ВЕЧАР У ПОЛІ
Да працы прагны, дуж і спрыцен,
Сягоння зноў апошні круг
Тамаш зрабіў амаль упрыцем,
Калі ўжо дзень даўно патух.
Матор прывычна заглушыўшы,
Саскочыў долу, на пракос, –
Глядзіць: Сцяпан шыбуе шыбка
Па канюшынішчы наўскос.
– Сілком забраць цябе хачу я, –
Сказаў з усмешкай уваччу.
– Не бойся: тут не заначую –
Вячэры я, брат, не ўпушчу.
Дамоў ішлі – спачатку «сценкай»
Між двух палеткаў, а затым –
Цераз бярэзнік, вогкай сцежкай,
Праз роў з альшэўнікам густым.
– Вось тут, ты помніш, з-пад узроўя
Крынічкі білі – побач дзве.
Вада была – залог здароўя!
Глынеш – святлее ў галаве!
Няма ўжо іх... Ва ўсім наўколлі –
Нідзе няма ўжо ні адной.
Кароў і тых пастух у полі
З карыта поіць – прывазной!
Ну, растлумач мне, калі ласка,
Ты ўсё ж вучоны, чорт вазьмі:
Як выйшла гэткая няўвязка
Паміж прыродай і людзьмі?
Бяром выдатныя ўраджаі,
Жывём – дай божа! Грэх маніць.
А тых крынічак – не хапае,
І іх нічым не замяніць.
Бывае, млееш у кабіне
Ад духаты, гарачыні –
І забулькоча ва ўспаміне
Струмень крыштальнай чысціні.
З якою радасцю прыпаў бы
Да ручайка – зрабіць глыток!
Як смачна твар апаласкаў бы!
Як адышла б душа, браток!
Ды іх няма!.. Без іх жа дару
Не тыя ўжо лажкі, раўкі,
І ўвесь куток, дзе гаспадару,
Якісь для сэрца не такі!
А ці ж я тут ару і сею
Без сэрца? Робат я хіба?
Усё, здаецца, разумею,
А вось... грызе парой журба.
– Прывыкнеш, брат... Пытанне часу.
Сяло не будзе без вады.
Не ўсё ільга зрабіць адразу –
На штось спатрэбяцца гады.
Ты сам, паколькі ты не робат,
Праб’еш тут колькі свідравін,
Калонак з помпамі наробіш –
І свой заглушыш успамін.
– Наўрад ці я калі прывыкну!
От дзеці, – дзеці – іншы сказ.
Іх не паілі мы крынічнай
Жывой вадой – як колісь нас.
Ім прывыкаць і непатрэбна
Да перайначанай зямлі:
Усё, што добра тут ці дрэнна,
Яны з калыскі прынялі.
Яны не ведаюць, напрыклад,
Што значыць летняю парой –
У самы сквар, у самы прыпар –
Крынічка ў полі пад гарой.
Але аднойчы ўбачаць дзесьці –
Уцямяць, што гэта за цуд, –
І ў горкай крыўдзе нашы дзеці
Нам страшны вынесуць прысуд.
«Чаму, за што вы нас, спытаюць,
Такіх пазбавілі даброт?..»
Бацькі дзяцей не абкрадаюць –
Спакон было так, з роду ў род!
А свідравіны... свідравіны –
Мы робім іх ужо даўно.
Прыедуць хлопцы-здаравілы –
І ў пекле, брат, дастануць дно!..
Сцяпан любіў гаворку брата –
За вастрыню, дасціпнасць, соль;
Хоць груба скажа – але трапна,
Хоць рэзкі выраз – але свой.
Пасля хадульных, посных, плоскіх
Клішэ, што ў коле чуў сваім, –
Ён слухаў мову роднай вёскі,
Як райскі спеў, як боскі гімн.
І сам вяртаўся непрыкметна
Душой ва ўлонне хараства,
Што тут жыве спакон, спрадвечна,
Як лес, як дрэвы, як трава...
– У нас тут лектар быў тым летам –
Паважны муж, не са шпаны,
І ўвесь такі інтэлігентны –
Ажно трашчаць на ім штаны.
Я і яму сказаў: «Шаноўны,
Мы губім шмат зямных дароў!»
Згадзіўся. Кажа: «Безумоўна,
Вада ў зямлі – што ў жылах кроў.
Мы даражыць ёй мусім вельмі.
Ды ёсць, няможна забываць,
Звышактуальныя праблемы:
Пра моц дзяржавы трэба дбаць!
Калі мы мір не забяспечым,
Не зможам гібель запыніць –
Дык будзе некаму і ў нечым
Ні папракаць нас, ні вініць...»
Я доўга думаў – я ж маруда! –
Над тым, што лектар адказаў,
І – ад цябе таіць не буду –
Канцы з канцамі не звязаў.
Такой трывожнаю часінай,
Назло шалёнаму звяр’ю –
Для справы міру трэба ўсім нам
Яшчэ мацней любіць зямлю!
Любіць зямлю! І не наогул,
А – гэту! Нашу! Дзе жывём!
Во з гэтым полем, з гэтым логам,
З касьбою гэтай і жнівом!..
Сцяпан зірнуў з цяплом на брата
І за плячо абняў рукой.
– А што ты ўспыхнуў гэтак раптам?
Я ж не спрачаюся з табой!
– Дык паспрачайся! Я – саўгасны
Рабочы, я – не дыпламат,
І мне патрэбен цалкам ясны
На справу гэтую пагляд.
Таму і ўспыхваю, што бачу:
Сяму-таму між нас з рукі –
На звышпраблему, звышзадачу
Валіць уласныя грахі.
Сваё нядбальства ды паскудства
Напругай часу апраўдаць –
Усё адно, маўляў, для людства
Дарогі ў заўтра не відаць.
Калі ўвесь свет, уся планета,
Маўляў, вісіць на валаску, –
Якая можа вабіць мэта –
Няўцямна толькі прастаку.
І вось, ад будучыні вольны,
Сабе гаворыць спажывец:
Усё вазьмі, што ўзяць ты здольны –
Бо заўтра можа быць канец!
А я лічу: у небяспечны
І трудны час – наадварот:
Стакроць мацней павінен сведчыць
Свой гарт і вытрымку народ.
То слабы духам недавярак
Адно і думае штодня –
Каб як паболей зжэрці скварак
Ды болей выжлукціць віна.
Хто гэтак чуецца сягоння,
Той – панікёр і дэзерцір, –
Хто толькі ў горла цягне-горне,
Пакуль пад ім не рухнуў мір.
А мы... Хіба мы з племя кволых?
Нам – страціць веру ў лёс зямлі?
Тады – чаму ж мы ў гэтых долах
Крынічкі-рэчачкі звялі?..
Тамаш замоўк... «Але й зацяты!» –
Падумаў з гонарам Сцяпан.
– Глыбока плужыш ты, чарцяка!
Хоць пасылай цябе ў ААН!
А што? Свайго ты роду-племя
Не пасаромеў бы, браток.
Душой і сэрцам у праблеме.
Глядзіш і ўдалеч і ў выток!..
Сцяпан быў рад такому шанцу
Пабыць сам-насам з Тамашом,
І не хацеў зусім спяшацца,
І шкадаваў, што блізка дом.
– Жартуй... А я сачу і знаю,
Куды пасоўваецца свет:
Я ўсю палітыку чытаю, –
У нашай хаце – пяць газет!
Ну, праўда, дзве – не для дарослых,
А для маіх «тамашанят».
І па вясковых тэмах розных,
Што тычыць нас, чытаю шмат.
Нядаўна хтось пісаў талковы,
Што сотні тысяч тон у год
Жывога хлеба са сталовых
Ідзе ў адход – ляціць за плот.
Не кілаграм, не пуд, не цэнтнер,
Не тона нават і не дзве,
А сотні тысяч тон! На вецер!
Таго дабра, чым свет жыве!
Як прачытаў – такая крыўда
Мне сцяла сэрца між рабёр,
Што асушыў адзін паўлітра
І плакаў моўчкі, як бабёр!
Рашыў: да д’ябла сівер зольны!
Да д’ябла трактар і плугі,
Калі мой труд, мой плён мазольны
Такі людзям не дарагі!
На сметнік – хлеб! Духмяны! Смачны!
І гэта ў нас, дзе сам народ –
І гаспадар, і распарадчык
Усіх багаццяў і даброт!
А дзе прычына? Ты – не знаеш?
Ну, а хто-небудзь знае ўсё ж?
А можа, ў тым, што ты купляеш
Бясцэнны скарб за дробны грош?
Закону вартасці, здаецца,
Нікому нельга парушаць.
Ну, а другое – дармаедства:
І з ім штось трэба вырашаць!
Тут, дзе ад веку не хадзілі
Дзяды без чорных мазалёў, –
Мы тымчасове напладзілі
Нямала трутняў-гультаёў.
Ад дармаедства ўся распуста:
Нішто душу не губіць так,
Як незаробленая луста,
Якою сыціцца лайдак.
Яшчэ на бацькавым, паршывец,
А ўжо такі кіндзюк нясе
І так нахабна ўжо фальшывіць –
Што Бог сам рукі атрасе!
Мужыцкі сын – ці ж не пагана! –
Не хоча працы чорнай знаць:
Пачаў, ці бач, хварэць на пана!
Узяўся панства спаганяць!
Бяжыць туды, дзе ўтульна, чыста, –
Хоць за падсобка, за слугу...
А я, брат, поля адракчыся
Ужо да смерці не змагу.
Навек прырос да ніў зялёных,
Да шэпту жытніх каласоў,
Да чысціні блакітнай лёну,
Да суму светлага аўсоў.
Без іх мяне зламала б скруха
Так, што не даўся б і лячыць...
Пастой хвіліначку, паслухай,
Як жыта хораша маўчыць!..
Браты спыніліся. Над полем
Плыла, гусцела цішыня.
Духмяным дышучы настоем,
Пацела нанач збажына.
Яна маўчала, ды не спала, –
У працы ўся была наўсцяж:
Астаткі клёку дабірала...
– Ну, зразумеў? – спытаў Тамаш.
– А ўранку, раненька, як толькі
Заззяюць росы ў далавах
Ды промняў рынуцца патокі, –
Які тут льецца водар-пах!
А я, нібы па абавязку,
Спынюся, далеч азірну
І – разы два ці тры ўзацяжку
На грудзі поўныя ўдыхну.
І пах, і сонца, і прастору –
Усё ўдыхну, вазьму ў сябе...
Куды ж я з гэткага прастолу
Сыду – у сонечным сяйве?..
Тамаш гарэзна, па-хлапечы,
Хітнуў кудлатай галавой.
– І не сыходзь! Адзіны вечны
Прастол на свеце – гэты, твой!
І ты – адзіны тут сапраўдны
І валадар, і гаспадар.
Палац твой – слаўны, трон твой – спраўны,
Карона – свеціцца, як жар!..
Над жытам жаўранак успырхнуў,
Штось шчабятнуў, бы ў сне, і знік.
Сцяпан згадаў павер’е-прымху:
«Нядобра – ноччу птушкі крык...»
– Тамаш, – апомніўся ён нібы, –
Па-мойму, тут, дзе мы стаім –
Была дарога на Сялібы?
Якраз ля гэтых во хваін?..
– Была... І добрая дарожка!
– А ездзяць як туды? Наўкруг?
– Ніяк не ездзяць. А навошта?
Ад тых Сяліб сышоў і дух.
Сяліб даўно няма ўжо, браце.
Хто маладзейшы быў, – сюды,
У цэнтр саўгаса перабраўся,
А хто стары быў, – на клады.
За ўсіх даўжэй сядзела пара
Бабуль – да смерці не сышлі.
Я знаў іх: Стэпка і Барбара,
Абедзве п’янічкі былі.
Адна ў адной віно цадзілі
І пелі песню за сталом:
«У крапіве нас нарадзілі,
У крапіве мы і памром!»
Нібыта самі песню склалі,
Бо іх падворкі сапраўды
Так крапівой пазарасталі,
Што не прайсці было туды...
– Тамаш, на ўсё глядзець нязвыкла,
Што легла ў прах, што зарасло.
Але, калі дарога знікла –
Страшней, здаецца мне, за ўсё...
Давай прысядзем, брат, на крушні.
Бог з ёй, з вячэрай, – не ўцячэ.
Паглянь: як тая печ у сушні –
Каменні цёплыя яшчэ...
Дарога... Колькі я з дзяцінства
Папахадзіў калісь па ёй!..
Яна – жыцця майго часцінка,
Душы зародачак маёй.
Я помню ўсю яе на памяць –
Дзе грунт быў цупкі, дзе пясок,
І кожны куст, і кожны камень,
І той бярвенчаты масток...
Дарога ў гульні і забавы,
Што бегла з кошыкам маім,
Уся прапахлая грыбамі,
Духмяным водарам малін...
Дарога ў колкіх ранніх росах –
Іх топча босы пастушок,
І вяжа венікі з бярозак,
І грае весела ў ражок...
Дарога песень вечаровых –
Між дзвюх купальскіх зараніц,
І самых першых, хлапчуковых,
Маіх да скону таямніц...
Усё адрэзана навечна –
Так, каб і следу не знайсці,
Каб зразумеў, што недарэчна
За летуценнямі ісці.
Каб не падумаў азірнуцца
Ды не ўнушыў сабе назло,
Што можна ў май жыцця вярнуцца,
Як у знаёмае сяло...
– Вось гэта правільна, я згодзен:
Не варта марыць зноў пра май.
А калі так – журыцца годзе,
І ты па даўнім не ўздыхай.
Табе, па-мойму, аж занадта
Хапае сённяшніх турбот –
І праз адкрыты свой характар,
І ад людскіх непамыслот.
Чыталі з Анцяй мы, канешне,
(А маме я не паказаў),
Што пра твае рамансы й песні
Шпачынскі гэны накілзаў.
Мы за цябе перажывалі.
Пісанне тое так і сяк
Па сказу ўсё перажавалі:
Басяк ён, братачка, басяк!
– Не ён галоўны ў подлым спісе:
Яго рукой вадзіў другі.
А сам Шпачынскі... каб не спіўся,
І крытык быў бы неблагі.
Ён пачынаў даволі храбра,
На жаль – далёка не пайшоў,
І на сягоння – лепшы сябра
Усіх сталічных алкашоў.
Прыходзіў потым – ледзь не плакаў,
Прасіў прабачыць... Выгнаў вон:
Мне завугольных патулякаў
Прымаць з павіннай не рэзон.
Хто дыктаваў яму – не прыйдзе
Перапрасіць за тую муць.
О, гэта страшны, хітры злыдзень!
Іосіф Бэнсь яго завуць.
Мы з ім вучыліся калісьці,
Быў аднакурснікам маім.
У творцы сам не здолеў выйсці –
Рашыў мазгі ўпраўляць другім.
Стаў тэарэтыкам мастацтва
І ў кнігах хітра, неўпрыкмет
Нам раіць з вотчынай расстацца,
Каб пакарыць вялікі свет.
Маўляў, касмічная арбіта
Не прыме нашы «караблі»,
Бо надта ярка ў іх адбіта
Аблічча роднае зямлі.
Куды ён хіліць – зразумела.
Ён сам ляцеў бы ўжо даўно
Па той арбіце безыменнай, –
Вось толькі крылаў не дано!
А твор павінен мець адзнаку
Сваёй зямлі, – інакш ён, брат,
Такі ж без водару, без смаку,
Як з гідрапонікі тамат.
Мы не бязродныя на свеце
І не бяздомныя ў жыцці.
Чым дагарэць у пустацвеце –
Лепш не ўзысці і не цвісці!
Вось так аднойчы я і ўрэзаў,
Калі на пленуме ён чоўп,
Што мы, не цэнячы прагрэсу,
Праз гэта трацім слухачоў.
На павадку ісці мне раіць
У снобаў. К чорту гэты зброд!
Мяне не публіка цікавіць,
Мяне цікавіць мой народ.
А ён – штось іншае, васпане,
Ён – нешта большае нашмат.
Ён падрабляць пад вас не стане
Ні густ, ні нораў, ні пагляд...
– А што, той Бэнсь – такі ўплывовы?
– Ён ходзіць капаць на мазгі
Усім, каму не даспадобы
Я за характар свой «благі».
Маўчаць не ўмею, прытварацца,
Стаяць навыцяжку «ва фрунт»,
Легальнай формай казнакрадства
Аздараўляць свой базіс-грунт;
Вясёлым быць, дзе трэба плакаць,
Лавіць ківок, паклоны гнуць,
Па нейчых тэзісах гагакаць,
На сальны досціп рагатнуць...
Сваім жыццём я замінаю
Такім, як ён, спакойна жыць.
Бянтэжу іх. Напамінаю
Аб тым, што хочацца забыць.
Што нельга з прагнасцю звярынай
Хапаць наўзахап барышы.
Што чалавек усё ж павінен
Баяцца нечага ў душы...
Гадаюць: «Што яму патрэбна?
Відаць, да славы рвецца ўвесь...»
А мне і слава – пыл патрэп’я,
Удушны пыл, што вочы есць.
Што значыць – слава? Колькасць цэшак?
Эфір? Экраны? Тыражы?
Якая слава можа ўцешыць,
Калі ты сэрцам – на крыжы?
У славу рвуцца жываглоты,
А да таго, баліць каму,
Яна пасля прыходзіць, потым,
Як да Максіма, што ў Крыму...
Яны не могуць разабрацца,
Чаго хачу, што трэба мне?
Зусім не шмат: любові брацкай!
Сяброў – што здрада не кране!..
Прабач – за гэтую прамову.
Расспавядаўся, бы ў царкве...
Тамаш маўчаў. Глядзеў, як з рову
Сівы туман да іх плыве;
Як подых ночы ледзьве-ледзьве
На вольхах кратае лісты,
Як абярнуліся ў мядзведзяў
Ядлоўцу цёмныя кусты...
– Не знаю, як наконт сяброўства,
А што датычыць... тут сказаць
Я мушу коратка і проста:
Пара з кім-небудзь лёс звязаць!
Таму й не ведаеш адхлання,
Што адзінокі ты, браток.
Няма пры боку мілавання –
Разблытаць дум тваіх маток.
Ніхто не зможа быць у скрусе
Такім апірышчам табе,
Як жонка верная... Баюся,
Каб не зачахнуў ты ў журбе.
Табе б з настаўніцаю нашай,
Альжбетай Францаўнай, у шлюб.
Была б – ні з кім не параўнаўшы –
Сям’я! І ты ёй быў бы люб!..
– Тамаш! Я думаў, ты параіш
Каго з няшчыпаных дзяўчат...
Я ж не стары яшчэ таварыш!
Мне б і каляску пакачаць...
– Э не-е, брат! Гэткай – не параю.
Нашто – зялепуха, сырэц?
Ты хочаш мець без конца-краю
Турбот – і ў рэўнасці старэць?..
А вось яна – жанчына-дзіва!
Такія – рэдкасць на вяку,
Яна б табе і нарадзіла –
Яна ж уся яшчэ ў саку!
Што трэба бабка: ў самым леце,
У блаславёнай той пары,
Калі ўспрымаюцца найлепей
Усе жаноцкія дары!
Адно што будзе трудна досыць –
Як кажуць, клінам выбіць клін:
Жанчына гэта ў сэрцы носіць
Якісьці сонечны ўспамін.
Яна крыху сябруе з Анцяй
І ёй душу адкрыла нейк:
Яшчэ ў студэнцкім інтэрнаце
Так пакахала – што навек.
Пасля там здарылася нешта –
І хлопца страціла яна.
Сказала Анці:
«Ну, канешна ж,
Была дурной: мая віна!..»
Дванаццаць год ужо ў разводзе.
Уночы – плача, днём – пяе.
І не адзін яшчэ, ніводзін
Не дакрануўся да яе!..
– Так і сказала Антуніне?
– А што? Дзівіцца тут не след:
Жанчына можа, брат, жанчыне
І болей выдаць «пад сакрэт»...
Сцяпан устаў – аж камень з крушні
Скаціўся, грукнуўшы ўначы.
– Хадзем! – сказаў. –
Тут морак душны.
І – просьба: трошку памаўчы...
«Няўжо я ляпнуў штось не тое? –
Сумеўся здзіўлены Тамаш. –
Ах, поле роднае, жытное,
Хоць ты самотніка разваж!..»
|
