РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Максім Гарэцкі
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Дзве душы
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
XV
        
XV

        
        Вечар. Сонейка схавалася, і толькі на заходзе, над прыціхшым гайком, чырванеецца паласа небасхіла.
        І сціхаміранае поле, і супакоеныя хаты, і шанатун-сад, і бяроза ля пуні – усё зрыхтавалася, каб спаць.
        І рэдка-рэдка варушыцца на грушцы той ці той галуза-лісцік, хочаць пабавіцца з невялічкім ветрыкам, але, пакінуты ім, і ён рупіцца памаліцца на ноч і змоўкнуць.
        Немаведама дзе дзяваўся той ветрык, бо млоснаю нямотаю падыхала летняе неба, цёмнае і душнае.
        Скончыўся святочны дзень. Заціхла й высялкоўская вуліца. Груд мужчын і баб, што сядзелі й гаманілі на бярвенні й шулах, звезеных летась увосень з панскага лесу, патроху рассыпаўся ўва ўсе бакі. І ўсё было пад уладай і панаваннем жніўнае ночы, што распаўсюдзіла свае хмельныя, цяжкія чары і залезла быццам няхоця ў астатнія куточкі.
        Заснула зямля...
        А Міколу Канцавому не спалася. Ён выйшаў з хаты, палашчыў Жука, прайшоў скрозь сад і засягаў у млеючае ад нямога любоўнага юру поле, па мяжы, сярод ужо высокіх і пахнючых канапель. Далёка за лесам, на небе, пыхалі і тухлі зараніцы.
        Позны вечар... Прыціхла ў цямноце жыта і пыльны шлях. Позны вечар.
        На выгане, за сялібаю, з канца хат, аднак, яшчэ даносіцца гоман. Порскаюць, тупочуць нагамі нявідныя коні.
        Начлежнікі выязджаюць.
        Скрыпнулі вароты, ляснуў завал, а там гаўкнуў сабака, ля калодзежа скрыгнула вага, і адтуль, і патроху, адзін за адным начлежнікі з'ехаліся і пацягнуліся ў цемні па дарозе ў поле.
        – Гэй, гэй! Фю-фсі-сіў! Кось, кось!..
        Адзаднія мальцы, раскапусціўшысь на конях, у знізах, таўкаюць іх пад бокі нагамі, а тыя – ані! – патроху дыбаюць, паціху перастаўляюць ногі.
        І мальцам спачатку не маўчыцца. Таўкач свішчыць. Блышка на грыбы кадрыль іграець, а Касцючок, з другога аддзялення вучань, што па дрэвах, як кот, лазіць, то пяець песню:
        
        
Мая хвустка на пагодзе дуецца,
        А мой мілы на вайне ваюецца...

        
        Але чары гэтай душнай ночы сцішылі іх. Маўчаць.
        Даволі доўга было ціха а ціха ўсюды. Пачуўся, здаецца, гоман. Не, гэта крыкнула птушка. Не, й не птушка крыкнула – далёка нехта гамоніць ці пяець па дарозе.
        Вучыцель пайшоў на гукі, а яны дужэлі й чуліся бліжэй.
        Спелае жыта абступіла N-скую дарогу.
        Сярод жыта, за ўзгоркам, гаманілі два галасы. Мікола разабраў, што йдуць Іра й Сухавей (той гарэцкі нязграбны вучань). Пэўне да яго. Як добра. Як ён рад. Толькі з якімі-то навінамі аб святой справе адраджэння бацькаўшчыны? Трэба паслухаць, аб чым яны гутараць?
        – Мне больш падабаецца Якуб Колас, – кажаць з смешнай паважнасцю Сухавей, – бо мне ў яго вершах чуецца тое, што я чую цяпер, тут, пад беларускім небам, сярод беларускага жыта, той шчыра-беларускі дух, які ёсць адзнакай іменна беларускай паэзіі, а не якой іншай...
        – А мне – Янка Купала, бо ў яго можна знайсці і гэты дух, і апрача таго, лепшую, чымсі ў Коласа, тэхніку верша, – адказуець яму любым голасам Іра.
        – А мне – абодва разам, – радасна выступае да іх з боку дарогі, з цямноты, Мікола і вітаецца. І думае: толькі й гутаркі аб беларушчыне, усюдых, заўсёды.
        Яны трошку спужаліся ад неспадзевак, затое з асаблівай радасцю здароўкаюцца з ім.
        – Да вас, да вас, Мікола Навумавіч, даруйце, што так спознілісь у дарозе, – сваім мяккім і крыху дрыжачым, густым нутраным голасам кажаць Іра, – да вас і ў важнай справе...
        «Што за важныя справы?» – нецярпліва думаецца вучыцелю, але цярпіць і не пытаецца, пакуль не прыйдуць дахаты.
        – Справы вельмі важныя, але гаварыць аб іх не выпадае на полі, – дзялова заўважыў Сухавей.
        – Ну, разумеецца! – жартаўліва крычыць Іра. – Не ў полі гаварыць аб справах, калі наўкола такая паэзія! О, ноч, дзіўная, чароўная ноч! – разводзіць яна рукамі ў цямноце, пахнучай араматам спелага жыта. – Але, паважаныя сябры! Мае бедныя ножачкі прызнаюць усю гэту паэзію, калі мы хоць нейкую часіначку, хоць трошачку пасядзім сярод арамату душнай ночы і спелага жыта... О, пасядзім!
        – А ведаеце, тут убок, пад грушкай, добрая лугавінка, – кажаць Мікола і вядзе за сабою хлапца й дзяўчыну.
        Усе садзяцца пад соннай грушкай і маўчаць і слаба бачаць адзін аднаго. Іра пачынае дэкламаваць (у яе дзіўная, добрая памяць):
        
        
Добрай ночы, зара-зараніца!
        Ўжо імгла над зямлёю лажыцца,
        Чорнай рызай усё пакрывае,
        Пылам зор небасхіл абсявае.
        Цішыня агартае мне душу!
        Вецярок прыдарожную грушу
        Ледзьве чутна варуша-калыша,
        Міла бомы смяюцца у цішы,
        Ціха срэбрам грукае крыніца.
        Добрай ночы, зара-зараніца!

        
        Ад незвычайнай радаснай прыемнасці быццам саромяцца вучыцель і Сухавей. Хочуць нешта сказаць, каб не маўчаць, і не маюць нічога. Маўчаць яны, маўчыць дзяўчына, маўчыць ноч.
        – А ўгадайце, чыё гэта? – пытаецца Іра, каб абудзіць тую цішу.
        – Нябожчыка Максіма Багдановіча! – у адзін голас адказуюць яны, і ўсім траім робіцца смутна. Маўчаць. Баліць, ах, баліць гэтая свежая рана. І ўзноў дэкламуець Іра... «На смерць Максіма Багдановіча – верш Ясакара» – быццам абвяшчаець яна гэтай ночы, гэтаму жыту, грушцы і ўсяму роднаму полю. І, дэкламуючы, усё болей натхняець сваім дрыжачым, поўным пачуцця голасам усё жывое й нежывое наўкол сябе:
        
        
Вясновая ліра, чароўная ліра,
        На раніцы грала аб сонцы;
        І струны спявалі аб зорачнай шыры,
        І струны спявалі бясконца;
        І вабілі згукі зямныя абшары,
        І песні ліліся ў хвалі,
        І рэха будзіла таёмныя мары,
        І плакалі людзі ад жалю...

        
        Мікола пачуў, як зняцейку капнулі з вачэй слёзы, і мяніў сябе ў думках неўрастэнікам, і бязвініў, што гэта добра, што плачыць па без пары згасшаму песняру, і рад быў, што яны ў цямноце не бачаць яго слёз. А дзяўчына дэкламавала далей:
        
        
Во нельга не плакаць, як блізкі з чужыны
        А бедных ратаях гавора;
        Бо нельга не плакаць аб роднай краіне,
        Дзе здзекі, пакута і гора.
        Паэта душа супакою не знала,
        Бо думкі да высі імчаліся;
        Імчалісь да пушчы, да рэчнага вала.
        Іграў ён, а струны ўсё рвалісь...
        Ўсё рвалісь, бо спеваў магутныя клікі
        Замоцны былі, завялікі...
        Са струнамі ліры і струны душы
        Парвалісь . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
        . . . . . . . . . . . . . Далёка ад роднай мяжы
        Пашоў наш паэт той адвечнай дарогай,
        Што йдзець аж да самага бога.
        Бо полымя сэрца паліла – не грэла,
        Ў тым полымі сэрца згарэла...

        
        І, не скончыўшы верша, звычайна жыццярадасная дзяўчына ўся апусцілася да іх, засмучоных, маўклівых. Маўчаць, подаўга маўчаць.
        – Адкуль вы, Іраіда Аўгенаўна, дасталі гэты верш? – пытаецца вучыцель.
        – Няхай кажа сябра Сухавей, бо я змарылася, – адказуець яна, – я хачу маўчаць і слухаць.
        – Сказаць вам, дзядзька, адкуль гэты верш, значыцца, распачаць гутарку аб усіх справах, – пачаў хлапец. – Але я ўважаю, што нас ніхто тут не падслухае, дык казаць можна смела. Дык во ж, бачыце, адзін наш вучань прыйшоў з Менска, з-за дэмаркацыйнай лініі, і прынёс крыху літаратуры...
        І хлопец каротка пераказаў усе навіны.
        – А глаўнае, дык во што, – дадаў ён у канцы: – На ваша імя вучань наш прынёс пісьмо з Вільні ад нейкага надта багатага пана для перадачы яго сыну, нейкаму быўшаму прапаршчыку Абдзіраловічу. Пісьмо пры мне, у кішэні, аддам, як прыйдзем да вас, бо тут усё роўна цёмна. Калі аб пісьме вучань той сказаў у Горках, на агульным пасяджэнні, робячы даклад аб сучасным беларускім жыцці за дэмаркацыйнай лініяй, там была Іраіда Аўгенаўна. Аб чым піша стары Абдзіраловіч сыну, нам усім вядома. Ён чуець блізкую смерць і хочаць памірыцца з сынам, а разам з тым адказаць яму ўсё сваё багацце. Даведаўшысь аб усім гэтым, Іраіда Аўгенаўна зрабіла заяву, што яна калісьці раней была блізка знаёма з Абдзіраловічамі і што ёй не ймецца веры, каб той прапаршчык Абдзіраловіч адгукнуўся на запрашанне бацькі. Грошы, а гэта грошы як-ніяк беларускія, дабытыя беларускім мазалём і на беларускай зямлі, могуць пагінуць, калі не ўмовіць маладога Абдзіраловіча ўзяць іх хоць бы цаною прымірэння з нялюбым, ненавідным бацькам. Трэба, каб ён узяў іх!.. Калі не для сябе, то на справу адраджэння бацькаўшчыны... Разумееце? Ува ўсякім разе, грошы гэтыя ўсе ці толькі частка іх павінны цераз рукі прапаршчыка і вашы, дзядзька, трапіць на справу...
        Вучань не мог выказаць свае думкі так, як бы хацеў. Ён змоўк, спадзяваўсь, што дзяўчына паможаць яму расказаць усё вучыцелю, бо яна ж – болей за ўсіх у курсе гэтых спраў і сама падала тую думку. Але яна ўпорчыва маўчала. Маўчаў і Канцавы ад неспадзевак і нечаканых і радасных думак, абхапіўшых яго. Вучань мусіў гаварыць далей:
        – Дык во ж, дзядзька, мы прыйшлі да вас ад усіх сяброў, каб яшчэ ляпей абмеркаваць гэтую важную справу, бо вы, мы спадзяваліся, больш за ўсіх нас будзеце цяміць, што й як рабіць. Мы прасілі Іраіду Аўгенаўну, каб яна разам з вамі паехала да маладога Абдзіраловіча, як свайго даўнага знаёмага, для перагавораў, але яна чамусьці надта цвёрда адмаўляецца. Згадзілась толькі адправіцца да вас.
        – Для беларускай справы я на ўсё згодна, але прасіла і прашу не намаўляць мяне на перагаворы з Абдзіраловічам... – троху нэрвова сказала дзяўчына. – Я ўважаю, што мне ехаць зусім няма чаго... Справіцца й адзін Мікола Навумавіч. А калі ўжо тое, чаму з Міколам Навумавічам не паехаць яшчэ вам, сябра Сухавей?
        Сухавей не любіў даўгіх гутарак там, дзе яму здавалась усё ясным і канешне патрэбным для справы. Але тут ён мусіў сабраць усю сваю цярплівасць і далікатнасць.
        – Дык во ж бачыце, сяброўка, – афіцыяльным голасам, на смешна-паважанай ноце пачаў ён давадзіць ёй, – вам не толькі, як старай знаёмай яго, ведаючай усе патрэбныя дэталічнасці абстаноўкі, але проста як дзяўчыне больш выпадае паехаць. Вы ляпей за мяне, ляпей за абы-каго з нас, хлопцаў, і, можа, навет ляпей за дзядзькі Канцавога здолееце з належнай далікатнасцю і асцярожнасцю намовіць Абдзіраловіча... Калі яго злосць на бацьку за тое, што той пан і дрэнны пан, дагэтуль не ўціхла і не дазволіць яму ўзяць бацькінага панскага багацця, вы, з сваей жаночай далікатнасцю, якраз найляпей патрапіце намовіць яго, пэўне, зусім несвядомага беларуса ці рэнегата, узяць грошы для беларускай справы. Калі ж нічога падобнага ў яго настрою не будзе, і яму, магчыма, здасца дзікім навет нашае ўварванне ў яго асабістыя справы, і ён будзе рад, што дастанець бацькіна багацце, вы ізноў жа найляпей патрапіце ў сваю пару адступіць і толькі папрасіць у яго хоць што-небудзь на нашу, напрыклад, тэатральную секцыю за нашу помач яму ў зносінах з бацькам і наогул за нашу турбацыю.
        – Я не магу паехаць і не паеду, – цвёрда адказала дзяўчына.
        Канцавы толькі слухаў і нешта думаў.
        Ноч цямнела і быццам траціла сваю душную мляўкасць. Зараніцы пыхалі рэдка, а часцей трапяталіся лісцікі на соннай грушцы. Трэба было йсці ў хату.

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2021. Беларусь, Менск.