ГАНЬБА
Аднойчы Бэнсь, як друг бязгрэшны,
Сказаў Вячорку: «Ну – лады:
Ты едзеш з намі да падшэфных
У вёску Доўгія Брады.
Я ўгаварыў дацэнта Дроба
За баяніста ўзяць цябе.
Дадзім канцэрцік хлебаробам –
Паможам музыкай сяўбе!..»
Сцяпан любіў паездкі ў вёску –
Спаткацца з новымі людзьмі,
Пазнаць свой край шырэй хоць трошку,
Павеў жыцця ўздыхнуць грудзьмі.
У вёсцы іх, «артыстаў з Мінска»,
Развёў па хатах брыгадзір
І – выпадкова ці наўмысна –
Сцяпану з Бэнсем дагадзіў:
Да Базыля Крата паставіў.
Той быў заможны гаспадар:
Меў новы дом і двор на славу,
І ў тым двары – дай Бог тавар!
І меў дачку. Даўно нявеста,
Ды лёс Гілену абмінаў:
Была з «няўходжанага цеста» –
І люд тутэйшы гэта знаў.
Як паглядзець – амаль красуня,
А па натуры – пустальга.
Дзяцюк прыстане, пабузуе –
І прэч нясецца як мага.
Яна загадчыцаю клуба
Рабіла ў вёсцы – і штораз
Было ёй радасна і люба,
Як госці ехалі ў калгас.
Сам брыгадзір улучыў шэптам
На гэта Бэнсю намякнуць:
Маўляў, не грэшна будзе шэфам
З такою краляю гульнуць.
Тады і ўзнікла думка ў Бэнся:
«А што, каб Кротаву дачку
Апрацаваць у пэўным сэнсе
Ды і Сцяпану – пад руку!
Падстроіць так, каб на вячэры
Ён ля Гілены побач сеў,
Каб «гары» выжлукціў звыш меры
І да няўцяму акасеў?
Каб аж не помніў сам, што робіць.
Вось будзе факцік у мяне!
А ўсё астатняе ўжо дробязь:
Альжбеты чутка не міне!..»
Сам лёс зрабіў яму паслугу:
За пуняй стоячы ў садку,
Зусім няўмысна Бэнсь падслухаў
Як маці бэсціла дачку:
«Ты бач! Яна ўжо па ахвоце
І гэтым пойдзе пасабляць!
Напасаблялася ўжо, годзе!
Праз месяц будзе – не схаваць!
Ці, можа, гэта з іх каторы
І нагуляў табе нябось?..»
У словах чуліся дакоры,
І крыўда горкая, і злосць.
Замёрлы Юзік ад здзіўлення
Аж рот разінуў за сцяной.
«Ого! Дык самы раз Гілене
Яго ўсучыць! Любой цаной!..»
Рашыўшы, Бэнсь, падступны сэрцам,
Пачаў свой план ажыццяўляць:
Дзяўчыну ён перад канцэртам
Адвёў убок хвілін на пяць.
«Вы не здзіўляйцеся, Гілена,
Што так пытаю – па прамой:
Але скажыце мне сумленна:
Вам... па душы таварыш мой?
Ах, вы яшчэ... Ну што ж, не стану
Патрабаваць. Я сам скажу.
Я – тайну выдам: вы Сцяпану
Страшэнна ўзрушылі душу!
Але ён вельмі сарамлівы!
Ён нізашто не скажа вам,
Што быў бы ў свеце найшчаслівы,
Каб ваша сэрца мець за храм.
Таму – круціце самі гайку...
А што сказаў я вам – маўчок!..»
Гілена «клюнула» на байку,
Як верхаводка на кручок.
Амаль увесь канцэрт прасцячка
Вачэй не зводзіла з хлапца,
І Бэнсь паверыў: тут няцяжка
Давесці справу да канца.
Перад вячэрай тонка-хітра
Ён гаспадыні прашаптаў:
«Ну, цётка Тэкля, з вас паўлітра –
Вам зяця ў хату я дастаў!
Мой сябар з вашаю красуняй
Сышліся так адно з другім,
Што будзе проста неразумна
Не паспрыяць у шчасці ім!
Кажу вам шчыра – даастачы:
Не выпускайце зяця з рук!..»
Хвілін праз колькі Бэнсь убачыў:
У справе ёсць прыкметны зрух!
Вячэра, з поснае і беднай,
Як планаваў скупеча Крот,
Пабагацела адпаведна
Задуме, пушчанай у ход.
Не проста ж госці ўжо, выходзіць,
А – сват у хаце з жаніхом!
У гэткім разе не зашкодзіць
Уразіць іх і за сталом.
Базыль паставіў «гары» кварту,
А Тэкля – закусь: свежы сыр,
І масла жоўтае, і скварку,
І нават кольца каўбасы.
Канешне ж, Юзік пастараўся,
Каб ля Гілены сеў Сцяпан.
З павагі – той і не ўпіраўся,
Не знаў, што змысліў інтрыган.
Базыль – яму паспела Тэкля
Сказаць пра «зяця» і дачку –
Наліў пякучага, як з пекла,
Па поўнай шклянцы першаку.
– Ну, хлопцы, сёння вы героі!
Арлы! Дык як тут не нальеш?..
Сцяпан у добрым быў настроі –
З усіх ён выступіў найлепш.
Ды і наогул – гэта вёска,
І гэта ранняя вясна...
– Дык, хай даруе Матка Боска,
Давайце, хлопчыкі, да дна!
Хто не блазнюк, а хват-мужчына,
Без перадыху – да канца!..
І, падагрэты гэткім чынам,
Сцяпан «згуляў у малайца».
Сцяло – не мог дыханне звесці,
Як бы ў нутро пайшоў агонь.
– Вазьмі, сынок, хутчэй заесці! –
Гукнула Тэкля да яго.
Гілена вобмігам на сподак
Суседу закусь падала
І ўся ад шчасця млела ўпотай –
Уся брыняла і цвіла.
Ледзь дых вярнуўся да Сцяпана,
Як Юзік ткнуў рукой на іх:
– Вы паглядзіце, што за пара:
Дальбог, нявеста і жаніх!
Старых уцешыў вокліч гэткі:
Быў па душы абоім «зяць».
– Дапраўды кажаш, мае дзеткі:
Такую пару – пашукаць!..
Сцяпан зірнуў на Бэнся грозна:
– Ты... гэта самае, прымоўч!..
Гілена ж соладка-трывожна
Тым часам думала пра ноч.
Была няўрымсная Гілена!
Вячорка раптам так адчуў
Пякельны жар яе калена –
Аж стала горача ўваччу.
Пяршак, што ён кульнуў з ахвотай,
Сцяпана моцна захмяліў.
А ўжо Базыль другім заходам
Ім шклянкі поўныя наліў.
– Давайце кропляю свянцонай
Яшчэ абнашчымся разок,
Хоць вы прывыклі да куплёнай,
А гэта – так сабе, квасок!
І як пад добрую закуску,
Дык можна буталь апрастаць,
Крыху пахыркаць у падушку
І зноў за плуг на полі стаць!..
Не ўнікшы ў гэткую манеру
Хваліць сябе «наадварот»,
Сцяпан за чыстую манету
Прыняў усё, што збаяў Крот.
Таму, не быўшы п’яны з роду,
Пасля «заходаў» чатырох
Язык варочаў, як калоду,
І ўстаць з услона сам не змог.
Апошні момант, што назаўтра
Туманна ў памяці ўваскрэс, –
Вясёлы Бэнсь крычыць з азартам:
«Смялей, жаніх! Даёш прагрэс!..»
Старая ўдумліва рашыла,
Каму дзе класціся з гасцей:
Сцяпан, без памяці, за шырмай
Заняў Гіленіну пасцель.
Свабодны ложак у святліцы
Дастаўся Бэнсю. А дачцэ...
Дачка павінна прымасціцца
Ля «зяця» побач. Дзе ж яшчэ?
Ёй Тэкля так і прашаптала:
«Ідзі! Каб ведаў, чый ён зяць.
Ну, што ты бельмы пакуляла?
Цяпер няма чаго куляць!..»
На шчырасць гэткую Гілена
Не спадзявалася ніяк
І аж крыху пачырванела:
«Дык ён жа... п’яны, як мярцвяк!»
«Ты не пра тое зараз думай!
Ты прыбяры спярша да рук!
Калі, дасць Бог, ён чэсны дурань –
Дык будзе бацьку мець байструк!
Прайшла з паскуднікам навуку –
Прыруч і добрага хлапца!
Упусціш – выганю, як суку,
У чым стаіш! Ані рубца!..»
* * *
Сцяпан ачнуўся. Так, нібыта
Ужо не спіць, а галавы –
Не павярнуць: свінцом наліта.
І сам увесь – як нежывы.
Але выразна чуе: нехта
Няроўна дыхае паўзбоч.
Як ток працяў. Дайшло імгненна:
Быў тлумны вечар... Потым – ноч.
А гэта – прыцемак світальны.
А гэта... што? Нядобры сон?
Тут шырма шырхнула – і ў спальню
Убегла Тэкля з абразом.
«Са шлюбам вас! Са шлюбам, дзеткі!
Раз самі Божы запавет
З сябе знялі – то Бог у сведкі:
Ідзіце зразу ў сельсавет!
Калі ўжо гэтак раптам выйшла –
Благаслаўляем вас з айцом!..»
І бацька тут падбег увішна,
Сказаў: «А ты, брат, малайцом!
Умэнт з Гіленкай згаварыўся!
І тыдня ўслед не пахадзіў!..»
Сцяпан, збялелы, падхапіўся,
Памостам ногі астудзіў.
Але кальнула так у скронях,
Што, каб не ўпасці, тут жа сеў,
Заціснуў голаў у далонях,
Адчуў: канец – задушыць гнеў.
«Дык гэта... што ж гэта такое?
Я – звар’яцеў? Або – яны?
Ух, як нясцерпна ў чэрап коле!
Набраўся ўчора, бот дурны!..»
«Ці не муціць цябе, Сцяпанка? –
Бліжэй ступіла Тэкля крок. –
Бач, не пайшла здароўю п’янка.
Базыль, дай похмелкі глыток!..»
«Ідзіце к чорту!» – дзіка, страшна
Сцяпан у гневе закрычаў,
Схапіў свой «клёш» з бліскучай спражкай,
Збірацца похапкі пачаў.
«Ну-ну! Нявольна так, дзіцятка!
Ужо ж нікому не сакрэт!
І справядліва кажа матка:
Цяпер вам толькі ў сельсавет!
А што ж! Дачка ў нас – не круцёлка,
У бацькі-маткі – на слуху.
Паненскі стан трымала цвёрда,
Каб гонар быў і жаніху!» –
Так бацька з годнасцю, спаважна
Размову хітрую павёў
І «гарай» з бутлі учарашняй
Напоўніў шклянкі да краёў.
«Дапусцім, нават і па п’янцы,
Але ж было, зяцёк, было!
Давай асушым, брат, па шклянцы,
Каб сумляванне не ўзяло!
На шчасце гэта неспадзеўка –
Адно патрэбна ўразумець.
Ты паглядзі, якая дзеўка,
Якую жонку будзеш мець!
На ўсе шаснаццаць – гаспадыня:
І ткаць – сама, і шыць, і мыць.
І ўжо бітком набіта скрыня –
Пасаг дадзім – як мае быць!..»
Тым часам, седзячы на ложку,
Гілена хліпаць пачала –
Усё мацней, мацней патрошку
І Тэклі жару паддала:
«Ты што ж? Зрабіўшы дзеўцы псуту,
Як той пранцузскі кавалер...
Каму ж яе цяпер падсуну?
Хто ж возьме гэткую цяпер?..»
Сцяпан, не бачачы нічога
І як не чуючы зусім,
Ужо рвануўся да парога,
Як раптам – Юзік перад ім.
«Я – еду! – крыкнуў. – Гэта пастка!»
«Мне ўсё вядома. Пачакай!
Не гарачыся, калі ласка,
І ад Гілены – не ўцякай.
Падумай сам: бацькі сягоння ж
У камітэт напішуць ліст –
З кансерваторыі пагоняць,
І з камсамола паляціш...»
«Ты што – смяешся? Ці сур’ёзна?» –
«Зусім сур’ёзна, галубок!»
«Пусці!» – сказаў Сцяпан пагрозна
Ды так, што той – адразу ўбок.
Сцяпан піхнуў рукою дзверы,
Не зачыніўшы за сабой, –
І са двара, як ад халеры,
Панёсся вулачкай крывой.
У лесе толькі, ля рачулкі,
Спыніўся, лоб вадой абдаў,
Пачуў у скронях стукат гулкі –
І ўрэшце сэрцу волю даў.
Не сутрымаў усхліпу-плачу –
Папёрлі слёзы з глыбіні.
«Каму і як я растлумачу,
Што тут няма маёй віны?
А можа, толькі папужалі –
І не пашлюць у Мінск пісьма?
Тады ўтаіць усё ад Алі?
А як дазнаецца сама?
Не, лепей ёй сказаць адкрыта,
Што ў гэткі трапіў пераплёт...»
Аж задыхаўся ён ад крыўды
І кляў увесь Гіленін род.
|
