гэткія смешныя пульхныя дзеці, карапузы з ільнянымі валосікамі. Нельга было не дапамагчы ім. I таму, прыйшоўшы на месца спаткання, Ірына са спіны пабачыла Андрэя, які сядзеў на кукішках і дапамагаў дзецям.
- Лісцікі ў ружы не такія, лапа. Яны ледзь-ледзь вызубленыя. Вось такія... Вось... Вось...
А калі яны сустрэліся позіркамі, пайшлі адзін да аднаго і дзеці кінуліся за Андрэем, нават подбегам, Андрэй раптам пабачыў дзіўны выраз, з якім вочы Ірыны глядзелі на іх, і сказаў:
- Ідзіце, любыя. Ну чаго вы, сапраўды? Мы заўтра яшчэ тут будзем.
Супакоілася яна толькі ў кафейным доміку. Ён амаль ужо зачыняўся, і іх з хвіліну не хацелі пускаць. Андрэй з жартаўлівым адчаем умаўляў афіцыянтку, і тая, паглядзеўшы ў яго вочы і на Ірыну, сказала з уздыхам:
- Ідзіце ўжо.
Залацілася віно ў келіхах. Шэрыя вочы спагадліва і стомлена глядзелі на Андрэя. З Фантанкі, заснаванай маладой зелянінай дрэў, даляталі ўсплёскі вёслаў, мяккая вячэрняя песня.
...Дзесяць дзён здаваліся вечнасцю. Дзесяць дзён прайшлі. За два дні да тэрміну яна атрымала выклік з Масквы. Андрэй збялеў, пачуўшы аб гэтым. А яна расказала гэта вельмі вытрыманым, вельмі спакойным голасам, быццам адбыла нешта, што патрабаваў ад яе абавязак, і ніхто не можа патрабаваць ад яе звыш гэтага.
На вечар у іх былі білеты ў кіно. I яны пайшлі туды, у вялізны кінатэатр за Нявой, хоць заўтра яна павінна была ехаць. Увечары. Усе гэтыя дні з іх шчасцем, са святлом, што лілося з ракі ў шырокія вокны Эрмітажа, са штодзённымі залатымі дажджамі, якія наляталі аднекуль, а праз дзесяць хвілін заставаліся ўжо толькі вільгаццю на зеляніне і мармуры Летняга саду, з фасфарычна-блакітнымі вечарамі - усе яны скончыліся.
- Няўжо гэта ўсё? - спытаў ён, калі яны сядзелі ў скверы ля кіно.
- А ў каго зусім не было? Ані дня?
- Усё?
Цыгарэта трэслася ў яе пальцах.
- Ах, нічога, нічога я не ведаю.
Непаразуменне, адчай і пратэст супраць усяго гэтага былі такімі, што Андрэй, закалаціўшыся ўвесь, узяў яе за рукі, сціснуў вузкія пальцы.
- Бяжым адсюль, Ірына. Бяжым. Вам трэба бегчы. Ад яго. Ад сябе. Далёка.
- Куды ўцячэш?
- Спачатку ў Сухадол, да дзядзькі. Там чыста, там дабрыня людзей і дрэў. Бяжым. Калі вам цяжка браць развод, цяжка глядзець у вочы гэтаму чалавеку - абыдземся без яго.
У прысмерку ён не мог заўважыць яе вачэй, а твар вонкава быў спакойны.
- Потым, - глуха сказала яна. - Пасля сеанса. Хадзем... Зараз... пачнуць.
Яны сядзелі, не вельмі сочачы за экранам. За іх спінамі ўздымалася сцяна наступнага яруса, ствараючы ўражанне іхняй самоты ў гэтай зале. Ды хоць бы яе і не было - што было Андрэю да іншых?
Ішла нейкая французская камедыя пра вайну, хоць вайна, вядома, зусім не камедыя. Куражыўся прыдурак-эсэсавец; пад нацыянальным французскім сцягам адплываў у эвакуацыю, не жадаючы здавацца на літасць ворага, гераічны вясёлы дом.
Андрэй нічога гэтага не заўважаў. Яна, напэўна, заўважала не больш. Узяўшы ў цемры яе руку ў карункавай пальчатцы, ён, схіліўшыся да яе галавою, абсыпаў яе пацалункамі, увесь калоцячыся ад цягі і адчаю і непапраўнасці таго, што мелася быць заўтра.
Толькі тут, упершыню за вечар, з плыні абыякавых слоў вырвалася:
- Так любіш мяне? - і голас гучаў адчайна нават у шэпце.
Спалоханая тонам, ведаючы, што выдала сябе, аддала сябе яму ў рукі, яна адразу ж сказала:
- I вам яшчэ не абрыдла гэтая пальчатка? - але голас, зрываючыся, казаў зусім не тое, і гэта прагучала, як "вазьмі мяне адсюль".
...Над паркам вiсела кароткая, на дзве салаўiныя песнi ноч. Бэз распасцёр над галовамi цьмянае i загадкавае лiсце.
Шчоўкнуў непадалёк, выпрабоўваючы голас, салоўка. Потым, наўздалёк, пусціў калена яшчэ адзін, яшчэ, яшчэ. Першы адказаў - быццам крыштальная вада падала на срэбра. Забулькацела радасць яшчэ ў адным маленькім горле. А потым усе яны, забыўшыся на ўсё, аддаліся спеву.
- Я ўсё скажу табе ў Маскве... Адразу... Слова маё... Толькі не пакутуй так... Куды спяшацца, калі ўвесь... увесь свет наш...
Цяпер ужо сад звінеў.
...Калі яны ішлі начным горадам, ён казаў ёй:
- Буду чакаць. Толькі не падманіце мяне... Нельга...
Вялізным лукам павіснуў над імкліва-спакойнаю ракою мост. Агні адбіваліся ў вадзе, і Ленінград спаў над вадою, як здань, а крокі гучалі... гучалі... гучалі.
- Мы адны не спім у горадзе, - сказала яна. - Як хлапчукі... Як маладосць... Як жыццё спачатку... Даверлівыя шэрыя вочы глядзелі на Андрэя.
- Прачытай мне вершы, дарагі... Ты вельмі даўно не чытаў мне вершаў...
- Памятаеш, быў такі Іксіён? - пасля паўзы спытаў Андрэй. - Закахаўся ў Геру, жонку Зеўса. Яго вырашылі злавіць і падсунулі яму воблака, надаўшы яму вобраз Геры. Ён выдаў сябе, абдымаючы воблака, і яго навекі прывязалі да кола, якое круцілася.
- Ну, - шэптам сказала яна.
Голас пачаў чытаць прыглушана, у тон гэтай ночы і ракі, што шапацела пад быкамі моста.
Я позабыл начало всего.
Мне неведом конец.
Молот вырвав нз рук моих,
Слепая кует судьба.
Теплой весной, прошедшей весной
Я увидел во тьме,
В дебрях ночных, в мерцании звезд
Смертоносной прелести лик.
Гера, Гера, любовь моя!
Ветви в зеленых огнях.
Тень, как отдыхающий лев,
Улеглась у ног голубых...
К ней стремлюсь, обнимаю ее.
Она сквозь пальцы течет.
Только облако, только туман,
Только призрак в руках моих.
И привязали меня к колесу,
К карусели улиц ночных.
Город прыгает... Город ревет...
Город пылает огнем...
Вертится, вертится колесо,
Жаждой пылает мозг..
Ты бессилен, могучий Зевс,
Сердце во мне убить.
Гера, Гера, как ты могла
С ним быть заодно?
Жаль, что облаком ты была.
Ничего остального - не жаль.
Некаторы час панавала маўчанне. Толькі крокі паміралі ў начных палацах над набярэжнай. Слаба фасфарасцыравала рака, адбіваючы рэдкія агні.
- Ты пішаш і па-руску?
- Спрабаваў адзін-два разы. Чаго я толькі ў жыцці не спрабаваў? Калісь нават па-ўкраінску і па-польску спрабаваў... Напісаў дзве лацінскія эпіграмы. Нічога цяжкага.
Прыціскаючыся да яго, яна сказала:
- Я не заадно з iмi... Я таксама папалася... Але я вырвуся да свайго Iксiёна... Ты пабачыш...
За карункавай агароджай драмалі ў цеплыні шаты Летняга саду. Дыхалі сонным водарам траў, цёплай вільгаці, кветак.
Спыніўшыся на мосціку цераз Фантанку, гледячы ў вочы Ірыны, што адбівалі іскры зарэчных агнёў, ён сказаў, прыціскаючы яе да сябе:
- Я веру... Толькі ведай - калі ты забудзеш - здарыцца непапраўнае. I ты ведай толькі адно... Гадзіна маёй смерці скрытая ад мяне, і таму я не ведаю, ці доўга буду цябе кахаць.
Цалаваў яе вочы.
- I перад гэтым, калі ты пакінеш мяне, - ведай - адчай усё адно застанецца. Нават старым падумаю, як пятроўскі стольнік калісь, што вось была Венецыя, і маладосць, і быў я там "инаморато в славную хорошеством читадинку, синьору Франческа Рота, и тако был инаморато, что доселе тот амор из сердца мово не вышел и, чаю, не выдет".
Уся дрыжучы, яна прынікала да яго, а ён сурова і горка казаў ёй:
- Дні праходзяць, Ірына. Праходзяць дні.
|
