РАЗДЗЕЛ VI Гарбаты вiядук перакiнуўся цераз пуцi ад агнёў станцыi кудысьцi ў цемру. У цемры глуха шапацелi галiны таполяў з рэдкiмi жоўтымi кроплямi агнёў, што заблыталiся ў iх. Пасля Масквы ціша здавалася асабліва гучнай, снег - асабліва белым, паветра - асабліва мяккім. На маленькай плошчы за віядукам было пуста. Толькі ў адным акне аўтобуснай станцыі ледзь свяціўся цьмяны агеньчык. Было далёка за поўнач, і таксі ўжо не хадзілі. Андрэй падумаў хвіліну, ці не вярнуцца на вакзал, каб чакаць раніцы, але потым успомніў, што да горада ўсяго пяць кіламетраў, што начны марозік такі свежы і калючы, што так добра рыпіць пад чаравікамі снег, і вырашыў ісці пешшу. Ён ішоў вулкаю прадмесця паўз сонныя дамы ў замрэяных садах і ўсё думаў аб той лёгкасці, якая спадарожнічала яму апошнія два дні перад паездкай. Цёмная сцяна сонных хат і садоў толькі зрэдку перарывалася больш светлымі плямамі: асветленым будынкам чыгуначнага клуба, станцыённым упраўленнем - і зноў цягнуліся сады і хаты, хаты і сады. Нейкая машына дагнала яго. Андрэй азірнуўся, убачыў будку кузава і падумаў быў, што гэта нейкі рэфрыжаратар. Галасаваць не варта было, і ён спакойна ішоў далей, але машына дагнала яго і спынілася. - Сядай. Андрэй пабачыў, шго машына міліцэйская і, відаць, вяртаецца з нейкага начнога аб'езду. - Сядай. - Дзякую вам, я яшчэ трошкі пачакаю. Нешта пакуль не хочацца, - сказаў Андрэй. Міліцыянер, што сядзеў поруч з шафёрам, засмяяўся. - Ды сядай, Андрэй, чаго там. Грынкевіч паціснуў плячыма: тут яго ведалі ўсе, у Маскве - амаль ніхто, і, абышоўшы машыну, сеў у кузаў, думаючы, што гэта ён упершыню робіць такое падарожжа. Дзверцы з маленькім акенцам ляснулі за ім. На лаўцы сядзеў стары знаёмы, старшына Рожкін, і ўсміхаўся на повен рот. - Куды паедзем, у працвярэзнік ці прама ў КПЗ? - спытаў ён. - Вязі ў КПЗ, - сказаў Андрэй. - Чаго? - Бліжэй да дому. Яны селі поруч і закурылі. - Я жартую, - сказаў Рожкін, - ты ў нас ганаровы грамадзянін, цябе ў КПЗ нельга... Вершы новыя ёсць? - Ёсць. - Ты б працягнуў Пятра Зарубу. Такі агіднік. Скардзіўся нам на амбулаторыю, што яны прыбіральню проста перад яго вокнамі паставілі. Ну, нельга ж так адразу разбурыць. Разабрацца трэба, Дык ён чакаў-чакаў і ўначы пайшоў і сам сякераю ўсё парушыў... Дальбог, напішы. - Гэта ўжо Гогаль зрабіў. I лепей за мяне. - Ну глядзі. Рожкін высадзіў Андрэя ля самай яго вуліцы, вузкай, вельмі правінцыяльнай. Вуліца адным канцом упіралася ў галоўную вуліцу, другім - у Дняпро. Андрэй ішоў вельмі павольна, здзіўляючыся, як кожны раз, якімі маленькімі сталі дамы, якімі высокімі, у параўнанні з імі, сады. Яшчэ здалёк, за чатыры хаты, пачуў усхваляваны, радасна-залівісты брэх куртатага Тобса, незаконнага нашчадка таго Джэка, што калісьці першым прывітаў ля гэтай хаты Алёнку Століч. I ўспамін, замест таго каб балюча крануць па сэрцы, проста сціснуў яго няжорсткай лапай і адразу адпусціў. Пэўна, і сапраўды ўсё праходзіць. Калі ён штурхнуў фортку і прайшоў алейкаю да ганка, у адным акне загарэлася святло: маці пачула брэх, адразу зразумела і ўстала. Ён не паспеў нават пазваніць, як дзверы адчыніліся. Маці стаяла перад ім у пуховай хусціне, накінутай на плечы. I ён пераступіў парог, падхапіў яе на рукі і ўнёс у перадпакой. Паставіў на ногі, абняў, амаль з жахам адчуваючы, якая яна нізенькая (а была ж такой высокай!), якая высахлая (а была ж такой па-жаночы мажнай), якія ў яе сівыя валасы, якія цёмныя, спрацаваныя рукі. "Усё вайна", - падумаў ён. Але адразу ўспомніў, як рэдка ён ёй піша, як блізка яна прымае да сэрца ўсе ягоныя трывогі, і ў думках пераклаў палову правіны на свае плечы. - Дзень добры, бацька, - сказаў Андрэй, уваходзячы ў спальню. I ён таксама здаў. Сівыя валасы парадзелі. Сядзеў на ложку і неяк разгублена глядзеў на яго. Здавалася, вось-вось заплача: нервы пасля інфаркту зусім саслабелі. - Я прыехаў, - сказаў Андрэй. - Сынок... - толькi гэта i вымавiў бацька. Андрэй успомніў, як гэты чалавек калісьці сам-насам паваліў у Сафіёўскіх лясах мядзведзя-бадзягу, і яму стала вельмі прыкра і балюча за жыццё, за яго жарты з людзьмі. ...Позна ўначы, засынаючы ў сваім пакоіку, ён доўга слухаў подыхі начнога ветру, сачыў, як святло вулічнага ліхтара цьмяна скача паміж яблынь, пахаваных у снезе. Нягледзячы на ўсё, гэта была радзіма, роднае гняздо, тое, што нельга ўзяць ад чалавека, хіба толькі разам з жыццём. Ён змежыў вочы. У зіхаценні вогненных плям паплылі перад ім абліччы. І яны таксама былі - радзімай: усе тыя, што адышлі, усе тыя, што яшчэ ідуць поруч, усе тыя, што будуць. Твар бацькі... Маладога бацькі... Бацька трымаў на руках маці і нёс яе квітнеючым, ружова-белым яблыневым садам. Алёнка... Праплыла - да яснага неба, да палкага сонца, да чыстых зор вадзіць карагод; праплыў яшчэ чыйсьці ўсмешлівы твар. Апошнім урыўкам думкі, якая знікала і ўхілялася кудысь, ён сказаў сабе: "Што яшчэ? Што яшчэ трэба ўспомніць?.. Ага, абавязкова трэба спытаць маці, адкуль такое знаёмае мне адно прозвішча..." Дадумаць ён не паспеў. ...Раніцою бацька выйшаў на гадзіну ў сад, пагуляць па расчышчанай Андрэем сцежцы. Маці і сын былі адны ў хаце. За вокнамі стаяў іскрысты, блакітна-белы, з сінімі ценямі ад гурбаў дзень. Праменні сонца прабіваліся праз невялічкія вокны, пялёскаліся ў карафцы з вадою, рабізною скакалі па столі. I гэтыя вясёлыя скокі праменняў зноў напомнілі Андрэю тое спакойнае ўзрушэнне, якое валодала ім апошнія дні перад ад'ездам. - Ма, - спытаў ён, - ці ведаеш ты такое прозвішча: Горава? - А чаму ты так думаеш, што я ведаю? Маці цыравала панчохі ў крэсле і не ўздымала вачэй на сына. - Нешта ж вельмі знаёмаё. Здаецца, мяльком чуў ад цябе нешта такое. - Чаго гэта табе ў галаву ўлезла? - У нас адна Горава лекцыі чытае...Ірына Горава. Маці ўзняла на сына зацікаўленыя цёмныя вочы: - Магчыма... Адклала панчохі. Андрэй добра бачыў, што яна чымсьці заклапочана. - Добра, - сказала яна, - бадай, і праўда, што досыць абыходзіцца намёкамі... Я раней проста пабойвалася распавядаць табе пра гэта падрабязна. Ты і без гэтага марыш пра паветраныя замкі, а гэта ў тваім узросце не пасуе... Хадзі сюды. Прыўзнялася і пайшла ў кут, да старой скрыні, укрытай самаробнай клятчастай посцілкай. - Усе гэтыя рэчы Марцэля зберагала. Аж дваццаць год. Марцэляю звалася старая нянька Андрэя і яго старэйшага брата, які загінуў на вайне. З трыццаць сёмага года яна жыла ў вёсцы ў дзяцей, карыстаючыся невялічкай дапамогай бацькоў Андрэя і рэгулярна прыходзіла да іх на ўсе святы, і яшчэ на дзень нараджэння Андрэя, і дзень загібелі брата. Магчыма, гэтыя прыходы былі і не без задняй думкі: Марцэлінай сям'і жылося цяжкавата. Маці некалькі разоў прапаноўвала ёй пераехаць да іх у горад, але тая заўжды адмаўлялася: шкада было ўнукаў. Яна прыходзіла, сухая, цёмная, як ікона, з такімі добрымі, заўчасна стомленымі вачыма, прыносіла немудрашчыя вясковыя гасцінцы па сезону - гарэхі, крашанкі або пражаны гарох, глядзела на Андрэя, уздыхала, што ён такі хударлявы, плакала аб старэйшым выхаванцы і зноў знікала, нагружаная гасцінцамі. А Андрэй усё ўспамінаў яе цёплыя рукі на галаве, яе блытаныя, бязладныя казкі над яго дзіцячым ложкам, сотні слоўцаў, пачынаючы ад "ёлупа хвашчоўскага" і канчаючы "цёмна, хоць мышэй лаві", і адчуваў, што без яе, пэўна, яго нясцерпнае, да болю, пачуццё радзімы зусім не было б такім поўным. Быў бы сабе звычайны гарадскі хлюпік, без мовы,без водару зямлі, які кожнай вясной хваляваў яго. Марцэля зрабіла сваю справу. Коштам гэтых загрубелых у мазалях рук, коштам стомленых вачэй выпакутавала яго, Андрэя, такога, як ён ёсць, непрыкметна, сама не ведаючы гэтага, нарадзіла ў ім душу, - і вось цяпер носіць у клуначку пражаны гарох. Каб ён мог, ён бы пабудаваў ёй крыштальны палац. А пакуль ён проста, нічога не кажучы бацькам, дасылаў ёй частку грошай з кожнага ганарару. Ён не ведаў, што тое самае рабілі бацькі. - Чаго гэта ты іх Марцэлі аддала? - спытаў у маці Андрэй. Маці паблажліва ўсміхнулася: - Бо трэба было. Памятаеш, як бацька "саслаў" у камору старыя партрэты i кнiгi з "яцем"? Андрэй усміхнуўся. - Памятаеш, ма, як я ўначы туды прабіраўся ў адной кашулі, забіраўся з нагамі ў старое крэсла і чытаў... А на падлозе яблыкі ляжалі. На аўсянай саломе. А партрэты глядзяць, глядзяць. - I я цябе там аднойчы заспела на гарачым. I не выдала. Яны зарагаталі. - Ну вось, - сказала маці, - я тады найбольш каштоўнае па ўспамінах аддала Марцэлі. Мала, думаю, што. Яна адкінула вечка скрыні і дастала з яе даволі вялікі скрутак, загорнуты ў дзіцячую коўдрачку, таксама саматканую ў шашачкі. - Твая, - сказала яна, - бачыш, як Марцэля зберагла. - Ма, - сказаў Андрэй, - я думаю вось што. Палову ганарару за кнігі трэба аддаць гэтым унукам. Усё ж старэйшы ўжо амаль трактарыст. А Марцэлю трэба ўзяць да нас. - Добра. Пагамонім яшчэ пра гэта. Яны селі ля століка. Маці разгарнула скрутак. - Мала што засталося, - уздыхнула яна. На коўдрачцы ляжаў нейкі пажаўцелы рукапіс, некалькі дагератыпаў і фотакартак, бронзавы медаль, другі бронзавы медаль, батлеечная лялька - цар Ірад, жалезны пярсцёнак, яшчэ нейкія паперы, срэбны мёдальён. Андрэй перабіраў іх. Адзін медаль быў "За ўціхаміранне", другі - інсургенцкі, са зламаным крыжам і пагоняй. Неяк дзіўна было браць іх у рукі. Пацьмянелыя сведкі даўніх страсцей, якія нікога зараз не абыходзілі. - А вось гэта добра, - сказала маці, трымаючы на руцэ распяленага "цара Ірада", - гэта была адзіная рэч, якую твая прабабка павезла ў Сібір. Адзіны напамін аб роднай зямлі. Ірад тапырыўся на яе руцэ, зласлівы, з чорнымі вусамі, што амаль вылезлі, у выцвілай царскай вопратцы, ён варушыў рукамі і схіляў галаву. - Яго ледзь не адабралі ў тваёй прабабкі. Нейкі дурань з чыгуннымі мазгамі палічыў, што гэта антыдзяржаўны намёк. Яна наблізіла Ірада да сябе і зараз глядзела яму проста ў шкляныя вочы. Ірад замахнуўся на яе рукой. - Бач ты, які злосны, - маці раптам зусім па-маладому засмяялася. - Трэба будзе яго, Андрэйка, пасля мяне ў музей здаць. Разам з усім. Мне гэта яшчэ патрэбна, а вы... вы зусім другія, новыя. Вам да гэтага барахла няма справы. Андрэй падумаў, што ён не здолее так па-маладому смяяцца ў матчыны гады. - Глядзі, - сказала маці, - зусім выцвіў дагератып. На матавым, вясёлкава-цьмяным срэбры сапраўды толькі з цяжкасцю можна было разгледзець двух маладых мужчын, амаль юнакоў. Адзін, моцна складзены, з грубавата-гожым тварам і доўгай грывай цёмных валасоў абдымаў другога, значна вышэйшага, за плечы. - Каліноўскі, - здагадаўся Андрэй. - Так, і амаль у тым узросце, што і на тваім дагератыпе. А гэта твой прадзед, мой дзед. У Пецярбурзе зроблена. - Шкада, што аблiчча разгледзець нельга. Маці расчыніла медальён. - Сапраўды, шкада. Добра, што хаця мініяцюры з часам не псуюцца. Хіба на сонечным святле. Але ў медальёне гэта ім не пагражае. Глядзі, гэта прадзед і прабабка. У прадзеда быў звычайны, даволі мужны твар. Каштанавыя валасы, жаўтаваты колер скуры, уладная складка ля вуснаў. I недзе, толькі ў зморшчынках ля вачэй, дабрыня. Затое на прабабку Андрэй глядзеў на поўныя вочы. Крылатыя цёмныя бровы над агромністымі цёмнымі вачыма, маленькі рот, магчыма, занадта доўгая - бо так тады любілі маляваць мастакі - шыя, прамы невялікі нос. Мастаку добра ўдалося перадаць нейкую мяккую жаночую пакорлівасць у спалучэнні са сціплай, але ўладнай цвёрдасцю. - Бог ты мой, якая жанчына! - уздыхнуў Андрэй. - I падумаць толькі, што я атрымаўся гэткай пачварай. Ён яшчэ паглядзеў на партрэт, прыўзняў вейкі на маці: - Ты падобная на яе трошкі... А я - не. - Ты хутчэй на прадзеда падобны, - сказала маці, - але скардзіцца табе няма на што... У цябе... зусім яе вочы. I веі таксама яе. Толькі ў прабабкі вочы былі цёмныя. Маці і сын моўчкі глядзелі на партрэты ў медальёне.. - Урэшце, добра, што ты аддала ўсё гэта Марцэлі, - сказаў ён, - усё іншае пагарэла разам з домам... Нічога не шкадую, толькі карцін і кніг шкада. Маці засмуцілася: - А мне - не гэтага. Мне Джэка шкада. Бацька, перад тым як у партызаны ісці, сцягнуў з гары яму ўсе шынкі: піруй, брат. Меркавалі яшчэ вярнуцца за ім, ды не атрымалася. Так, пэўна, і згарэў з хатай. - Так, сабакі палаючы дом не пакідаюць. Маці пакруціла галавой, быццам адганяючы думкі. - Глядзі, вось пярсцёнак. З ланцужнага звяна катаржнік скуў для бабкі. Яе там вельмі любілі, на пасяленні. Яна была вельмі харошы чалавек. - А гэта што? - Андрэй паказаў на рукапіс. - А гэта самае галоўнае: успаміны бабкі пра паўстанне і Сібір. Прачытай зараз. Акрамя вельмі своеасаблівага стылю, - мне здаецца, яна магла б быць надзвычай цікавым пісьменнікам, - там шмат звестак аб людзях і паўстанні. I зусім не так, як у кнігах. Шчыра. Яна развязала рукапіс: - Асабліва прыглядзіся да парома ў вераб'іную ноч. Сапраўдны трагізм. Тонкая рука маці прыкрыла вочы: - Можа б, ты з'еў чаго? - Не, не хочацца нешта. - То тады ідзі... Чытай... Трэба ж табе, урэшце, ведаць гэта падрабязна. I яна зноў патэпала да крэсла, да штодзённых панчох. ...Увечары Андрэй спусціўся ў галоўны пакой узрушаны, з чырвонымі павекамі. Рукапіс ён пакінуў у сябе, перачытаць уначы. Маці толькі што прымусіла бацьку легчы адпачыць. Сядзела з кнігаю пад лямпаю. Мяккі жаўтаваты круг падаў на старонкі, на вузкую руку, на пасму калісьці цёмных, а зараз напалову пасівелых валасоў. Прыўзняла на сына цёмныя, зусім яшчэ маладыя вочы. - Прачытаў? - Так, - Андрэй моўчкі сеў у другое крэсла, - гэта жахліва, ма. - Што ж, яны ведалі, на што ідуць. - I я іх вельмі люблю за гэта, - глуха сказаў Андрэй. - Мне здаецца, - не слухаючы яго, сказала маці, - усё гэта ад хворага сумлення. I я вельмі баюся за цябе. Ты занадта іхні. I зусім не стрыманы. Бацькавай сілы ў цябе няма. Ты знойдзеш нешта. Яму можна будзе аддаць частку сваёй душы. А ты аддасі ўсяго сябе. Да канца... Усё адно, што гэта будзе: справа, вершы. А можа, жанчына. - Не трэба, - сказаў Андрэй. - Алёнка ўсё ж была калісь. Маці маўчала. - Ты тады быў амаль хлопчыкам, - сказала яна, - а зараз ты мужчына. I гэта значна больш складана. - У мяне былі другія, - сказаў Андрэй. - Ведаю. Але ты нікога не кахаў. Ты сілком затрымаў сябе. I зараз, калі гэта выбухне, - будзе вялікі пажар. Дай бог толькі, каб гэта была дзяўчына, вартая кахання. Толькі гэтага і прашу ў жыцця... Часам я думаю, што добра было б, каб ты ўсё жыццё кахаў тую бедную дзяўчынку. Знайшоў бы сабе дзяўчыну-друга, якая паважала б тваю памяць пра яе, і спакойна пражыў бы з ёю век. У адным кутку яе рота з'явілася раптам зморшчынка: цень лёгкай усмешкі. - Але потым я ўспамінаю, што лёс даў мне такое няшчасце, як сына-паэта. I я разумею, што ўсё гэта - марныя думкі. Андрэй і маці сядзелі моўчкі. Вецер, што ўзняўся надвячоркам, зараз ужо добра свістаў і роў за сцяною. Было чуваць, як пепінка, сілячыся ўцячы ад яго пякуча-халодных абдоймаў, часам ціха скрабалася ў акно, у марнай надзеі схавацца ад зімы, счакаць на вясну, адчуць, як той самы вецер стане пяшчотным і мяккім. - Ма, - перарваў маўчанне Андрэй, - можа быць наша Горава нашчадкам таго чалавека на пароме? - Наўрад ці, - абазвалася пасля паўзы маці. - Цёзак па прозвішчу шмат... Да таго ж, нават калі гэта так, - яна не можа памятаць гэтага. - Чаму? - Мімалётная сустрэча на пароме, магчыма, нават цень кахання - пра гэта не расказваюць дзецям... Мы запомнілі таму, што для нас гэта было... як абвал. Ён разбурыў усё наша жыццё, аддаў майго бацьку ў чужы дом, дом ворага. Ты ведаеш, у бацькоў-паўстанцаў адбіралі дзяцей. Маці памаўчала. - Не, вядома ж, не памятае, - сказала яна.
|