|
3 Мышкі плылі ў вялізным чорным парасоне, звесіўшы ваўняныя хвосцікі на мокры асфальт. Вакол віраваў Казюкас – святочны кірмаш. Дзень святога Казіміра ў Вільні – як Паліна магла прамінуць! Нават калі даводзіцца заплаціць ладную частку ейнай выкладчыцкай зарплаты за візу, праезд, выцерпець некалькі гадзінаў у чарзе на мытні ды яшчэ пільнаваць сваіх гімназістаў – гаманлівую зграйку будучых філолагаў, ці гісторыкаў, ці… Ат, галоўнае – каб сумленнымі выраслі. Вязаных мышэй прадавала кабета ў вязаным жа капялюшыку, брылы якога абвіслі ад веснавой імжы, і ў пальчатках з абрэзанымі пальчыкамі. Паліну ўзрушыла, што кабета не высаджвае хвастатыя цацкі на якую кардонку ці скрынку, каб самой пакарыстацца караблём-парасонам у ягоным прамым прызначэнні, захінуцца ад дробных халодных кропляў. І мінская госця набыла адну з мышак, з чорнымі вочкамі-гузікамі і чырвоным бантам. Пасунулася далей – і было нечакана прыемна гэтак бязвольна і бяздумна плысці ў людскіх хвалях, аздобленых вярбоўкамі – адмыслова ўпрыгожанымі галінкамі вярбы, гаварыць на беларускай мове – і не сустракаць пагардлівых паглядаў. Праўда, найчасцей Паліну прымалі за польку. Але часам у адказ чулася і беларуская мова. Паліна слізгала позіркам па раскладзеным тавары… Гэтага не можа быць! На прылаўку сядзела каменная жаба. Не, не падалося – дакладная копія Артуравай. Дурнаватая ўсмешка, жаласныя вочы… Фарбаваны пад камень гіпс, няйначай. Гэтак жа, як і іншыя скульптуркі, перад якімі прысела жабка. Цікава… Не кіч. Роблена з густам. Са стылізацыяй пад старажытнасць. Сумныя анёлы хаўрусавалі з істотамі зусім нечаканымі: гэта, напэўна, адзінарог… а там – вужыная каралева. Паліна пашукала вачыма прадаўца. Павільён быў багацейшы за іншыя, дыхтоўны, з драўляных шчытоў, аформленых пад сцены сялянскай хаты. Дзяўчына ў чорнай скуранцы і скандынаўскай шапачцы, з-пад якой звешваліся дзве светлыя пругкія касы, пакінула купку суразмоўнікаў і заахвочвальна ўсміхнулася патэнцыйнай пакупніцы. На роспыты пра паходжанне жабы дзяўчына пагардліва паціснула плячыма, і яе прыгожы твар з правільнымі рысамі, страціўшы непатрэбную ўсмешку, набыў выраз, відаць, звыклай уладарнасці – дзяўчына-вікінг. – Ну, калі вас так цікавіць… Трэба спытаць у аўтара. Ён там, пад аркай… Бландзін у зялёнай куртцы – не памыліцеся. У арцы, што вяла ў адзін са шматлікіх цудоўных старых дворыкаў, сапраўды нехта сядзеў. Што ж, гімназісты Палініны яшчэ гадзіну могуць вольна блукаць па кірмашы, потым – сустрэча ля Вострай Брамы… Не зблудзяць, вялікія. Пакуль Паліна, падабраўшы доўгі падол спадніцы і не менш доўгае «віктарыянскае» паліто, прабіралася між плеценых кашоў і рэкламных шчытоў, бачыла толькі цёмны нерухомы скурчаны сілуэт – нібыта таксама скульптура. Стваральнік гіпсавай жабы сядзеў на перавернутай скрынцы, прыхінуўшыся спіной да вільготнай сцяны. Непакрытая галава з доўгімі светлымі валасамі нізка апушчаная, а рукі неяк вельмі сіратліва грэюцца ў рукавах курткі, як у муфце. Не хапала толькі шапкі пад нагамі. Яшчэ адзін няшчасны мужчына. Гэтым разам – літоўскі. Але калі Паліна стала проста перад «фігурай засмучонага» і няшчасны рэзка ўзняў галаву, яна не пабачыла на яго твары прыкмет «сусветнае тугі». Праўда, аблічча сумнае, але зусім не жаласнае. Хутчэй смешнаватае – твар худы, а нос велікаваты, з гарбінкай, светлыя вусы і бародка, а вочы надзіва цёмныя, дакладней – цёмна-зялёныя, як нефрыт, і крыху наіўныя… Гадоў, як і Паліне, можа, трохі старэйшы. Між тым светлавалосы, усвядоміўшы, што госця – да яго, нязграбна ўзняўся і ветліва схіліўся да Паліны. Але роспыты пра жабу пацвердзілі – дзівак і няўклюда. – Перш чым адказаць, я мушу даведацца падставы вашага інтарэсу. Паліна здзівілася, пачуўшы чысцюткую беларускую мову. Але ж бач, таямніцы ў яго… – Я Паліна Ведрыч, гісторык, з Мінска. Выкладаю ў тамтэйшай гімназіі. Не так даўно мне падарылі каменную жабу, дакладную блізнючку вашае. – Ну і што? Ці мала ў свеце копій? Паліна зазлавала. – Не разумею, чаму вы не хочаце расказаць. Я ведаю, што арыгінал – з надмагілля Вінцэнта Рашчынскага, беларускага філосафа, удзельніка паўстання 1863 года. Ён быў пахаваны ў Гарнушках, у Наўскім павеце. Як бачыце, мой інтарэс – прафесійны. Скульптар па-хлапечы кіўнуў галавой, вытрымаў паўзу і кінуў: – Я – з Гарнушак. – Вось як? Дык вы павінны ведаць пра вашага славутага земляка! Паліна адчула знаёмы паляўнічы азарт даследчыка. Яна, праўда, за справамі яшчэ так і не пачала росшукі звестак пра Рашчынскага – а цікава ж, з кім сутыкнула цябе старая рэч. Скульптар стрымана пацвердзіў: – Так, я чуў пра Рашчынскага. Праўда, касцёл з ягоным надмагіллем зруйнавалі, калі я быў яшчэ зусім маленькі. Але нашы сяляне не дадуць прапасці карысным рэчам. Ведаеце, што стаяла ў каморы маёй бабулі? Спавядальня. Пакрытае чорным лакам дрэва, разьба… Я, вядома, не ведаў, што гэта за шафа дзіўная. Толькі як вырас і ў касцёле падобную неяк пабачыў, здагадаўся. А для чаго яе выкарыстоўвала мая бабуля – прабачце, не скажу. – Ну а жаба? – прыспешыла Паліна. – Была і жаба… Бабулі яна прыдалася замест гнёту: класці паўзверх дошкі, калі трэба нешта прыціснуць – тварог там ці капусту. – А пра Рашчынскага што вам бабуля расказвала? – Ведаеце, дзіўная рэч…– Скульптар задуменна ўтаропіўся ў скляпенне аркі. – Я ўвогуле нейкі час надта ж цікавіўся айчыннай гісторыяй. Але нічога ўцямнага ніхто мне не расказаў. «Пан быў бандытам», «Вар’ят нейкі», «Багаты быў» – і ўсе звесткі. – Чакайце, – не паверыла Паліна. – У кожным раёне ёсць музей, энтузіясты-краязнаўцы. Скульптар паківаў галавой. – Думаеце, я пра гэта забыўся? У музеі – толькі ксеракопія энцыклапедычнага артыкула. А там усяго некалькі радкоў. Вось пра героя-партызана з нашага лесу ў энцыклапедыі амаль старонка, ды яшчэ з фотаздымкам. Таму і некалькі стэндаў яму прысвечана. А пра Рашчынскага… Пачытайце, што вашы калегі ў энцыклапедыі напісалі. – Валянцін! Што ты там прыляпіўся да аркі? – рэзкі голас належаў дзяўчыне-вікінгу. – Ідзі да людзей! Вітаўт кавы на ўсіх прынёс. Гандлярка падышла і пахмурна зірнула на Паліну. Той стала няёмка – сапраўды, сам-насам з чужым мужчынам… Бо дзяўчына падкрэслена паказвала – гэты належыць ёй… Прытулілася, паправіла пасмачку яго доўгіх светлых валасоў… А твар у самой нібыта свеціцца знутры, і нібыта яна ўжо замкнулася з ім сам-насам... На Паліну быццам пацягнула цяплом з чужых прыадчыненых дзвярэй. – Добра, мне час ісці… Але ўсё ж…– Паліна дастала з сумкі візітоўку, працягнула скульптару. – Раптам штосьці даведаецеся пра нашага героя. Скульптар беражліва ўзяў картку доўгімі, нязграбнымі, як і ўвесь ён, пальцамі – аж не верылася, што імі вылепленыя тыя вытанчаныя скульптуры. І дзяўчына пацягнулася зірнуць. А пасля яшчэ ў спіну Паліне гукнула з ледзь прыхаванай насмешкай: – Дык набыць нічога не жадаеце? – Жадаю, – нечакана адказала Паліна. І ў абдымку з гіпсавай жабай рушыла да Вострай Брамы. А гэты… дзівак… так і застаўся сядзець у арцы. Нібыта саромеецца, што ягонымі вырабамі гандлююць. Хутчэй за ўсё так і ёсць! Ля ўвахода ў капліцу Маці Божай Вастрабрамскай чарнявы хлопчык-жабрак назваў Паліну панечкай, і тая – нешта сёння надта чуллівая – аддала яму нерастрачаныя літы. Тым больш колькі іх там было… Толькі пакінула на хлеб – як гэта прыехаць з Вільні без мясцовага хлеба, чорнага, як урадлівая зямля, цяжкога… А цяпер яго пякуць і з семкамі – хочаш, з гарбузовымі, хочаш – са сланечнікавымі. Паліна ўзяла цэлы каравай – падзеліцца з маці, занясе па акрайцу сяброўкам… Хто б з продкаў мог падумаць, што хлеб зробіцца некалі сувенірам, забаўкай, як паштоўка! А вось і вучні – гаманкою зграйкай хваляцца купленым. Вярбоўкі з сухімі кветкамі, пазалочаныя і пасярэбраныя сцябліны льну; доўгія, як вясновая песня, цукеркі ў бліскучых абгортках, гліняныя званочкі… І, вядома, кубкі, упрыгожаныя «міленіумнай» сімволікай – «2000». А яшчэ бурштын, і цудоўныя партманеты з кавалкаў скуры, і падсвечнікі з рознакаляровага шкла, якія ператвараюць самы будзённы пакой у казачны шацёр. І Паліна радавалася разам з усімі і паказвала сваё набытае – асабліва спадабалася жаба, пра якую сказалі, што падобная да смайліка – смешнага значка ў кампутарных тэкстах. Паліна не надта ўяўляла, але ж не спрачалася. Яна ўвогуле вольна адчувала сябе толькі са сваімі выхаванцамі. Яе нават папракалі, што не ўмее трымаць дыстанцыі з вучнямі. Але быць самавітай, з пачуццём уласнай важнасці – гэта ж так сумна, так нецікава! Гэта значыць прызнаць сябе завершанай, адмовіцца ад права шукаць, блытацца, радавацца жыццю… Не, яна не самавітая і самавітай ніколі не будзе. Нягледзячы на апранахі віктарыянскай класнай дамы. І ўжо ў аўтобусе, калі яны збіраліся ад’язджаць ад вакзала, Паліна спахапілася, што ў сумачцы няма пашпарта. Вядома, ніхто не мусіў пакутаваць з-за ейнага нядбайства. Паліна, як магла, супакоіла спадарожных і нават усміхнулася на развітанне. Аўтобус з гімназістамі, вярбоўкамі і адмысловымі кошыкамі адправіўся ў Мінск. Паліна стаяла ля дзвярэй, за якімі ахоўвалі закон і вырашалі лёс такіх разявакаў, як яна, і не наважвалася ўвайсці. З’явілася здрадлівая думка – уцячы, заблукаць у горадзе, і няхай будзе што будзе… – Нарэшце вас адшукаў! – Няўклюдны скульптар схіляўся над Палінай, працягваючы ёй сінюю кніжачку. – Аўтобусы абышоў, што з Беларусі прыехалі, тады думаю – ці ў міліцыі вы, ці ў амбасадзе... Дзіна казала – вы жабу ў сумку спрабавалі ўціснуць, потым ледзь дасталі... Відаць, тады пашпарт ваш і выпаў. Свет расплыўся ў вачах у Паліны вясёлкай, і яна раптам разраўлася-разрумзалася на ўвесь калідор. Нешта цяжкое выслізнула з рук, грукнула… – Нічога, нічога, я вам новую зляплю, прывязу… Яшчэ прыгажэйшую, вось пабачыце… – побач гучаў голас. Скульптар узяў у залітай слязьмі Паліны сумку, падхапіў пад руку, як малое дзіця, павёў на вакзал, усадзіў у крэсла, даў насоўку – выціраць слёзы, потым прынёс кавы, потым уклаў у руку білет… Паліна пакорліва прымала ўсё... Ужо з тамбура цягніка паспрабавала вымавіць нейкае слова ўдзячнасці – светлавалосы няўклюда толькі памахаў рукой з платформы, шырока ўсміхаючыся. Ды яшчэ Паліне запомніліся ягоныя словы – ён, здаецца, увесь час расказваў нешта цікавае, спрабуючы супакоіць: – Ведаеце, як ляпіў гэтую жабу, шмат чаго паўспамінаў з міфалогіі… Дарэчы, гэта, напэўна, не жаба, а рапуха – лапы іншыя і пыса не пляскатая… А пра рапух ёсць павер’е – чалавек, які не выканаў пры жыцці тое, у чым пакляўся, прысягнуў, павінен пасля смерці ў абліччы гэтай істоты абяцанае выканаць. І патрапляе на нябёсы толькі ў выпадку, калі яму, напрыклад, удасца дапаўзці да алтара царквы. Можа, Рашчынскі думаў пра гэтую прымху? Памятаеце, як у жабы лапкі малітоўна складзеныя? За акном цягніка мільгалі далёкія агеньчыкі. Паліна зняможана прыхінулася галавой да акна, паклаўшы капялюш на калені. Гэты Казюкас запомніцца надоўга. Такая «рамантыка»… Але ж яна нічога пра светлавалосага дзівака з аркі не ведае! Толькі імя запомніла – Валянцін. А ён жа білет ёй за свае грошы купіў! Вось няёмкасць... І жабы разбітае шкада...
|
|