ЗГАДКІ Ў ДАРОЗЕ
Вячорка, стомлены мільганнем
Карцін-малюнкаў за акном,
Павекі звёў без намагання
І перанёсся ў родны дом.
Перш-наперш маці твар убачыў:
Маршчынкі дробныя ля губ
І вочы ў крапінках табачных,
Што аніколі не ілгуць.
Ля маці дзеці: Лёдзя з мужам,
Антось, Мікіта і Тамаш –
На гэты раз, напэўна, дружна
Збяруцца ўсе, як на кірмаш.
Ну, Тамашу збірацца ўласна
Няма чаго – ён там жыве,
Ён – гаспадар, ён у саўгасе
На працы ўдарнікам слыве.
Адзін з усіх застаўся дома.
Што самы меншы, можа быць?
Смяяўся: «Доля, братцы, доля!
Павінен хтось і хлеб рабіць!..»
Ён жонку Анцю (Антуніну)
Настроіў так на боскі строй,
Што меў дзяцей амаль асьміну.
Смяяўся: «Я – айцец-герой!..»
Хоць скончыў колісь толькі восьмы –
Адстаў ён мала ад братоў, –
Смяяўся: «Я – у дзядзькі Лёксы
Дзве акадэміі прайшоў!..»
Што тычыць Лёдзі – як зазвычай,
Яна прыедзе з Вінцусём.
Калісьці ў робе будаўнічай
Ён стаў Сцяпану швагрусём.
Вячорка ў тым далёкім годзе
Кансерваторыю канчаў,
Калі дазнаўся, што да Лёдзі
Якісь жаніх хадзіць пачаў.
Іх Лёдзя ў Мінску на будоўлі
Тады падсобніцай была
І аб сваёй дзявочай долі
Не турбавацца не магла.
Жыла ў рабочым інтэрнаце,
З гурмою гэткіх жа нявест,
І добра помніла, як маці
Засцерагала на ад’езд:
«Хаця ж не слухай кавалераў,
Культурных гэных, гаваркіх.
Няхай іх выкаціць халера –
Тых ашуканцаў гарадскіх!..»
Ва ўсіх нявест безабаронных
З тых інтэрнацкіх катухоў
Жыў недавер да ім не роўных
Інтэлігентных жаніхоў.
«Хіба ён гэткі возьме замуж
Мяне – з будоўлі галату?
Адно ў душы пакіне замуць,
Пасее ў сэрцы гаркату...»
Ды вось у клубе іх на танец
Аднойчы Лёдзю запрасіў,
Па ўсім відаць, не «ашуканец»,
Бядняк, мяркуючы па ўсім.
Сказаў дзяўчыне, што рабочы.
Праводзіў позна ў інтэрнат –
За разам раз глядзеў у вочы
І сыпаў досціпы – як град.
Хоць жартаваў замыславата –
Было прыемна ўсё адно.
Праз дзень – прыйшоў да інтэрната
З двума білетамі ў кіно.
Далей – амаль што кожны вечар,
Пасля работы – тут як тут.
І сімпатычны быў ёй нечым,
І нечым дзіўны, Вінька Шкут.
Найбольш сумелася дзяўчына,
Калі адкрыла незнарок,
Што не бядняк ён, як лічыла,
Што ён – прафесарскі сынок!
Аж не паверыла спачатку
І машынальна перш за ўсё
Паглядам змерала апратку:
На ім было амаль рыззё!
А ён сказаў: – Давацца дзіву
Няма чаго. Зірні-паглянь:
Народ не носіць габардзіну,
Народ апрануты ў паркаль!
І нейк паблажліва ўсміхнуўся:
– Не зразумела ты пакуль.
Не думай кепскае. Клянуся:
Я не басяк і не куркуль!..
Не зразумела, гэта праўда.
І напісала брату ліст,
Каб што параіў... Неадкладна
Сцяпан прыехаў к ёй у Мінск.
Калі пачуў, хто з ёй «на роўных»
Пачаў дружыць, – скрывіўся ўраз:
– Ты бач яго, які «народнік»!
Напэўна, хітры лавелас!
Каб ачмурыць з будоўлі дзеўку –
Маўляў, і я – такі ж, як ты, –
Адзене світку ці паддзеўку,
Ну, і канечне ж – у кусты!
– Мяне? Павек таго не стане!
Хай паспрабуе, хоць у жарт!..
– Ну што ж: іду з ім на спатканне.
Пабачу сам, чаго ён варт.
Не да канца спасціг загадку,
Правёўшы розведы, Сцяпан:
– Развесяліў мяне спачатку,
Калі ішлі паўз рэстаран.
Пытаю: «Можа быць, заглянем?
Прапусцім сціпла па адной?»
«Народ не мокне ў рэстаране!
Народ сілкуецца ў чайной!»
Вось так і ўрэзаў мне твой Вінька.
Як абухом – па галаве!
Хаця хваліўся, што крывінка
Патомнай шляхты ў ім жыве.
Магчыма. Хлопец дзіўны нейкі.
З бацькамі ў контры – і ўсур’ёз.
Ён не бярэ ў іх ні капейкі.
Ну, і таму не ў пудры нос.
Сказаў: не возьме нізавошта.
Жыве на ўласныя грашы.
Працуе. Вучыцца завочна.
Мне – самастойнасць па душы.
Аднак... ужо і зараз бачна:
З такімі думкамі – наўрад
Ці зробіць ён цябе багачкай, –
Падсумаваў з усмешкай брат.
– Я не ганюся за багаццем,
Адно б душы не знаць пакут...
І неўзабаве стаў ім зяцем
Дзівакаваты Вінька Шкут.
Амаль што два дзесяцігоддзі
Крылом галубіць іх анёл.
Але раскошы ў доме Лёдзі
Не адшукаць і ўдзень з агнём.
Вінцусь праз грані той жа прызмы
На свет пражорлівы глядзіць
І ў тым жа духу афарызмы
Не перастаў пуляць-пладзіць.
Пачуе: «Волгай» трызніць хтосьці –
Ён тут жа рэпліку яму:
– Народ ганяе «Запарожца»!
Народу «Волга» ні к чаму!
Убачыць: грушу абірае
Сусед – ахвяра на чарзе:
– Народ пладоў не абразае!
Народ са скуркаю грызе!
І часта Лёдзя: «Ну, народнік! –
Крычыць нязлосна на яго. –
Дальбог, куплю табе наморднік,
Каб не брахаў абы-чаго!..»
Сцяпан у думках спасміхнуўся,
Як уявіў славесны шторм,
Што ўздымуць дома немінуча
Антось з Мікітам і Шкутом.
Антось на слова быў заядлы
І апанента ў спрэчцы браў
Што называецца «за яблык» –
Дыхнуць секунды не даваў.
Ён быў філосаф-сацыёлаг,
Дацэнт сталічнай ВНУ.
З натур дасціпных і вясёлых.
І клаў за праўду галаву.
Ён мог бы век не знаць дакукі,
Каб на ражон не пёрся сам.
«Аб эфектыўнасці навукі»
Аднойчы працу напісаў.
Сацыялогіі айчыннай
Наважыў трохі памагчы:
Як цесна ў сувязі прычыннай
Стаяць Навука і Харчы?
Грунтоўна вывучыў, даследваў
І сцвердзіў з жарам у крыві:
Якая процьма дармаедаў
Пасецца ў многіх НДІ!
У пераказе дзядзькі Лёксы
Карціна выглядзела так:
Антось рашыў зімой у вёсцы,
У цішыні, пісаць трактат.
Падсунуў стол да самай грубкі –
Каб ногі ў цёплае ўпіраць,
Паклаў канспекты, картак грудкі,
Паперы чыстай пачак пяць.
Ну, за работу, Анцік! З Богам!
А маці строга наказаў:
«Вары мне толькі груцу з бобам –
Штодзень каб поўненькі казан!..»
За месяц, седзячы на груцы,
Зрабіў трактат лістоў на сто:
«Ці трэба збткалы ў навуцы,
А калі трэба – дык нашто?»
І выйшла: заткалы патрэбны!
Дарэмна скрыва хтось глядзіць:
Ніколькі нават не ганебна
Сягоння ў заткалах хадзіць!
І больш таго: у тым і штука,
Што калі недзе ёсць уздым
І мае поспехі навука, –
Дык гэта дзякуючы ім!
На працы заткала шчыруе –
Шукае, доследы вядзе!
А той, хто заткалам кіруе,
Сваё імя паўзверх кладзе.
«Тады наш Анцік чуць не спёкся –
Шаноўных шмат увёў у злосць...» –
Так разабраўся дзядзька Лёкса
У тым, што высветліў Антось.
Наогул, дзядзька ўмеў надзіва
Адчуць турботы племяшоў.
З Антосем ладзіў асабліва –
Сваю натуру ў ім знайшоў.
Меў дар маўлення смехатворац,
І ўсе браты сябе не раз
На тым лавілі, што гавораць
«Нутром» ягоных слоў і фраз.
Як антыпод і выключэнне
У іх гурбе – Мікіта быў.
«З ім гаварыць – адно мучэнне», –
Мікіту дзядзька не любіў.
На свяце ж будзе і Мікіта –
Старэйшы самы, зводны брат.
Хоць нос трымае самавіта –
Прыедзе к маці ў акурат.
Аддаць належнае тут трэба:
Не забывае родны дом.
Ягоны бацька Зміцер Рэпа
Пакінуў Зосю маладой.
Той год быў «годам пералому»,
І Рэпа, сельскі актывіст,
Па прапанове выканкому
Старшыняваць пайшоў кудысь.
Ён заглядаў дамоў наездам
І ўсё радзей – пакуль здаля
Не дапаўзла да Зосі вестка:
Другая ўжо з ім спіць, змяя!
Пакінуў Зміцер жонку з сынам –
Пяцігадовым хлапчанём.
Ото ж яна і ўгаласіла,
Калі збіраў пажыткі ён!
Крычма крычала паратунку,
Мікіту трэсла з усіх сіл:
Прасі, сынок, прасі татульку,
Каб ён цябе не сіраціў!
І сын прасіў – услед за маткай
Крычаў: «Татулечка, не едзь!
Забі змяю, забі, мой татка,
А то змяя цябе заесць!..»
Не апрытомнеў Рэпа Зміцер
На слёзны лямант хлапчука.
На развітанне воч не выцер –
Не абрасілася шчака.
Душы ж дзіцячай неакрэплай
Ён рану страшную нанёс.
На ўсё жыццё Мікіта Рэпа
Застаўся з крыўдаю на лёс...
А Зося выйшла за Якуба
І – да някліканых нягод –
Жыла з ім проста міла-люба:
Спраўлялі хрэсьбіны штогод.
Мікіту – горача любіла,
Ад крыўды чуйна берагла.
З праклятай даты – не набіла
Яго ні разу: не магла.
І калі ўсё-такі ён вырас
Непамяркоўным, грубым, злым, –
Быў вінават, відаць, той вырак,
Грымаса здрады над малым.
На ўласны хлеб пайшоў ён рана
І рана ўлады зведаў смак.
Да ўсякай мэты крочыў прама.
Амбіцый меў ажно зашмат.
Каб не ўніжаць аўтарытэту,
Ён Рэпу справіў на Рэппо, –
Хоць землякі замену гэту
Не прынялі, яму назло.
У вочы звалі «паважаным»,
За вочы – тыя ж языкі
Маглі назваць і «Абіззянам».
Ого, як могуць землякі!
Мянушку гэту меў ён змалку.
А праз каго? Чыя віна?
Ды ўсё праз тую поскудзь-малпу,
Каб тройчы выдахла яна!
Калісь настаўніца Марыніч
Свой падапечны шосты клас
Павезла ў горад, каб звярынец
Ім паказаць: гасціў якраз.
Усё агледзелі: мо дзвесце
Звяроў і птушак – па чарзе.
І прыпыніліся нарэшце
Ля клеткі з рослым шымпанзе.
Касмач стаяў і чухаў брыдка
Даўжэзнай лапаю жывот.
Такое ўбачыўшы, Мікітка
Аж да вушэй разявіў рот.
Ад дзіва пырснуў смехам хлопец
І ўцехай-радасцю заззяў:
– Вы гляньце, гляньце, што ён робіць –
Вялізны гэты абіззян!
– Не «абіззян», а «обезьяна»
Па-руску трэба гаварыць, –
Марыніч ціхенька сказала,
Каб перад дзецьмі не журыць.
Але Мікітка тут жа ўспыхнуў
І ёй без бою не ўступіў
(Ужо тады ішло на пыху –
Заўваг крытычных не любіў!):
– Дык абіззяна – калі маці,
А калі бацька – дык жа як? –
І нават з крыўдай патлумачыў:
– Чаму ж ёсць гуска і гусак?..
Малыя тут жа падхапілі
Няўдалы моўны наватвор
І да Мікіткі прыляпілі:
Ты – аўтар, значыць, гонар – твой.
У вёсцы так было адвеку:
Калі дасціпнае імя
Прышпіліць нехта чалавеку –
То не здзярэ і смерць сама.
І дзеці вырастуць і ўнукі
Пад гэтым імем – цэлы род
Яго без крыўды, без дакукі
Адносіць сто гадоў і год!..
Вось так, пад роўны гул матора,
Сцяпан, схіліўшы галаву,
Успамінаў, каго ён скора
Пабачыць дома наяву.
А найчасцей перад вачыма
З’яўляўся даўні эпізод:
Ушчэнт шчаслівая дзяўчына
На вулку выбегла з варот.
У белай кофтачцы шаўковай,
І валасы – святлісты шоўк.
Глядзіць разгублена наўкола:
Няма! Спазніўся! Не прыйшоў!
Ні на дарожцы пешаходнай,
Ні на брусчатай маставой...
А ён знарок стаіўся воддаль
За тоўстай ліпай векавой.
Ах, тая ліпа-медавуха!
Як часта ў сэрцы ён пасля,
Калі даймала горыч-скруха,
Чуў весні шум яе галля!
І бачыў трэшчыны-маршчыны,
Што ўверх віліся па кары.
І – чысты, юны твар дзяўчыны –
Нібы лілея на зары...
«Ого! Яна вось-вось гатова
Заплакаць! К чорту гэты жарт!»
– Я тут! – гукнуў Сцяпан са схову
І выйшаў к ёй, на тратуар.
Не раззлавалася – ні трохі.
Ізноў імгненна расцвіла.
Прабегла тры-чатыры крокі
І – крылы-рукі развяла.
А ты?.. Дзівак! Нясмелы дурань!
Ці ж можна з гэткім паляцець?..
Успамінай цяпер і думай –
Пра заўтра думай, целяпень!
Напэўна ж прыйдзецца спаткацца,
Сустрэць... Праз дваццаць два гады!
Пра што пытацца? Як трымацца?
Ці засталіся хоць сляды –
Таго, што колісь хвалявала?
А што карысці, калі й так?
Тваё што сэрца захавала?
Які ў цябе застаўся знак?
Астаткі крыўды, шкадавання,
Ды думка скрушная, з якой
Даўно змірыўся ты: вяртання
Няма да ліпы векавой.
Няма вяртання і не будзе.
І вы ўдваіх, сабе ж назло,
Не варушыце, не турбуйце
Таго, што зеллем парасло.
|
