|
|
|
1. БЕГ, АЛЬБО НАЦЫЯ ЭМІГРАНТАЎ
|
|
|
 | 1
БЕГ, АЛЬБО НАЦЫЯ ЭМІГРАНТАЎ |  |
Стансы для Беларускага Калегіюму
У гэтым тэксьце ня мелася быць нічога пра эміграцыю ў звычайным сэнсе гэтага слова. Аднак мне стала няёмка скарыстоўваць панятак з такімі магутнымі канатацыямі на свае псэўдафілязофскія патрэбы. Таму спачатку колькі словаў пра маё стаўленьне да прадмета.
Вядома ж, няма нічога страшнага ў эміграцыі – жыцьцядайнай зьяве, дзякуючы якой паўсталі шмат якія народы. Да таго ж так усё перамяшалася на плянэце, што чыстай нацыяй засталіся хіба што пінгвіны. Эміграцыя сталася зьявай настолькі звычайнай, што лепш уважаць яе за жабрацкую торбу, якой ня варта заракацца. І тым ня менш, калі я чую слова “эміграцыя”, мне адразу робіцца няўтульна й золка. Я згадваю “Бег” Булгакава. П’еса ці, хутчэй, фільм навучылі мяне, што разьвітаньне з радзімай – гэта заўсёды трагедыя, альтэрнатывай якой можа быць толькі сьмерць. Эміграцыя – гэта марское падарожжа тварам да кармы. Слова “эмігрант” з самага раньняга дзяцінства й дагэтуль выклікае ў мяне адну й тую ж асацыяцыю: чалавек у лёгкім шэрым палітоне на халодным восеньскім ветры. Ён падобны да Хлудава, калі той стаіць сьпінай да гледача на беразе праліву Басфор.
Усё, больш я ня маю права нічога пісаць пра эміграцыю. Бо нельга пісаць пра тое, пра што ня маеш ніякага ўяўленьня. Я ніколі не была ў Амэрыцы, таму нічога не магу расказаць пра яе. Я магу апавесьці хіба што пра Мэрыку.
а за першым морам мэрыка з плюшам
а за іншым морам мэрыка зь цёрнам…
| | Ю. Андруховіч |
Пра Мэрыку, калі я была маленькаю, мне часта апавядаў дзядуля. Некаторыя яго аднавяскоўцы, унукі вызваленых ад прыгону сялянаў Імпэрыі, засталіся безьзямельнымі: ім не перапала ані шнура ад маленькага бацькоўскага поля. Сядзець на шыі ў братоў не выпадала. “Мэрыка… Мэрыка…” – гаманілі на вуліцах міжсобку малодшыя браты, зьбіралі торбы й на некалькі гадоў зьяжджалі ў Мэрыку, на заробкі.
Шмат хто з палешукоў выбіраўся тады на Захад па грошы. Аднак польская Лодзь, на фабрыках якой таксама працавалі землякі майго дзядулі, альбо нямецкія прамысловыя гарады былі чымсьці дасяжным – прынамсі, туды хадзілі цягнікі. Мэрыка была для ўсіх краем таямнічым, нязнаным – ведалі толькі тое, што яна недзе за морам. Дзецям Мэрыка падавалася выраем – птушыным раем. Раем, зь якога вяртаюцца.
Бацькі й браты вярталіся. Часам нечакана, грамадкамі па два-тры чалавекі. Прывозілі незнаёмыя пахі, лісты ад тых, хто яшчэ застаўся, і, вядома ж, грошы, зь якімі ўжо льга было наладзіць добрую гаспадарку. У хатах вяртанцаў зьбіраліся суседзі: мужчыны частаваліся мэрыканскім тытунём, жанчыны мацалі нетутэйшую, крамную вопратку. Да ночы слухалі аповеды пра жыцьцё за морам.
Можа, таму я не магу й ніколі не змагу напісаць пра эміграцыю. Маё дзяцінства было пазбаўленае ілжэпатрыятычнага патасу. Бацькам не было калі выхоўваць ува мне й брату патрыётаў: яны працавалі (дый цяпер працуюць) у турызьме. Большую частку жыцьця яны, а пасьля й мы зь імі, шмат езьдзілі ўва ўсе бакі Эўропы, аднак заўсёды вярталіся. Бацькоўская праца й дзядулевы аповеды далі мне вельмі простае разуменьне таго, што такое радзіма: гэта месца, куды ты заўсёды вяртаесься, нават з Мэрыкі.
Сёньня з маіх аднагодкаў, што едуць на заробкі ў Амэрыку, там застаецца кожны чацьверты. Кожны чацьверты – гэта не статыстыка, а мая ацэнка зьявы. Я нічога ня ведаю аб прычынах такіх учынкаў, бо магу адно мацаць вопратку тых, хто вярнуўся. Аднак нешта падказвае мне, што прычына не зусім у людзях.
Майму дзядулю не было й дзесяці гадоў, калі вяртацца з Мэрыкі перасталі. Амаль ні ў кога зь вёскі майго дзядулі не атрымалася пасьля адшукаць сваякоў, хаця ў 70–80-х гадах такія спробы рабіліся. Мусіць, тыя, хто застаўся, спрычыніліся да няспыннага этнагенэзу амэрыканскай нацыі, напладзіўшы незьлічоных майклаў дугласаў. Нашчадкі тых, хто застаўся, даўно пазбавілі свае прозьвішчы грувасткіх канчаткаў “-евіч” і “-овіч”.
Вось жа, гісторыю эміграцыі ХХ стагодзьдзя для мяне складаюць некалькі тэкстаў: яна пачынаецца дзедавымі напаўмітамі-напаўуспамінамі, працягваецца надрыўна-трагічнымі “Белай гвардыяй” і “Бегам” Міхаіла Булгакава й завяршаецца рэклямкамі ў менскім мэтро: “Праца ў ЗША – у нас таньней”; “Эміграцыя ў любую краіну Захаду: хутка, надзейна”.
Марцiн Гайдэгер, вялікі знаўца праблемаў быцьця, прасторы й часу, некалі пісаў: “Цяпер пад пагрозай знаходзіцца самаўкарэненасьць сучаснага чалавека”. Але бяда прыйшла не адтуль, скуль яе чакаў Гайдэгер, i была яна больш татальнай, чым прагноз. Не ўкарэненасьць аслабла – аслабла й неўпрыкмет зьнікла тое, ува што можна ўкарэньвацца – раптам невядома куды падзелася сама прастора...
| | В. Акудовіч |
Калі б мяне папрасілі параўнаць маю краіну зь якой-небудзь кнігай, я б згадала два тэксты. Першы – гэта “Паэтыка” Арыстотэля, як апісвае яе Ўмбэрта Эка ў “Імені ружы”. Зь першай часткай, вядомай усім і некаторымі нават чытанай, і другой, невядомай нікому і зьедзенай сьляпым Хорхэ. Другі тэкст – раман Ядвігіна Ш. “Золата”. Мне чамусьці падаецца, што сапраўдная будучыня маёй краіны была зашыфраваная ў ім. У недапісанай яго частцы. Некаторыя героі раману, як і дзядулевы аднавяскоўцы, паехалі на заробкі ў Мэрыку. Да канца напісанай часткі ніхто так і не вярнуўся на радзіму, і канцэпт золата ніякім чынам ня быў раскрыты. Мне падаецца, героі раману мусілі вярнуцца дадому ў недапісанай частцы і, магчыма, нават прывезьці золата.
Гэтыя тэксты лучыць іх двухкампанэнтавасьць: існая першая частка й няісная, напаўмітычная другая. Такім тэкстам і ёсьць Беларусь у маім уяўленьні. Праўда, варта дадаць вось што: першая частка яшчэ й раскудлачаная на шматкі й раскіданая на руінах нашых кляштараў і замкаў.
Беларусь – недапісаны тэкст. Гэта краіна, якой больш няма. Яна была калісьці. Гэта была краіна, у якую вярнуўся Францішак Скарына. Краіна, у якую дзядулевы суседзі вярталіся з Мэрыкі. Зрэшты, яны былі апошнімі, хто вярнуўся, бо той Беларусі, у якую яны вярталіся, ужо няма. Яе няма досыць доўгі час, аднак невядома, калі менавіта яна зьнікла. Адны датуюць зьнікненьне годам скону Вялікага Княства Літоўскага, іншыя – зьяўленьнем першых магіл на Курапатах, нехта кажа, што Беларусь існавала адно ў пракаветныя часы балта-крывіцкага адзінства. Відавочна адно: Беларусі няма, таму перад тым, як “думаць Беларусь” (© У.Мацкевіч), неабходна яе прыдумаць. Беларусь, як некалі зямля абяцаная для габрэяў, існуе толькі ў сьвядомасьці народу: у далёкім мінулым альбо марах пра шчасную прышласьць.
Таму няма нічога дзіўнага, што вакол нас шмат людзей з атрафаванай сьвядомасьцю. Гэта не прычына адсутнасьці Беларусі, а наступства гэтага. Звычайны й натуральны для любога жывога арганізму інстынкт самазахаваньня. Вельмі натуральнае памкненьне,
скажу я вам. Манкурцтва – таксама выйсьце, і не найгоршае, калі ты нарадзіўся ў краіне, якой няма. Манкурт, прынамсі, шчасьлівы, ён, як тыя авечкі пастуха Сант’яга з раману Каэльё, непакоіцца толькі пра ваду й ежу. Зрэшты, такіх людзей менш, чым падаецца на першы погляд – ня больш за палову тых, хто нарадзіўся тут.
Беларусі няма, ёсьць толькі няўклюдная пост-Беларусь, якая ніяк не асацыюецца з краінаю, куды можна вярнуцца. Пост-беларусы альбо зьбіраюць валізы й уцякаюць, робячыся эмігрантамі de facto, альбо прыдумляюць сабе Беларусь і думаюць яе, сумуюць па ёй ня менш, чым першыя пасяленцы (А)Мэрыкі сумавалі па гарыстых абшарах Шатляндыі ды балотах Ірляндыі.
А часта – і першае, і другое адначасова. Каб прыдумаць сваю Беларусь, неабавязкова стаяць нагамі на глебе пост-Беларусі, якая дасталася нам у спадчыну. Усе гэтыя палі, лясы, балоты, лугі – і чым там яшчэ захапляюцца нашыя клясыкі й графаманы – у рэчаіснасьці яшчэ менш рэальныя, чым на старонках кнігаў і вэб-сайтаў, таму прыдумаць і думаць сваю Беларусь можна ў любой кропцы зямной сфэры. Гэта пацьвярджае, напрыклад, шырокая геаграфія беларускамоўнага сеціва. Ды ня толькі сеціва, але й беларускай культуры як такой. “Не хачу чужога хлеба, радасьцяў чужых,” – прасьпяваў калісьці Сокалаў-Воюш – і спакайнютка зьехаў. Славамір Адамовіч, мусіць, занудзіўшыся без скандалаў, папрасіў палітычнага прытулку ў Нарвэгіі й цяпер дасылае ў “Нашу ніву” зь лягера ўцекачоў няхай слабыя, але ўсё-ткі беларускія вершы. Васіль Быкаў за апошнія некалькі год зьмяніў шэраг краінаў жыхарства, аднак ад гэтага не перастаў быць беларусам. Сьвятлана Алексіевіч… Хаця Сьвятлана Алексіевіч, для мяне, – якраз з той атары, што памкнулася ў заходнія краі на покліч страўніка.
Зрэшты, мяне больш цікавяць тыя, хто застаўся тут, а не апынуўся там. Эмігрантам можна быць, нават не пакідаючы родных мясьцінаў. Думаючы сваю, няісную Беларусь, чалавек робіцца ўцекачом у сябе, экзыстэнцыйным эмігрантам. Ён стаіць у полі на золкім ветры, у крамнай, але вельмі зношанай вопратцы не пад надвор’е. Ён падобны да Хлудава, калі той сьніць павешанага веставога Крапіліна. Такі вось стан унутранай эміграцыі – адзіны магчымы ў маёй пост-беларускай краіне спосаб існаваньня чалавека, які меў няшчасьце запытацца ў сябе пра сэнс свайго жыцьця.
прыдумай сабе свой сьвет…
| | Л. Вольскі |
На досьвітку Новага Часу Томас Мор і Тамаза Кампанэла прапанавалі эўрапейскаму грамадзтву свае праекты цывілізацый будучыні. У ХХ стагодзьдзі тузін пісьменьнікаў папярэджваў пра тое, што будзе, калі мы пабудуем “цудоўны новы сьвет”, апеты клясыкамі жанру ўтопіі. У час зьдзяйсьненьня ўтопіяў, у час, калі ўсе ўтопіі зьдзейсьніліся, зрабіўшыся антыўтопіямі, у наш час, натуральнае памкненьне асобы – пабудаваць уласную анты-антыўтопію, уласны сьвет, дакладней, маленькі сьвецік, у які можна вярнуцца, выканаўшы ўсе абавязкі, навязаныя табе навакольлем, вярнуцца, як дадому, скінуўшы заплечнік са сьпіны на кілім, з бразгатам шпурнуўшы ключы на столік у вітальні.
У краіне пост-Беларусь я – эмігрантка, якая пры першай-лепшай нагодзе ўцякае ад рэчаіснасьці. Мая Беларусь падобная да пульхнай тэчкі, у якую я складаю старонкі расьцярушанага тэксту: фотаздымкі, уражаньні ад вандровак, гутарак і чытаньня. Гэта маленькія й вялікія фрагмэнты сапраўднай Беларусі сярод шэрага пост-беларускага месіва, што атачае нас. Гэта кавалачкі краявідаў, некалькі старых вуліцаў у некалькіх старых гарадох, некалькі старых будынкаў на гэтых вуліцах, ладная колькасьць тэкстаў, шмат-шмат цудоўных (старых і маладых) людзей навокал, а таксама жытні хлеб і кампот зь мёдам. Усё гэта разам і складае маю Беларусь: тую, у якую хочацца вярнуцца.
Я нічога не магу зьмяніць у сваёй краіне, таму я не імкнуся нічога зьмяняць. Я прыдумала й думаю сваю Беларусь, і ўсё маё жыцьцё – эміграцыя: апісаны Міхаілам Булгакавым прусачыны бег і заўсёдныя думкі пра вяртаньне на прыдуманую радзіму.
Упершыню такія думкі прыйшлі мне да галавы паўтара гады таму. Улетку 2001-га пост-Беларусь, упершыню пасьля 1994 году, выбірала прэзыдэнта. Я адчула, што не магу застацца ўбаку ад віру жыцьця, і пайшла працаваць у грамадзкае назіраньне.
Увечары 9 верасьня 2001 году дзьве кабеціны на маіх вачох падкінулі на стол для падліку галасоў стос бюлетэняў. Я вельмі яскрава ўявіла сабе, як тысячы кабецін на тысячах участкаў краіны падкідваюць сотні тысячаў бюлетэняў на тысячы сталоў для падліку галасоў.
Вось тады я й зразумела, што краіны, у якой я жыву, не існуе. Што я магу быць тут толькі незалежным (ад яе) назіральнікам, што законы, паводле якіх мне прапануюць жыць, прыдумала ня я, і з тым самым посьпехам я магу паўплываць на заканчэньне фільму, які паказваюць па тэлевізары. Спрабаваць зьмяніць існыя правілы – тое самае, што біцца галавою аб бэтонную сьцяну: гэта ні на што не паўплывае, аднак за такое цябе абавязкова выдаляць з выбарчага ўчастку.
Гэтае пачуцьцё сваёй суцэльнай нязначнасьці ў краіне пост-Беларусь дапамагло мне зразумець тых маіх знаёмых, што засталіся там. Шмат хто зь іх зьехаў у краіну, дзе ад іх можа залежаць хоць нешта (напрыклад, будучыня ядравай фізыкі ў Нямеччыне). Я й сама пасьля тых выбараў зьехала на некалькі дзён за мяжу. Звычайныя дзеяньні – набыцьцё зваротнага квітка, пошук гатэлю й проста плянаваньне экскурсійнага маршруту – вярнулі ўпэўненасьць у сабе акурат настолькі, каб ня ўпасьці ў працяглую дэпрэсію.
Яшчэ цягам тыдня пасьля выбараў мы шмат пілі. Не прыдумляючы нагоды, зьбіраліся разам і жлукцілі. Я ўзгадваю тыя некалькі дзён, калі чую песьню “Келіх кола” гурта “Стары Ольса”:
гой гой сядзем у кола
ды вясёла выпівайма размаўляйма
пра ўсё забудзем
хай нам добра будзе
|
Сам застольны кант вельмі старажытны, толькі вось трэці радок паўстаў нядаўна, у адаптацыі да сучаснай беларускай мовы (ці толькі мовы?) Зьмітра Сасноўскага.
Ёсьць тут нешта ад эпікурэйства. Зрэшты, я не настойваю, бо ня надта знаёмая зь філязофіяй Эпікура. Я ўвогуле ня надта знаёмая зь філязофіяй.
…у кватэры іхнай цёпла й утульна, асабліва цудоўныя крэмавыя фіранкі на ўсіх вокнах, дзякуючы ім пачуваесься адарваным ад навакольнага сьвету… А ў ім, гэтым сьвеце, пагадзецеся самі, шмат бруду, крыві й няма сэнсу.
| | М. Булгакаў |
Раней ці пазьней чалавек тут пераконваецца ў сваёй нязмозе зьмяніць навакольны сьвет. Такі сабе сындром жыхара спальнага раёну. Скажам, жывяце вы ў пакоі, вокны якога выходзяць на шэрую бэтонную сьцяну, і ў вас няма магчымасьці зьмяніць гэты краявід. Самы лёгкі шлях – зьехаць у блаславёныя Богам і Адамам Глобусам Карлавы Вары, аднак учынак чалавека, моцнага духам, – “прымусіць сябе жыць у Лагойску”.
Ёсьць некалькі магчымых выйсьцяў. Першае – палюбіць бэтонную сьцяну, пераканаць сябе, што яна прыўкрасная. Другое – не глядзець на яе, затуліўшы акно фіранкаю.
Мне падаецца, што гэтымі двума шляхамі разьвіваецца актуальная, то бок запатрабаваная беларуская (ня блытаць з пост-беларускай) культура. Вось, для прыкладу, два паралельныя сусьветы, у якія з прыемнасьцю занураюцца некаторыя мае сучасьнікі:
Культавы беларускі рок-гурт NRM і іншыя беларускія рок-гурты рознай ступені культавасьці й беларускасьці, даючы канцэрты ў сталіцы ці любым іншым беларускім горадзе, змушаныя выступаць у змрочных саўковых інтэр’ерах разнастайных ДК, бо іншых умяшчальных пляцовак, калі не лічыць лядовых палацаў, у Беларусі проста няма. Аднак ад безгустоўнага да стылёвага адзін крок. Варта толькі эстэтызаваць гэтую творчую прастору, як “брэжнеўскае ракако” глядзельнай залі пачынае падабацца, шэра-зялёныя кулісы зь белымі “ціпа ручнікамі” на іх пачынаюць выглядаць на сапраўднае рэтра, панк-вэрсія песьні “Радзіма мая дарагая” гучыць постмадэрнова, а хлопчыкі з падтанцоўкі, апранутыя пад стылягаў і ў чырвоных гальштуках, выклікаюць настальгію па газіроўцы з аўтамату ды марозіве за 20 капеек, якіх ты ніколі не каштаваў. Такія думкі прыходзяць мне ў галаву, калі я слухаю апошні альбом NRM’у “Дом культуры” з Опэрным тэатрам (© Ёсіф Лангбард) на вокладцы.
Шляхам фіранкі ідзе гурт “Стары Ольса”. На абрыдлую рэчаіснасьць можна не зважаць, можна шчыльна завесіць яе ваўчынымі скурамі, захутацца ад яе ў “строй гараджаніна XV стагодзьдзя”, адгарадзіцца ад яе грыфам лютні й граць – прычым файна граць! – старадаўнюю музыку. Можна сьмела называць яе а) сярэднявечнай, б) беларускай – і ўсе павераць твайму слову шляхціца, што слухаюць сваё: казкі існуюць, каб у іх верылі.
Трэці магчымы шлях, які мне найбольш даспадобы, – забіць на існую рэальнасьць, зьехаць у куточак, дзе выродлівыя сучасныя спаруды ня муляюць вока і, не зважаючы ні на што, апрацоўваць свой сад. Аднак у нашай краіне гэта шлях рамантыкаў з трывалымі нэрвамі й вялікімі грашыма. Шараговаму ўнутранаму эмігранту застаецца любоў да бэтоннай сьцяны альбо крэмавыя фіранкі. Я абрала другое, хіба што ў маім пакоі фіранкі жоўтыя.
Мае госьці кажуць, што ў мяне выгоднае жытло. З акна майго пакою відаць палова гораду, парк і Сьвіслач. Мне гэты краявід таксама падабаецца. Скрыжаваньне магістраляў і высачэзны шэры абэліск ужо ня муляюць мне вока, а шум транспарту не перашкаджае засынаць. Што праўда, у дзяцінстве я не магла заснуць з адсунутымі фіранкамі: мы жывем насупраць гатэлю з самай яркай шыльдай у горадзе.
Цяпер я лёгка засынаю пры сьвятле гэтай шыльды. Яна напаўняе пакой шэра-сінім сяйвам, і ён робіцца падобным да вітрыны крамы, калі ў ёй выключылі асьвятленьне і толькі тавары падсьвечваюцца нябачнымі ліхтарыкамі. Цяпер я рассоўваю фіранкі, калі цямнее, а зранку зноўку насоўваю іх на вокны.
Калісьці я прымушала сябе палюбіць дэстройныя краявіды гарадоў маёй краіны: шэры бэтон, голкі арматуры, бугрысты асфальт пад нагамі, кінутыя будоўлі… Калі мне й маім сябрам было па 15–16 гадоў, мы апантана “гулялі па трамвайных рэйках”, і “падарожнай зоркаю была нам жоўтая талерка сьвятлафору”. Вольна працытаваная тут Янка Дзягілева была адным з ідэолягаў нашага юнацтва. (Зрэшты, была. Цяпер мы амаль не сустракаемся: хто сьпіўся, хто зрабіўся філёзафам.) Калі нам удасца, мы ня вернемся да ночы ў клетку, – сьпявала Янка, абвяшчаючы сваёй тэрыторыяй “трубы на пачатку кальцавой дарогі”, а “чорны дым з трубы заводу” сваім “цёплым ветрам”. Замілаваньне такімі краявідамі скончылася для яе чорнай дэпрэсіяй і скокам з моста ў Енісей. Янка марна шукала свабоды па-за сваёй клеткай, у сьвеце, дзе “шмат бруду, крыві й няма сэнсу”.
Мой пакой – гэта мой сьвет, мая тэрыторыя, краіна прыбыцьця ў маёй эміграцыйнай карце. Толькі тут я сапраўды свабодная.
|
|
