|
|
6. ПАЛЕСКАЯ ХРОНІКА
дзёньнік
20 ліпеня, аўторак
Калі прыяжджаеш сюды на электрычцы, першае, што бачыш, – гэта купка людзей з роварамі, якія прыкацілі сустракаць родных. Пасьля ўсе прывязваюць валізы на ровары і разьяжджаюцца ў розныя бакі. Але я пабаялася прывязваць заплечнік – везла ў ім бацькаву цацу – ноўтбук, зь якім мела намер схавацца “ад сябе й людзей” і нарэшце перакласьці ладную частку чэскага раману – майго адзінага сталага працаўладкаваньня на дадзены момант. Лясьніся ён на асфальт – можна было б паварочваць дадому.
“Лесам ці дарогаю?” – запыталася пляменьніца Валя, і, вядома ж, я папрасілася лесам. Мама родная! Нарэшце лес! Падстаўляючы голыя плечы першым камарам, я скуголіла ад шчасьця. Я так стамілася ад гораду (дзе, куды ні кінь вокам – а з майго менскага акна далёка відаць, – стрыгуць газоны), што, ледзьве сыйшоўшы на станцыі, адчула сябе ля брамы раю (Валечцы з роварам, такім чынам, дасталася роля Бэатрычэ).
Я да сваёй цёткі Марыі прыехала. Раней тут, на Броннай Гары, жылі бабуля зь дзядулем, але мы іх пахавалі ўжо, і ейны дом – цяперашняя сядзіба нашага клану. Вось ён, жоўты – яго ні зь якім не пераблытаеш. Хоць іншыя дамы тут ня менш гожыя.
Тут, на Броннай, спрадвеку ідзе сацспаборніцтва за лепшы Эдэм. Дагэтуль штогод на Купальле (такое вось посткамуністычнае нэапаганства) ходзіць камісія і прысуджае шыльду “дом узорнага парадку”. На палове дамоў на гэтай вуліцы вісяць такія шыльды – на астатніх вісяць зорачкі, маўляў, удзельнік жыве/жыў. Тут так прынята – дбаць пра выгляд свайго дому і падворку. Вельмі істотны кантраст з усходнімі тэрэнамі. Тут нават кінутыя дамы чамусьці выглядаюць дагледжана.
Цёць Маня пасяліла мяне ў асобны пакой. Той самы, дзе ў апошнія два гады жыцьця мой дзядуля Ігнат сядзеў пры лямпе, чытаючы Сьвятое Пісаньне. І напраўду, адчуваецца: месца намоленае, працуецца тут (прынамсі інтэлектуальна) вельмі спорна.
Раней, калі я была маленькая, на сьцяне вісела першая савецкая эротыка: напаўголая вершніца, якая купае каня (белага). Калі тут пасяліўся дзядуля, вершніцу зьнялі, а замест яе павесілі выяву касьцёла ў Глыбокім. Я толькі цяпер гэта заўважыла – была абярнулася, каб паглядзець, павітацца)…
Ах, што гэта за сьвяцёлка! Зрэшты, не, сьвяцёлкай гэтую мілую каморку называць не выпадае. Гэта кутні пакой, таму тут тры вакны, але сьвятло сюды прабіваецца зь цяжкасьцю. Вокны аплеценыя вінаградам, пасьля ідзе сьцежка, за якой таксама густое кустоўе, у вінаградзе ўсе высокія платы – Эдэм надзейна абаронены ад сьвету і часткова ад сьвятла. Вось і цяпер амаль нічога не відаць, апроч простакутніка ноўтбука [ставіць на стол і запальвае лямпу]… Дык пра што гэта я?
Ах, мая каморка! Менавіта яна зь дзяцінства ўяўлялася мне ўзорам таго шчасьлівага мяшчанства, пра якое павінна марыць кожная нармальная дзеўка. Уці-пуці сурвэтачкі, статуэтачкі, савецкія лялечкі… І паўсюль гэтыя кветкі – сапраўдныя і штучныя, але штучных болей, на кожным вольным ад кілімчыкаў і фоташпалераў сантымэтры сьцяны – абразы і фотакарткі, аздобленыя віньеткамі зь віншавальных паштовак. Мілы, мілы сэрцу цёцьманьчын кіч!
Акурат учора ў Мілана Кундэры прачытала, што кіч – гэта эстэтычны ідэал сьвету, у якім няма гаўна. У “Невыноснай лёгкасьці быцьця” Кундэра выклаў файную клясыфікацыю палітычнага кічу, а таксама некалькі разважанак што да чэскага мастацтва пасьля праскай вясны, вельмі дарэчных сёньня ў Беларусі, але зараз я не пра гэта. Камэнтатары Бібліі шмат кажуць пра этычны сэнс райскага грэхападзеньня, але, працягваючы Кундэру, мела яно таксама і сэнс эстэтычны. Адкусіўшы ад яблыка, Адам і Эва даведаліся ня толькі пра існаваньне Дабра і Ліха, але і пра існаваньне гаўна і цукерак таксама. Зрэшты, тэолягі давялі, што Бог усё прадбачыў і ці не запраграмаваў. Доўгі час у раі жыць не выпадае. Чалавекаў тут не прапісваюць. Толькі ў дзяцінстве. Маім пляменьніцам пашчасьціла: яны бавяць тут усе вакацыі, і ў Менск на першую лінейку іх канваююць гвалтам. Вось і я не была на Броннай тры гады, і празь дзесяць дзён ізноў адсюль паеду. Гэта асноўная функцыя раю – быць страчаным.
Аглядаю праз свае тры вакны свой пэрсанальны парадайз. У раі растуць вінаград і ружы. Агуркі, клубніцы, палоска высокага жыта, альтанка, дзе мы ямо (на летнюю кухню, мусіць, не было месца, калі цётка зь дзядзькам будаваліся), гародчык і сад з арэлямі, і там ёсьць цэбар, у якім вада да вечара награваецца – і можна ў ёй мыцца, калі прыедзеш зь лесу. І ўночы галава круціцца ад паху фіялак. А з жывёлы тут толькі двое сьвінчатаў ды камары.
Суседзі, вайскоўцы часткі і гопнікі зь іх матацыкламі – недзе па-за сьцяною, якая насамрэч значна вышэйшая, чым цётчын драцяны паркан. Яны далёка, яны ўсе далёка. Тут нікога, апроч сваіх – цёць Мані, дзядзь Колі, плямяшак і дыктараў БТ. І яшчэ тут няма інтэрнэту, а Velcom ловіць, толькі калі пакласьці тэлефон пад абраз Міколы Цудатворцы – у гэткай напаў- (толькі напаў-!!! – бо цётцы нядаўна правялі тэлефон) адарванасьці ад цывілізацыі несумненная перавага раю.
Заўтра пляную папрацаваць гэтаксама інтэнсіўна, як сёньня. Толькі штодня трэба хоць крыху гуляць. У лесе, на хутары, а мо і да якой вады ўдасца дабрацца… Рэчкі тут няма – адзінае геаграфічнае несупадзеньне зь Бібліяй.
21 ліпеня, серада
Я даўно тут не была, за гэты час шмат зьмянілася. Найперш разанула слых: цёць Маня ніколі раней не называла дом, у якім жылі бабуля зь дзядулем, хутарам. Ці, можа, я не заўважала? Прынамсі, у Зьдзітаве, адкуль мы паходзім (толькі мой тата нарадзіўся ўжо на Броннай), хутарам называюць любыя аддаленыя дамы, няхай яны і ўваходзяць у вёску і нават складаюць вуліцу. Хутар, мусіць, гэта не абавязкова сядзіба ў лесе. Гэта проста самадастатковая гаспадарка, а дзедава сядзіба акурат такая.
Бліжэй да зьмярканьня ў рамах вечаровага прамэнаду я вырашыла зьезьдзіць туды, дзе калісьці прабавіла столькі шчасьлівых дзён.
У дзяцінстве мне тут падабалася ўсё: і тое, што ёсьць летняя кухня (бо на Палесьсі ўлетку ў доме гатаваць і есьці немажліва), што ёсьць майстроўня, у якой пахне стружкаю (мой самы ўлюбёны дзіцячы пах пасьля бэнзыну), што тут калодзеж не адзін на вуліцу (як у нашай бабулі на Віцебшчыне), а свой, у двары, і што вада ў ім заўсёды сьвежая, бо ён вырыты на крамянёвым грунце, і што ёсьць гараж – замазучаны будуар дзядзькі-Васевае DKW 1938 г. Ён купіў яе ў маладосьці за 800 рублёў, і, паводле сямейнае байкі, яна належала эсэсаўцу, які кінуў яе ў порце Кёнігсбэргу, уцякаючы нах Фатэрлянд. Я гэтай байцы верыла: на абшыўцы было шмат сьлядоў ад куляў. Яшчэ ў канцы 80-х машына хадзіла, помню, мы выпраўляліся на ёй у Бярозу, дзе цётка купляла парсючка. На DKW дзядзька паехаў хутчэй з пазэрства, чым зь неабходнасьці… Пасьля адзін са стрыечных братоў сьцьвярджаў, што дзядкі паабапал шашы выцягваліся ў струнку і выкідвалі зігхайль, пабачыўшы нас. Дзядзька DKW сваю вельмі любіць і хваліцца, што нат кіношнікам не прадаў, калі “Партызанфільму” чарговага разу спатрэбіўся рэквізыт.
Колісь яна стаяла тут, на Броннай, у тым самым гаражы, дзе дзядзька Васіль, як выйдзе на пэнсію і пераедзе ў вёску, будзе канструяваць трактар (сямейная байка №1), а ягоны сын Саша будзе канструяваць самалёт (сямейная байка №2 – абодва неймаверныя летуценьнікі).
Яшчэ на дзедавым хутары расьце бэзавы куст. Ён надзвычай разросься з таго часу, як я была тут у апошні раз. Зь ім у мяне зьвязаная адна з найярчэйшых згадак пра бабулю Марыю: калі нас маленькіх прывезьлі да яе і бэз толькі адцьвіў, яна выцягнула аднекуль скрыню з навагоднімі цацкамі і загадала нам упрыгожыць куст. “Навошта?” – зьдзівілася я. – “А што яны ляжаць. Мы елку ніколі не ўбіраем, а вы ў нас узімку ніколі не бываеце – дык хай зараз, пакуль вы тут, прыгажосьць павісіць”. Не, яна зусім ня так сказала, але я ня здолею паўтарыць гэта. Бабуля размаўляла надзвычай гатычна – на чыстай, правільнай, я б нават сказала, эталённай палескай мове. Бронная Гара пасьля вайны разраслася ў рабочы пасёлак, куды на чыгунку, лесапілку і ў вайсковую частку зьехаліся людзі як з навакольля, так і зь няблізкага сьвету. Тут быў абсалютны Бабілён, у якім перамалолася ўсялякая аўтэнтыка. Але бабуля да сьмерці размаўляла “па-зьдзітаўску”. Нейкая тутэйшая настаўніца празвала яе “гондэ” (бел. “тут”) – самае адметнае зьдзітаўскае слоўка ў ейнай гаворцы.
Яшчэ мне шалёна падабалася, што вакол – вялікі кавалак зямлі, – і ўсё гэта нашае, нашае! (Напэўна, калі б я жыла да рэвалюцыі – выйшла б замуж за кулака). Вялікая раскоша – ці не гектар лугу, па якім трэба прайсьціся да каваных весьнічак. Раскоша – бо гэтую зямлю амаль ніколі не засейвалі (хіба што праз дарогу на гары жыла нейкая кабета, бедная ўдава, я яе баялася, лічыла вядзьмаркай, дык бабуля дазваляла ёй садзіць на гэтым кавалку бульбу). Нашым быў і бугор каля лесу, той самы, на які (яшчэ адна сямейная байка) дзядзь Коля быў раіў майму тату выбегчы павыць, калі яму цукру ў гарбату мала. Мой тата ў дзяцінстве вельмі любіў цукар і клаў яго ў гарбату так, каб лыжка стаяла. А цукру ў іх тады шмат было – пасьля вайны людзі соль і цукар мяшкамі куплялі.
Найбольш мне падабалася ў доме. У двух пакоях бабуля сабрала шыкоўны іканастас з абразоў, купляных збольшага ў Жыровічах, рэпрадукцый, выразаных з часопіса “Аганёк”, і размаітых паштовак. Яшчэ на сьценах віселі рамкі з фотакарткамі ўсіх-усіх сваякоў – традыцыя, якая мяне надзвычай сагравала.
Цёць Маня дала мне з сабою ключы, каб я змагла ўвайсьці ўсярэдзіну. Дзядуля Ігнат ніколі не зачыняў дом на звычайны замок. Замест гэтага там быў мэханізм з сакрэтам і напаўпатаемным рычагом, якім я дагэтуль не навучылася карыстацца. Толькі пасьля таго, як у мінулым годзе дом абрабавалі, цётка павесіла замок.
Дзякаваць Богу, абразы і фоткі злодзеі не забралі – хіба пабілі, гады, некалькі рамак. Браць у апусьцелай хаце не было чаго, дык яны павыдзіралі ўсе разэткі і лямпачкі. Ну і басота ж прыходзіла сюды на “дзела”! Зрэшты, такая шкода была абсалютна ў духу бабулі Марыі, якая не прызнавала электрычнасьці ў доме. Падчас яе вечаровай малітвы ўсё заўсёды выключалася – у хаце павінны былі гарэць толькі лямпадкі. Тэлевізар яны зь дзядулем у сваім доме забаранілі катэгарычна – з самім фактам існаваньня тэлевізіі бабуля зьмірылася, толькі калі змагла пабачыць трансьляцыю літургіі на Раство ці то на Вялікдзень. А вось радыё бабуля вельмі любіла. Увечары а дзясятай, помню, яна лавіла “Голас Амэрыкі” і слухала казані эмігранцкага бацюшкі.
У тым рамане, што я перакладаю, адна з гераінь, Гэлена, вельмі ганарыцца, што пераняла ад сваёй бабулі-піяністкі музычны слых і што яна ахрышчаная ў яе памяць. Я, што праўда, ад бабулі Марыі музычнага слыху не пераняла (нават калі ён у яе й быў), але таксама ганаруся, што названая ў ейны гонар – яна выратавала мяне (а пасьля і маю пляменьніцу, сваю праўнучку, зь якой яны ў гэтым жыцьці не сустрэліся) ад жахлівых імёнаў кшталту Анжаліка, Дыяна, Марыянна ці [зазірае на цётчыну паліцу са зборам жаночых раманаў] Таіса. А што я ад яе пераняла, дык гэта, верагодна, жыцьцёвую цікаўнасьць і цягу да мэдыяў. Недзе яшчэ павінна захоўвацца выцінка з газэты, якую бабуля берагла і ўсім паказвала. Калісьці ў яе залажыла вуха коркам (дынастыйная хвароба – яшчэ адна спадчына ад бабулі), і яна паехала ў Бярозу да лекара. Легендарная для нашай сям’і асоба вушны лекар Марат Майсеевіч той корак ёй вымыў. Радасная ад набыцьця слыху, бабуля адразу ж правяла паралелі паміж шаноўным Маратам і Ісусам Хрыстом і пайшла шукаць рэдакцыю раённай газэты. Рэдакцыйныя паненкі бабулю выслухалі і пасьля аформілі ейную падзяку ў асобную разгорнутую зацемку, прачытаўшы якую, усе навакольныя пэнсіянэры з вушнымі болесьцямі, прычым больш складанымі, чым серны корак, пашыхтаваліся да беднага лекара (ён пасьля вельмі крыўдаваў на бабулю) у чаргу і таксама пачалі патрабаваць цуду. Вось такі рэзанансавы атрымаўся матэрыял. Гэта была першая публікацыя ў беларускім друку, падпісаная “Марыя Мартысевіч”.
Яшчэ нас з бабуляю лучыць любоў да Жыровічаў. Упершыню ў жыцьці я трапіла туды зусім ня з матчынай экскурсіяй, а з усёй сям’ёй у бабульчыным таварыстве. Там быў нейкі фэст, і бабуля купіла мне пернік у выглядзе алімпійскага мішкі (мусіць, у кагосьці зь мясцовых гандлярак формачка 5–6-гадовай даўніны). Пасьля бабуля Марыя вельмі часта апавядала пра Жыровічы; манастыр гэты для мяне быў больш мітычным і загадкавым, чым трыдзясятае царства – расійскі савецкі топас усяго казачнага. Напрыклад, бабуля расказвала, што добра бачыць без акуляраў, бо, калі хадзіла туды ў пілігрымку, зранку памыла вочы не ў калёнцы, як усе, а ў лужынцы, што нацякла пад нейкай ці то іконай, ці то фрэскай. Колькі пасьля я ні была ў манастыры, ніяк не магла зразумець, што яна мела на ўвазе.
Вось і цяпер – колькі часу прайшло, але, пачуўшы пра Жыровічы, я найперш згадваю пернік у выглядзе алімпійскага мішкі.
Яшчэ адна бабульчына спадчына – матэрыяльная, і сёньня, на жаль, страчаная. Магчыма, гэтая страта нават зьвязаная зь ейнай сьмерцю. Памерла яна, калі мне было трынаццаць год, у больніцы ад інсульту. Кажуць, прыступ быў выкліканы страшнымі перажываньнямі і расчараваньнямі ў людзях. Што мяне адрозьнівае ад бабулі Марыі – дык гэта жахлівая неахвота ахвяраваць на храмы і проста шалёная нянавісьць да ялейных цётак, якія зьбіраюць на гэтую справу грошы ў мэтро і на вуліцах. Асэнсоўваць гэтую беспадстаўную нянавісьць я пачала нашмат раней, чым даведалася пра наступную гісторыю. Бабуля багата грошай ахвяравала на аднаўленьне царквы ў Зьдзітаве – амаль усё, што зарабляла, мыючы клюб на Броннай Гары, туды аддавала. Незадоўга да сьмерці яна купіла вялікую колькасьць сьвечак для той царквы і таксама зьбіралася іх перадаць. Але сьвечкі гэтыя ў яе пакралі, прычым яна зразумела, хто гэта зрабіў – зьдзітаўскі царкоўны служка. Вось пасьля гэтага яна і захварэла: надта моцны быў удар ад практычна “божага чалавека”.
Як на мяне, дзядулі і бабулі павінны быць ста- рымі. Гэта іх найважнейшы сямейны абавязак. Я, нарадзіўшыся, прысьпела бабулю Марыю і дзеда Ігната ў салідным веку – яны ўжо не трымалі жывёлу. На мае наіўныя вочы, яны мелі прыгожую, нейкаю сьвятасьцю азораную старасьць. Менавіта яны паўстаюць у мяне ўваччу пры словах “старазапаветныя праведнікі”. І справа нават ня ў іх пабожнасьці: выпаленых на вяршніках крыжыках, строгім посьце (я нават лічыла іх вэгетарыянцамі) і дзедавай шыльдзе з апакаліптычнай цытатай: “Будзь верны Мне да сьмерці, і дам табе вянец жыцьця”. Мяне з маленства зьдзіўляла іх абсалютная неадпаведнасьць навакольнаму сьвету. Дзед і баба з матчынага боку былі камуністамі, свайго часу кіравалі калгасамі-саўгасамі, заўсёды на нейкіх перадавых пасадах, заўсёды ў курсе падзей і ў цэнтры ўсяго, што адбываецца ў вёсцы. А дзеда Ігната і бабу Марыю, падавалася, не кранула жыцьцё, што цякло побач. Прынамсі, свой маральны кодэкс яны вынесьлі адтуль – зь ХІХ стагодзьдзя, з балота, са Зьдзітава – і трымаліся яго да скону. Гэта былі людзі, якія цяжка працавалі ўсё жыцьцё, пазьбягалі грамадзкага, дбалі пра сямейнае і скончылі мізэрнымі пэнсіямі, абсалютна пракінутыя соцыюмам, на краі вёскі, на краі жыцьця… Але ўсё гэта была фігня, – бо для кожнага ў нашай сям’і яны былі цэнтрам. Самыя дарагія і паважаныя людзі, патрыярхі, АўраАм і СарРа. Наш адказ сыстэме.
Сёлета на хутары вельмі прыгожа. Ішлі дажджы, і ўсё навокал зялёнае, красачкі цьвітуць, хоць падай на траўку і пляці вяночкі (шкада, Купальле прамінула), а ня так, як звычайна тут у ліпені, калі сонца выпальвае ўсё, што толькі можа, і ровар па самыя пэдалі грузьне ў пяску. Тут некалькі гадоў як не жывуць, і гародчык з полем не апошленыя сельгаспасадкамі, хіба расьце высакароднае жыта ды цётчына бульба, якая толькі дадае пэйзажу архетыповасьці. Едучы чыгункаю ў берасьцейскім напрамку, я заўсёды стараюся пабачыць дзедаву сядзібу з акна цягніка. А гэтым разам, пад’яжджаючы, я не пабачыла нічога – так густа разрасьліся паўсюль травы.
22 ліпеня, чацьвер
Сёньня за сьняданьнем зайшла размова пра цёць Маніну паэзію. Яна тры гады таму пачала пісаць вершы і ўжо мае не адзін агульны сшытак. Я папрасіла пачытаць мне баляду пра Мар’ясю, пра яе мне яшчэ мама пасьля Вялікадня апавядала.
Як дыплямаваны ў галіне тэорыі літаратуры баран, ня буду нічога пісаць пра паэтыку цётчыных сшыткаў. Але, трэба сказаць, ёсьць некалькі вельмі і вельмі моцных радкоў. Цётка кажа, што піша гэта для нас.
Спачатку я была хацела папрасіць і набраць іх сабе, а пасьля зразумела, што ніколі б не паказала гэтых вершаў камусьці ня з нашай сям’і: яны маюць значэньне толькі тады, калі ты ўяўляеш сабе твар таго, хто складаў іх, і гэтым яны каштоўныя. Перадрукоўваць іх і чытаць камусьці – гэта як паказваць сямейны альбом чужому чалавеку.
Галоўная асаблівасьць гэтых сшыткаў – цёць Мань заўсёды піша ад першай асобы. У гэтым, мусіць, асноўнае адрозьненьне наіўнай жаночай паэзіі ад наіўнай мужчынскай – лірыкі “староньніх назіральнікаў”.
І пра Мар’ясю – зьдзітаўскую кабету – таксама ад першай асобы. Жанчына, у якой мужа забіў брат за зямлю. Лёс удавы пераказаны рымаванкамі. Але вельмі эмацыйная штука. Найбольш мяне ўразіла, як цётка піша пра балота – тымі ж словамі і эпітэтамі, зь якімі нашыя нарпаэты пра лугі, лясы і азёры. Там, пад Зьдзітавам, да мэліярацыі былі вельмі прыгожыя балоты. Дзядуля з братамі касілі па калена ў вадзе, а пасьля траву на сухое выносілі. І цёць Мань зь дзядзь Васем на балоце нарадзіліся.
Замілаваньне балотамі, выходзіць, у мяне таксама спадчыннае.
Ніколі ня бачыла такіх тупых камароў: сядаюць проста на рукі. У маім пакойчыку ўдзень душнавата, і я адчыняю акно. Пад вечар гэтых казьлінаў налятае поўны пакой – і адразу на мяне. Паміраюць батальёнамі. Уначы гідка зумкаюць. Дзіўна, што зранку знаходжу толькі пару ўкусаў. Я навучылася лавіць іх на мабільнік. Уключаеш у цемры – яны адразу зьлятаюцца. Калі ня ўсіх пераб’ю, дык хаця б пералічу паскудаў.
23 ліпеня, пятніца
У дзядзь Колі страшная хвароба. Ён вельмі імкліва губляе памяць. Кожны дзень пытаецца ў цёць Мані, хто я такая і што тут раблю. Калі ён у мяне першы раз запытаўся, ці я не са Зьдзітава, я ад зьдзіўленьня пачала яго сароміць. Вельмі жудаснае адчуваньне, калі чалавек, якога ведаеш усё жыцьцё, падыходзіць да цябе, нібы ўпершыню цябе бачыць. Мусіць, я магла б кожны дзень прыдумляць для дзядзь Колі пра сябе новую гісторыю, хто я такая, – і за дзевяць дзён пражыць, як котка, дзевяць жыцьцяў, але чамусьці баюся размаўляць зь ім. Пазьбягаю, каб не тлумачыць: “Я Марыя, дачка Аляксандра, не, ня вашага сына – брата цёткі Марыі”.
Сёньня пятніца, і дзядзь Коля глядзіць сваю ўлюбёную перадачу “Поле цудаў”. Мусіць, пры такой хваробе – калі не пазнаеш суседзяў на вуліцы – тэлевізія зь яе рэгулярнай праграмай – добры трэнажэр. Прынамсі, Леаніда Якубовіча дзядзь Коля пазнае адразу. “Поле чудзес” – яно і напраўду цуд. Яшчэ адзін цёплы ўспамін дзяцінства. Бач ты, год 10 на гэтую перадачу не натыкалася, а яна ўсё не мяняецца: гэтак жа ідзе па пятніцах, гэтак жа людзі прыходзяць туды не адгадаць слова, а павесіць на Якубовіча строй чарговай нацменшасьці або якую ўніформу, падарыць яму хатняга віна ды мочаных грыбочкаў, перадаць у музэй падарункі ад мэра свайго райцэнтра і прывітаньне тым родным і блізкім, хто не сядзіць у глядзельнай залі. А дзеці іх, якія стаяць побач, такое ўражаньне, што абавязаныя засьпяваць песеньку ці прачытаць вершык. Бачылі б стваральнікі амэрыканскага “Кола фартуны”, якое чароўнае family show зрабілі расійцы зь іхняй псэўдаінтэлектуальнай віктарыны! Сама сабою вымалёўваецца наступная сцэна:
Якубовіч: Мы рады вітаць вас на нашым шоў! З намі ў першай тройцы Ізраіль Саламонавіч Шапіра, пэнсіянэр, Бабруйск, Беларусь! Ну-с, шаноўны Ізггаіль Саламонавіч, з чым да нас пажалвалі?
гулец: Ну, уласна, ні з чым.
Якубовіч [зьдзіўлена]: Як ні з чым? [зазірае пад стойку]. Што, нават гуркоў у гэтым годзе не закатвалі?
гулец: Такі не закатвалі.
Якубовіч: А што апранаць будзем?
гулец: У сэнсе?
Якубовіч : Ну, там касьцюм які-небудзь… нацыянальны?
гулец: А пачэму вы спггашываеце?
Якубовіч: Гм… Ладна. Можа, нешта [раскацістым голасам] у студыю?
гулец [ажыўлена]: А вы такі маеце пггапановы?
Якубовіч [згінаючыся]: Ой, а як завуць нашую прыгажуню?
[дзіцячы голас з-пад стойкі]: Цыля.
Якубовіч [з надзеяй]: Можа, Цыля падрыхтавала для нас вершык ці песеньку?
гулец [заклапочана]: Ой, а шо, тггэба было?
Якубовіч [стомлена]: Ну як вам сказаць… Дык што, зусім нічога?
гулец: Так ві скажыце, шо вам нада.
Якубовіч: Чорт з вамі, круціце барабан.
Хаця не, усё-ткі розьніца адчуваецца. Раней нейк больш шчыра і сьвежа рэагаваў Леанід Аркадзевіч на дарункі, пачастункі і ўсё такое. Цяпер нейкая ўсясьветная стома праступае на ягоным чале, калі чарговы “волхв” вывальвае на барабан свой гасьцінец. І шмоткі ён нацягвае на сябе з выглядам “вы ж ведаеце, што я нікуды не падзенуся”… Напэўна, недзе там, на мяжы быцьця, куды сыходзяць душы памерлых абываталяў, ля брамы маскультнага раю стаіць ён – інфэрнальны Якубовіч з вачыма мудрага сьфінкса, і прымае ад іх чаканкі, вышыванкі, і слухае дзіцячыя вершыкі, і задае пытаньні, і прапануе круціць барабан. Тры разы.
Кожны дзень стараюся хоць на гадзінку схадзіць ці зьезьдзіць у лес. На поўнач ужо ўсё аб’езьдзіла: бясконцыя лясныя дарогі ўпіраюцца ў дзялянкі лесанарыхтовак. Швэндаюся, дыхаю свабодаю, змагаюся з камарамі, ем суніцы. Сёньня надвячоркам выправілася на захад. І амаль адразу натрапіла на калючы дрот, праараную паласу і вартавога на вышцы. Вайсковы палігон. Цікава, а ўнутры яны навошта ўсё ўзаралі? Барозны такія, нібыта па гэтай паласе яны падчас раззбраеньня ядзерныя боегалоўкі і выцягвалі. Выглядае ўнушальна, гэта значыць, як у кіно. Лепш пайсьці адсюль, а то раптам яшчэ мабілка ў кішэні зазьвініць, і снайпэр занэрвуецца і мяне здыме (у абсалютна неэратычным сэнсе).
З поўдня Бронную атуляюць чыгунка і Маскоўска Брэсцкая шаша (яе тут бамам называюць). Заўтра паспрабую паехаць на ўсход, у кірунку Косава-Палескага.
24 ліпеня, субота
Дажджу сёньня не прадбачылася. Таму да абеду дарабіла лёгкі кавалак тэксту і паехала фатаграфаваць, узброеная “зэніткаю” стрыечнага брата.
Бронная Гара, як яна выглядае цяпер, зусім не падобная да звычайных палескіх вёсак. Тут няма бажніцаў, і таму функцыю царкоўнае/касьцельнае вежы – сярэдзіннае восі, вакол якое круціцца жыцьцё – выконвае магутная пажарная вышка: зьнізу – драўляная ажурнасьць, сумесь фактураў Эйфэлевай вежы і Кіжаў, зьверху – чырвоная будка, фарпост прафіляктыкі лясных пажараў. Хісткі церамок, у якім у адсутнасьць зоркай вахты мясцовыя юнакі прызначаюць спатканьні мясцовым дзяўчатам. Функцыю плябані пры гэтай званіцы выконвае будынак лясьніцтва – самая ўнушальная пасьля сельсавету пабудова адміністрацыйнага цэнтру. Лесу навокал багата.
Цэнтар Броннай – тэрыторыя цішыні і самоты. Гэта аточаны гаспадаркамі кавалак стэпу, крыху меншы за Кастрычніцкую плошчу ў Менску. Каля лесу – клюб, які прыбірала мая бабуля, а пасярэдзіне, амаль у пустэльні, бо навокал пясок, у якім грузьне ровар, – крама. Маленькі цагляны будыначак. Да поўнага падабенства з Афрыкай пэйзажу бракуе адно прадавачкі-мурынкі і парасончыка “кока-кола”. Бо тэмпэратура тут адпаведная.
Тыламі да чыгункі стратэгічна прымыкае яна – піларама. Уласна, тое, што робіць пасёлак Бронная Гара рабочым. Прахадная гэтага разложыстага арэалу выходзіць на “плошчу” і сёньня, як увесь апошні год, нікога нікуды не прапускае. Ня так даўно ўсе будынкі перафарбавалі ў ружовы колер, а за той час, як тут няма электрычнасьці, падворак затравеў – атрымліваецца такі сабе плюшавы industrial. Кажуць, пілараму выкупіў нейкі паляшуцкі бізнэсовец з практычным складам розуму і пэрспэктывамі беларускага ляснога магната. Вельмі хацелася б паглядзець на гэтага “падпанка”. Дзіўна, што ў нашай краіне яшчэ засталіся аптымісты ад прыватнага прадпрымальніцтва.
“Усім прывітаньне, завуць мяне Юзік, я хачу жыць у Савецкім Саюзе, я просты хлопец, я хлопец зь вёскі, на пілараме пілую я дошкі”, – для мяне піларама з “Народнага альбому” – менавіта гэты недаступны, але добра бачны з горкі падворак маіх сьпёчных броннагорскіх вакацыяў, завалены бярвеньнем і агучаны віскатам электрапілаў. Хаця наўрад ці на гэтай пілараме працаваў бы Юзік. На Броннай жыве толькі адна каталіцкая сям’я, хоць гэта, нібыта, і далёка на захад ад Негарэлага. Прычым сям’я надзвычай зашуганая – я натрапіла на гэтых людзей пасьля першага курсу, калі марна спрабавала зьбіраць фальклёр у гэтай мініятурнай імпэрыі, дзе ня толькі перамалоліся дыялекты, але і песьні, казкі, прымхі і забабоны, сны і іх тлумачэньні – усё, што магло б зацікавіць нашую фальклёрную лябараторыю, – засталося ў пакінутых гэтымі людзьмі вёсках. Я падышла да чалавека, што корпаўся ў гародчыку, і запыталася, ці ня мог бы хто зь яго сям’і засьпяваць для мяне старыя песьні. Ён адмаўляюча забуркатаў і хутка зьнік у доме з выглядам палітыка, які ня хоча камэнтаваць бягучыя падзеі. Пасьля са словаў людзей я зразумела, што ставяцца да іх горш, чым у іншых месцах да баптыстаў, з такой здушанасьцю пра іх адгукаліся.
Вяртаюся дадому лесам, каб зазірнуць у госьці да бабулі й дзядулі.
Гэта самыя сьветлыя могілкі ў маім жыцьці. Яны адносна маладыя – 30 гадоў ня век для такога месца. Да 1974 году памерлых адвозілі з Броннай туды, адкуль яны прыйшлі сюды. Дату 1974 мае на сваім нагробку “паляк” Ян Зямлевіч. Палякам – гэта я сьцяміла толькі ў студэнцкім веку – яго называлі паводле канфэсіі. Ён загінуў ад няшчаснага выпадку, працуючы на Броннай па патрэбах вайсковай часткі, і перад сьмерцю пасьпеў папрасіць ня везьці яго на радзіму, а пахаваць у лесе, на пагорку пад дубам. Такі дуб знайшлі – пад ім я стаю цяпер, абапіраючыся на агароджу першай магілкі. Магілку гэтую вельмі лёгка адшукаць – яна разьмешчаная ўпоперак усім астатнім – па паўночна-паўднёвай восі, што яшчэ больш павялічвае паганскасьць месца (дуб, капішча)… Неўзабаве пасьля паховінаў Зямлевіча дзядуля Ігнат прыйшоў сюды з компасам і вызначыў, як трэба класьці наступных памерлых. І расчысьціў лес вакол дуба. І, працягнуўшы між бярозаў белыя шнуры, прарубіў нябожчыкам апошнюю дарогу – шырокую камяністую сьцежку ўгару, па якой я вяла сюды ровар.
Магіла Зямлевіча і дагэтуль першая, да якой я падыходжу тут – як і ў часы, калі бабуля зь дзядулем яшчэ былі жывыя. Цяпер гэта амаль рытуал.
Плянуючы могілкі, дзядуля пакінуў месца і для сябе з жонкаю. Вось яны – яшчэ адно “на краі”. Гэты заходні крэс пагосту, дзе яны абралі сабе вечны прытулак, падаецца чымсьці краякутнім і мэтафізычным, у адрозьненьне ад дынамікі ўсходняй, навейшай часткі, што жаўцее сьвежапатурбаваным пяском.
…Адчыняю весьнічкі, выводжу ровар на лясную сьцежку.
26 ліпеня, панядзелак
У Косава (прыкладна 12 кілямэтраў адсюль) ня ўдасца зьезьдзіць і сёлета. Цётка строга забараняе. Дазваляючы мне зьдзяйсьняць вандроўкі ў якім-кольвек іншым кірунку, зь піетэтам ставячыся да мяне, якая “прайшла Крым і Рым” (хаця акурат у Крыме і ў Рыме я пакуль што не пабывала), цёць Маня хапаецца за сэрца кожнага разу, як толькі я згадваю пра свой намер выправіцца ў Косава-Палескае. Бо, паехаўшы ў тым кірунку, нават тутэйшыя абавязкова зьбіваюцца са шляху і блукаюць гадзінамі, такі непралазны лес аддзяляе Бронную ад Косава. Ня кажучы ўжо пра маньякаў – гэтых шаблязубых тыграў сучаснасьці – якіх, маўляў, поўна ў катэгарычна не рэкамэндаваным мне Косаўскім лесе. Ніякім больш рацыянальным чынам забарона не тлумачыцца і таму робіцца вельмі падобнай да забаронаў чароўнай казкі, а яны, як вядома, даюцца для таго, каб героі парушалі іх. Пэрсыкавая нэаготыка Косаўскага палацу ператвараецца ў гэткім сьвятле ў злавеснае гатычнае фэнтэзі, і ў тыя палестыны цягне яшчэ мацнейшым магнітам. Толькі аднаго разу я была каля Косаўскага замку. Але ўсё-ткі я ня еду туды: не хачу прыносіць цётцы неспакой, тым больш што я дагэтуль надзвычай удзячная ёй за таварыства падчас вялікай выправы на поўдзень ад “баму”.
Аднойчы я прыехала сюды напрадвесьні. З новым дыктафонам і мэтаю зымправізаваць дыялекталягічную практыку – яшчэ адно паслушэнства ўсіх студэнтаў філфаку. Навучаная горкім досьведам, асаблівых спадзяваньняў на жыхароў станцыі БЧ Бронная Гара я не ўскладала. Адно запісала – хутчэй зь сямейных, чым з навуковых меркаваньняў – цэлую касэту згадак дзядулі Ігната, які, падавалася, разам з намі старанна прабіваўся да найдаўнейшых пластоў свайго дзевяностагадовага мінулага. Відаць, не ўпершыню тымі самымі згадкамі адгукаўся ён на даччыно “тато, раскажы, як раней було”. Я папрасіла цёць Маню дапамагчы мне з аўтэнтыкаю, і мая хросная й напраўду апынулася фэяй, адвезшы мяне туды – у Зьдзітава.
Пачыналася вандроўка а шостай, у тлумным кузаве папутнае грузавое машыны. Гэта было 8 сакавіка, і рабочыя вайсковае часткі, усьцешаныя сьвяточнымі грашыма, ехалі на выходныя дадому. Усе яны былі з аднае суседняй са Зьдзітавам вёскі. Ня з Броннай. Са Спорава – палескіх Аўцюкоў. Гэта адчувалася ў тым ліку па іхняй гаворцы, і я штохвіліны парывалася выцягнуць з заплечніка дыктафон. Хоць ехаць ім было якіх сорак кілямэтраў, выглядалі яны як гастарбайтэры, што вяртаюцца на радзіму зь няблізкага замежжа, – нагэтулькі цэльным, зьнітаваным і адчужаным ад усяго навокал падавалася іх спраглае алькаголю таварыства. Яны амаль прымусілі кіроўцу прыпыніцца каля прадмагу ў Белаазёрску.
– Толю, ты шчо своей жонцы на св’ято вэзэш?
– Як шчо? Букет вэзу [выцягвае з-за сьпіны пляшку чарнілаў “Букет Малдовы”].
Пачуўшы пра Белаазёрск, любы іншы малады беларускі перакладчык, мусіць, адразу згадае пра Рансара і “Маленькага Прынца”, бо тут жыве беларуская паэтка і перакладчыца Ніна Мацяш. Для мяне ж гэтыя мясьціны пазбаўленыя францускага шарму, бо я ведаю Белаазёрск з самага раньняга савецкага дзяцінства. Вось і цяпер той самы “шэры і пануры”, але зусім інакш, чым у дарожных нататках польскае шляхты ХІХ стагодзьдзя, краявід. Архітэктурная дамінанта – вялізарны напаўпусты ўнівэрмаг. Паўзь мяне праходзіць дзяўчына-равесьніца, цягне па вуліцы, ушчуваючы, сынка, які ўпіраецца – ня хоча ісьці ў дзіцячы садок (ізноў карціць выцягнуць дыктафон). Я ніколі ня бачыла Белага возера – яго няма ў рысе гораду, але я нават баюся ўявіць гэтую ваду зь ейнаю ГРЭС. Няўклюднае, недарэчнае места. Мутацыйны нарост на целе Палесься. Тое, чаго казачнікі Сержпутоўскага не маглі ўявіць і ў самых страшных сваіх жахалках.
Пад’яжджаючы да Зьдзітава, бачыш іншы, але ня менш дэпрэсіўны краявід. Лес і няма балотаў.
Вакол Зьдзітава спрадвеку не было лесу, што і ратавала ў вайну тутэйшых жыхароў ад частых візытаў партызанаў. За савецкімі часамі тут зьявіўся злы, калючы, наўмысны лес, у якім дрэвы пасаджаныя шчыльнымі радамі. Не разумею, чаму сякуць не яго, а Белавескую пушчу? А балотаў за савецкімі часамі тут, наадварот, ня стала. Там, дзе дзядуля касіў сена, каб потым бабуля вынесла яго на сухое, – чорныя плямы торфанарыхтовак.
Затое дзень, праведзены ў радавым гнязьдзе – ветраным золкім хутары, зь якога паходзіць бацькава сям’я, – прынёс вар’яцкую радасьць вяртаньня да вытокаў. Гутаркі са сваякамі, якія цікаўна касавурацца на дыктафон. Старая дзедава хата, у якой не жывуць, але якую ніхто ня бурыць. Поле, якое на пачатку мінулага стагодзьдзя ў згодзе й ласцы аралі тры браты і іншыя знаёмыя зь дзедавых успамінаў топасы сямейных мітаў. І іншыя міты.
Ето той бабі ўночы сон. Ідэмы, а ето св’ято буто заўтра, я й забула якэ і було св’ято тогды, забула якэ точно, і што сніцца? ідэ вона і в такіх такіх місцях, і гэтак лэжыць жэншчына на дорогі і плачэ: поднымытэ мэнэ, поднымытэ і ўсэ. Ну і думай, шо ж гэто такое, чого і шо яна такое-то ро’. І гэто шо ей сніцца, і шо гэтак жэншчына просыт, поднымытэ ей. От св’ято. На другі дэн вона йдзёт у цэркву. Падходыт – бачэ…
– Ляжыць жанчына?
Не, на перэкростку лэжыт крэст, і гэто самэ, упала гэта чэпэрэкла. Ідэ гэто вона, ага, вот тэбэ тая жэншчына, да давай іды ў хату, до людэй там радам, да просі ходыты і поможыты і гэто поставль. Вот і поднялы. Жэншчына. Бач, як бувае, от так кажэцца, шо нэма ніц, а ўсэ есць, усэ есць.
Згадкамі пра марознае сакавіцкае Зьдзітава завяршаю сёньняшні дзень.
28 ліпеня, серада
У Менску чакаюць неадкладныя справы. Трэба рыхтавацца да выгнаньня. Цёць Мань, відаць, адчуўшы мэтафару, якая прайшла праз усё маё перабываньне тут, дае ў дарогу яблык белага наліву. Бяру. Скармлю мо якому хлопцу ў электрычцы. Разьвітаўшыся на станцыі зь дзядзькам і цёткаю, ледзьве пасьпяваю ўладкаваць кашы і вёдры пад лаўкамі і акурат учасна падбягаю да вакна. Перад вачыма праплывае сакавітае зяленіва дзедавай сядзібы. Ня можа не надаваць аптымізму: пасьля “Страчанага” Джон Мілтан напісаў яшчэ і “Вернуты рай”. І я таксама вярнуся сюды. А пакуль, як калямбурыў адзін паэт, я пакідаю цябе, край мой, my cry.
Бронная Гара
|
|
