БАЦЬКОЎСКІ КУТ
У край бацькоў, у кут свой родны
Сцяпан прыехаў раніцой,
Калі сады і агароды
Яшчэ свяціліся расой.
Напэўна, згледзеў хтось увішны
І абвясціў, што едзе госць,
Бо сустракаць да весніц выйшлі
І Лёдзя з Вінькам, і Антось,
І Анця з гуртам белабрысых
Малых сваіх «тамашанят»
(Як па ўнаследаваных рысах
назваў іх Лёкса, бабін брат).
А ўсіх наперадзе – матуля,
З хусцінкай – слёзы выціраць.
– А мой сыночак! Сэрцам чула,
Што ты прыедзеш гэты раз!..
Расцалаваўшыся з усімі,
Госць зноў да маці падышоў,
У вочы глянуў, што расілі
І вымаўлялі ўсё без слоў.
І сам заморгаў неспадзеўкі,
І пад руку пяшчотна ўзяў.
– Вядзіце ў хату, хлопцы-дзеўкі! –
Малечы весела сказаў.
У хаце ўбачыў і Мікіту –
Сядзеў пры пляшцы за сталом
І Тамашову «акавіту»
Пускаў па поўнай – сакалом.
Крыху сумеўся пры Сцяпане:
– Я тут... авансам, напярод! –
Прагуў, нібыта ў апраўданне,
І пульхным блінам выцер рот.
Пагаварыўшы цёпла з маці,
З братамі, з Лёдзяй і раднёй,
Сцяпан не стаў тырчэць у хаце,
Таміцца тлумнай мітуснёй.
Каб не ўшчуваць сябе дакорам,
Рашыў на могілкі схадзіць –
У той сасняк, на той пагорак,
Дзе многа ўжо з іх роду спіць.
Яшчэ прапрадзедаў вадзіла
Дарожка бітая туды,
Каб разумелі, што радзіма –
Не толькі дом, а і клады.
Па просьбе брата, Лёдзя спрытна
Зайшла ў гародчык пад акном –
Букет вяргінь яму настрыгла,
Што палымнеліся агнём.
І ён падаўся загуменнем,
Цераз аселіцу, кусты, –
Туды, дзе ў сонечных праменнях
Сасняк кудлаціўся густы.
Сцяпан ішоў няспешным крокам
Ускрай высокай збажыны.
Наўкол стаяў вясёлы строкат –
Купалле гралі цвыркуны.
А што ж замоўклі ўраз? Над полем
Нястрымны вецер шугануў.
Сцяпан спыніўся: неспакоем
Віхурна-рэзкі шквал дыхнуў.
Раптоўна моцна пацямнела,
Патухла далеч перад ім.
Як азірнуўся – на паўнеба
Сцяной нясецца буры дым.
«Пажар! – кальнула зразу ў сэрца. –
Лясы? Ці хаты? Штось гарыць!..»
І – зразумеў: не дым нясецца –
Тарфяны пыл сцяной ляціць!
У твар ударыла, як прыскам,
І вочы засціла імглой.
Да неба сёмага вятрыска
Зямлю уздыбіў над зямлёй.
Сцяпан стаяў, працяты болем,
Глядзеў, бяссільны, хоць заплач,
Як грозны дух нясе над полем
Сарваны з долаў плодны пласт.
Зямля ляціць у небе пылам,
Ляціць, імчыцца ўдалячынь,
Дзесь ападзе за небасхілам –
І не вярнуць яе нічым!
За сотні год на гэтым месцы
Не нарасце яна цяпер,
І ўжо ніхто тут не наесца –
Ні чалавек, ні птах, ні звер!
Пясок аголіцца ды камень –
Бясплодны, мёртвы мінерал.
«Зямля! Твой люд цябе вякамі
Бярог, любіў – не памірай!
Жыві, карміцелька-зямліца!
Радзі! Пладзі! Святкуй жніво!
І дзень і ноч гатоў маліцца
Я за здароўе за тваё.
Ды што малітва! Тут патрэбен
Разумны, рупны гаспадар,
Каб не ляцеў, не слаўся небам,
Як дым, жыцця прыродны дар.
Калі так весці асушэнне –
Пустыняй зробіцца разлог!..»
Сцяпан ішоў – і суцяшэння
Для горкіх дум знайсці не мог.
Успомніў гутаркі і спрэчкі
З меліяратарам адным –
Не з тым, што сам раўняе рэчкі,
А – што загад дае другім.
«Таму ты працу нашу хаіш, –
Кіпеў вучоны-інжынер, –
Што па натуры сам архаік
І непапраўны старавер!
Твая бяда, што ты не здольны
Пераступіць якісь парог,
Каб навізну прыняць бязбольна,
І мне шкада цябе, дальбог!..»
Сцяпан на момант прыпыніўся,
Абвёў паглядам шыр-прастор.
«Эгэй, мой кут, як ты змяніўся!
Стаў роўны й гладкі – нібы стол.
Дзе хмыз кусціўся нізкарослы,
Ляжаў-гібеў гадзючы рай, –
Там бульбы цягнуцца барозны
Амаль па самы небакрай.
Дзе буй гарбеў, капыццем збіты,
Як бубен, голы, – там наўсцяж,
Бы хвалі мора, ходзіць жыта
Напорнай сілаю жыцця.
Архаік? Я? Ды не, шаноўны!
І ты не вер яму, зямля!
Мне проста вельмі не ўсё роўна,
Што потым будзе тут – пасля!
Пасля мяне – праз трыццаць – сорак,
Праз сто і тысячу гадоў:
Ці не дагоніць ганьба-сорам
І там – пакладзенага ў дол?
Не вер, што марна ў спрэчку лезу,
І не спяшайся асудзіць:
Маўляў, таварыш ад прагрэсу
Рашыў цябе адгарадзіць.
Ты рвешся ў сонечнае заўтра,
Каб больш дрыгвою не драмаць,
А нейкі скептык-кансерватар
Разгон твой сіліцца стрымаць.
Ну, што ты, родная! Не рушу
Павек з жыццём наперакос.
Але каб жыць – я ведаць мушу:
Які далей твой будзе лёс?
Ніхто так, можа, не жадае,
Як я – каб гожай ты была,
Каб, як нявеста маладая,
Вясновай квеценню цвіла.
Таму й гляджу, амаль са страхам,
Тваіх улонняў кроўны сын,
Як ты нясешся пылам-прахам,
Да неба ўзнятая з нізін.
Яшчэ ж я думаю з трывогай:
А ці не выветрыцца так
З тваёй душы, як торф з аблогаў,
Уласнай долі вечны знак?
Няўжо? Няўжо, змяніўшы воблік,
Ты гэтак зменішся душой,
Што гэтых самых змен паводле
Мне станеш цёткаю чужой?
Не! Я ў тваёй суровай долі
Знайшоў свой лёс – і для мяне
Чужой не будзеш ты ніколі:
І ў самай новай навізне!
Усё, за што табе пашану
Складаюць людзі пакрысе, –
Яшчэ мацней цаніць я стану,
На службе праўдзе і красе!..»
У гэткіх думках, непаспешна,
Ён узышоў на верх гары,
Дзе колісь леглі ўпобач, цесна,
Магілы брата і сястры.
Дух перавёўшы, парасторкаў
Вяргіні ў слоікі з вадой
І, нібы цень, замёр Вячорка –
Сам-насам з горкаю журбой.
Глядзеў на ўпраўленыя ў мармур
Авалы з воблікамі тых,
З кім столькі год – з калыскі, змалу –
Хадзіў па сцежачках адных.
З кім разам рос і гадаваўся,
З адной агульнай міскі еў,
Адною коўдрай накрываўся,
Адны і тыя ж песні пеў.
Сястра Крыстына, Крыся, Крысця,
Была пяршаначка ў сям’і.
І ў горад першая калісьці
Пайшла – на хлеб не ад зямлі.
Пайшла – каб дома гурт паменшаў
Хоць на адзін галодны рот.
Быў недаяду час. Быў першы
Пасляваенны, мірны год.
Яшчэ ў дварэ іх – пуста й гола.
Зямлянка ў плеснях. Рызманы.
І – голад, голад, люты голад –
Як самы страшны след вайны.
Той год ва ўдовае Анэлі,
Суседкі іхняй, дзве дачкі –
Блізняткі – спухлі, пасінелі
І згаслі ўраз, як светлячкі.
Вячорка помніў тое ранне,
Як маці з ім за край сяла,
Аж за крыжацкае курганне
Крыстыну з дому правяла.
Цвірчэлі жаўраначкі ў высі,
Адталым дыхала зямля.
А маці ўсё ўнушала Крысі:
– Цярпі – і звыкнешся пасля.
Старайся быць у дружбе з цёткай
І не пярэч ні ў чым, глядзі.
Ну, мы ўжо вернемся са Сцёпкам,
А ты, дачушачка, ідзі!..
Крыстыну к сэрцу прыгарнула,
Абцалавала шчокі, лоб,
На добры час – перажагнула,
А слёзы – сыпяцца, як боб...
І горад бедна жыў, а ўсё-ткі
Меў хлеба кус на едака.
Спярша з паўгода Крыся ў цёткі
За харч глядзела хлапчука.
Пасля, прыблізна год з паловай,
Пакуль наелася ў адвал,
Яна ў бальніцы, у сталовай,
Цягала з кашай «катафалк».
Паднос цягала на калёсцах,
А «катафалкам» абазваў
Прыдумшчык смеху дзядзька Лёкса,
Калі ў бальніцы пабываў.
За дабрыню, што ў вочы біла,
За спрыт-старанне памагчы –
Бальніца Крысцю палюбіла:
І ўся абслуга, і ўрачы.
Тады ж якаясьці дакторка,
Спагаду ўмеючы цаніць,
Рашыла з Крысцяю Вячоркай
Свайго пляменніка жаніць.
Пляменнік гэны, Зэлік Лазнер,
Ужо не надта малады,
Рабіў цырульнікам пры лазні
У тыя бедныя гады.
Быў вельмі сціплым чалавекам,
Нячысты грош не ліп к яму,
І цётка Роха недарэкам
Лічыла Зэліка таму.
Ён жыў з пакутна хворай маці
Ва ўласным доміку старым.
Ці шмат памог там цётчын націск –
Але сышлася Крысця з ім.
І дваццаць год жылі бязбедна,
З дзіцячай верай у дабро,
Пакуль хвароба непрыкметна
Не падтачыла ёй нутро.
Сцяпан успомніў, як ён крочыў
У дзень расстання за труной,
Як засцілала з жалю вочы
Гарачай ліпкаю імглой.
Мароз быў – вейкі ледзянелі.
Дзень стыў у срэбраным сяйве.
Адно лісточкі зелянелі
На плацці крэпавым яе.
Грузавічок на сцёртых колах
Пад горку браўся ледзьве-ледзь.
Хоць ёй не страшны ўжо быў холад –
Без слёз няўсцерп было глядзець.
Пасля Сцяпану тройчы запар
Адзін і той жа сніўся сон:
Пад гэтай вось сасной разгатай
Наўзрыд галосіць-плача ён.
Галосіць ён, а голас нейкі –
Як незнаёмы, як не свой:
– А мой лісточак ты драбненькі,
А зелянюсенькі ты мой!..
На гэтым голас абрываўся –
Як бы стрыманы пры людзях,
І ўсякі раз ён прачынаўся
З цяжарам страшным у грудзях.
Садзіўся ў ложку ці на лаве
І, як малы ў былыя дні,
Ужо не ў сне, а ў шчырай яве
Ад плачу тросся ў цішыні...
А цераз год не стала й брата –
Яго найлюбага з братоў.
Была такой жахлівай страта –
Што злёг, вярнуўшыся з кладоў.
І зноўку сон... І зноў – пакутны.
І зноў – не раз сасніў, не два...
Ставок за вёскай, цёплы, мутны,
І ў ім – шчаслівая дзятва.
І Лёнік, брат, крыху старэйшы,
З усімі цешыцца ў вадзе.
А ён – каменьчыкамі, жэўжык,
Абстрэл іх з берага вядзе.
Вядома – толькі каб спалохаць.
Ды, на бяду, зрабіў пралік:
Каменьчык трапіў брату ў локаць,
І ён пачуў нямоцны ўскрык.
Магла б услед настаць адплата,
А брат не выйшаў і з вады,
Стаіць на водмелі і плача –
Як храпак, белы і худы...
Дагэтуль плача несціхана
У снах ягоных па начах –
І гэта мучае Сцяпана
І на душу наводзіць страх.
«Няўжо я мог так правініцца,
Так нечым скрыўдзіць у бядзе,
Што іншы мне ён не прысніцца,
А толькі – плачучы ў вадзе?
Няхай бы ён тады пагнаўся,
Злавіў і добра мне натоўк!
Чаму, чаму навек застаўся
Неадквітаным гэны доўг?..»
Стаяў Вячорка пад сасною
І скрушна-горка шкадаваў,
Што рэдка бачыўся з сястрою,
Гадамі ў брата не бываў.
Не з роднай хаты адляцелі
Іх душы – з клетак гарадскіх,
Яны ж абое захацелі,
Каб тут у дол паклалі іх.
Сцяпан акінуў вокам далі –
Бары, палі, лугі, сады...
«А мелі розум, што абралі
На супачын свае клады!
Мясціна – слаўная на зайздрасць.
Сюды – не сорам з «кірмашу»...
Ну што ж, вярнуся ў хату зараз –
Скажу таксама Тамашу:
«Калі памру – абавязкова
Вязі мяне ў бацькоўскі край
І тут, на могілках вясковых,
У родным доле пахавай.
Скажу: уваж і не пакрыўдзі –
Не пахавай, браточак, там,
Куды на свежы насып прыйдзе
Украсці кветкі п’яны хам.
Тут не рабуюць марадзёры
Слязамі зрошаных магіл.
Паклон прынёсшы ў смутку-горы,
Тут не надломваюць вяргінь...»
– Ці не Стафан, каб не змыліцца,
Прыйшоў з памінкам на пагост?..
Вячорка ўздрыгнуў: на сцяжынцы –
Стары з кійком. Валента Дрозд!
Ну, так, той самы Дрозд Валента –
Сухенькі, згорблены дзядок,
Што кожны год, як прыйдзе лета,
Малечу кліча ў свой садок.
І надзяляе ўсіх удоваль
Духмяна-спелай смакатой.
Яго ў суровы час нядоля
Навек зрабіла сіратой.
Сыноў абодвух, лейтэнантаў,
Не дачакаўся дзед з вайны.
Ніхто сказаць не можа нават,
Дзе пахаваныя яны.
Старую ў час блакады ў лесе
Схапілі злыдні – і на здзек
За белы свет у рабства звезлі, –
Там ад пакут і згасла дзесь.
Дачку з грудным яшчэ дзіцяцем
Тут расстралялі, у барку.
У тыя ж дні не стала й зяця –
Склаў галаву на Паліку...
Адзін застаўся дзед, каб скруху
Гадамі няньчыць пад страхой.
Сватоў і сваццяў – не паслухаў,
Сказаў: «Як-небудзь сам сабой...»
Сцяпан узрадваўся старому,
Як згадцы светлай у жыцці.
– Прыйшоў... Наведаўшыся дому,
Сюды няможна не прыйсці...
– Так, так, няможна! Род звядзецца,
Калі магіл не шанаваць...
Стары падняў з травы вядзерца:
– А я во – з хварбай, маляваць.
Дачку ж маю ты знаў, Мальвіну?
З дзіцяткам тут іх вечны сон.
Вось і прыходжу на магілу.
Унь – агародка між сасон.
Сцяпан зазначыў: так маліцца
Ідуць у храм дзяды ў гадах:
У чыстых чорных нагавіцах,
У чаравіках на шнурках,
Кашуля сіняя навыпуск,
І паясок – па жываце...
Што ж, не карэнне драць на выспу...
– А як вы, дзядзька, жывяце?
– Пакуль што Бога не турбую.
Жыву... Магілу во гляджу:
Прыйду – дзе трохі пахварбую,
Папраўлю, кветкі пасаджу.
Прасілі ў дом перастарэлых.
А што ў тым доме мне рабіць –
Сярод такіх, як сам, згрыбелых?
За што там вока зачапіць?
Я ж тут яшчэ пры дзеле нават:
Вяроўкі ўю, пляту кашы.
Які б ні быў для рук занятак –
Усё ж палёгка для душы.
От за адно перажываю,
Гнятуся думкаю адной:
Што калі дойдзе ўжо да краю –
Дам людзям клопату сабой...
Сцяпан з Валентам развітаўся
І, з пачуццём якойсь віны,
Зноў па сцяжынцы ўніз падаўся –
Ускрай той самай збажыны.
Зноў гралі конікі штосілы,
Ды ён не чуў – быў повен дум:
«Чаго мы ходзім на магілы?
Што нас вядзе пад сосен шум?
Ці жаль? Ці страх? Ці проста звычай?
Ці неўсвядомлены абрад?
Ці нейкай сілай таямнічай
Жыве ў нас памяць цяжкіх страт?
Чаго ідзём? Паплакаць горка?
Паспавядацца? Клятву даць?
Ці, можа, з гэтакіх пагоркаў
Сваё жыццё нам лепш відаць?
Свой шлях у пошуках і ўдачах,
У заблуджэннях і грахах?
Ці ў гэткі час ясней мы бачым
Радзімы-Бацькаўшчыны шлях?
Ужо даўно і косці стлелі,
Зямлёй зрабіліся даўно,
А мы ідзём у прасвятленні
Аддаць пашану ўсё адно.
А мы ідзём і садзім кветкі
І з болем думаем падчас:
Ці будуць так нашчадкі-дзеткі
Прыходзіць некалі да нас?
Чаму ж нам ведаць гэта важна?
Таму, што ў вечны супакой
Нам не з жыцця сыходзіць страшна,
А з добрай памяці людской?
Калі б ды так! Калі б ды кожны
З маленства думаў, з першых лет:
Які – ці светлы, ці прыгожы –
Пакіне ў памяці ён след!
Дык дзе там! Вучымся з пагардай
На сэнс жыцця глядзець – няўцям,
Што жыць адно тады і варта,
Калі рабіць дабро людзям.
Рабі дабро! Хоць нават коштам
Апошніх сіл, апошніх мук.
І не пытай: каму? завошта?
Рабі – без просьбаў і прынук!
І не турбуйся сам, ці глуха
Закончыш ты свой круг зямны,
Ці – па значэнню і заслугах –
З аб’явай: «Доступ да труны...»
Чаму ж, таварыш Ненаежац,
Так не па-людску ты жывеш?
Што семярым спажыць належыць –
Адзін бярэш, грабеш, ірвеш?
Усё, чым грудзі ты азвончыў,
Што нахапаў ты за жыццё, –
Усё абсыпецца аднойчы,
Як з дрэва восенню лісцё!
І толькі неба гляне сумна
На «плён» нікчэмнай мітусні,
Якой ты гэтак неразумна
Ахвяраваў гады і дні.
А застанецца што? Маўклівы
Граніт на нейкай там вярсце...
Чаго ж мы ходзім на магілы?
Чаго душа баліць няўсцерп?..»
Сцяпан, углыбіўшыся ў думкі,
Ішоў па сцежцы, нібы ў сне,
І не заўважыў, як ля пунькі
Зноў апынуўся на гумне.
Глядзіць – Тамаш насустрач раптам.
Відаць, ён толькі што з касьбы:
У пыле ўся яшчэ апратка
І твар ад поту – аж рабы.
– Ну, ашчаслівіў ты, брат, маці!
Здароў, Сцяпан! – Здароў, Тамаш!
– Са мной не вельмі абдымайся:
Глядзі, касцюм свой не замаж.
– А ліха з ім, маім касцюмам!
Ну, як ты тут, браток, кажы!
– Убачыш сам, як пагасцюеш...
Усяк: і хлеб ем, і каржы.
– Ты што – і сёння на рабоце:
Адгулу нават не прасіў?
– Грэх пры такой гуляць пагодзе:
Хоць да паўдня – а пакасіў.
Дырэктар з просьбай палічыўся б –
Я сам... Ты знаеш... не магу:
Сабе сылгаць бы навучыўся,
Зімой каровам – не салгу.
– Ты бач яго! Не можа ўзімку
Сылгаць каровіным вачам!
Прысядзем, можа, на хвілінку?
Ці ты патрэбен вельмі – там?
– Не я, а ты: там муліць многім
З табой пабачыцца. Хадзем!
А мы – паспеем, пагамонім:
Ты ж мо прыехаў не на дзень?..
|
