КУПАЛЬСКІЯ ВАСІЛЬКІ
Як хутка ўсё наўкол заціхла:
Дзявочы смех, дзіцячы крык,
Агідны вуркат матацыкла,
Ля нейчай студні корбы скрып...
А быў жа час: купальскай ноччу
Не спалі ў вёсцы да зары –
Ганялі ведзьму-патарочу,
Агні палілі на гары,
Спявалі песні і скакалі,
Вянкі пускалі на ваду
І кветку-папараць шукалі –
З жыццём і доляй не ў ладу...
Нічога з колішняга свята
Не засталося ўжо – няма.
«А раз няма – праблема знята.
Зняла гісторыя сама!»
Цытата гэтая ў Сцяпана
Сядзела ў чэрапе, як косць.
«Праблема знята для васпана,
А для мяне – праблема ёсць!
Вось – не палілі вогнішч хлопцы,
Вянкоў дзяўчаты не вілі –
Дзень цэлы дзюбалі па стопцы
І, ачмурэўшы, спаць ляглі...»
Вячорка, седзячы на лаўцы,
Курыў так прагна, бы ў запас,
І ўжо хацеў было падацца
На вышкі ў пуню – самы раз! –
Калі пачуў, што нехта вулкай
Ідзе ад школы ў гэты бок:
Абцасы тахкаюць нягулка
І часта – лёгкі, шпаркі крок.
Вячорка ўраз насцеражыўся,
Ператварыўся ўвесь у слых,
Разгледзеў постаць, падхапіўся
І зноў замёр, стаіўшы дых.
Яго заўважылі таксама –
І замарудзілі хаду.
«Няўжо яна? Няўжо Мар’яна?
На шчасце мне ці на бяду?»
А постаць круць! – і шыбкім крокам
Назад – у морак-цішыню.
– Пастойце! – выгукнуў Вячорка. –
Я ўсё адно вас даганю!..
Нібы дзяцюк, рвануўся з месца
Ступой сажнёвай наўздагон.
Яна – стаяла. Дзе ж ёй дзецца,
Калі пазваў не хтось, а ён!
– Вы што пусціліся наўцёкі,
Як бы я звер, што з’есць ураз?
І ён пачуў уздых глыбокі:
– Я не чакала ўбачыць вас...
Я толькі думала: прайдуся,
Бо спаць не хочацца зусім...
Балючай марай светла-русай
Яна стаяла перад ім.
Той сон пакутлівы, што сніўся
І вабіў цягам доўгіх год –
Яму здалося: раптам збыўся,
Зрабіўся явай для яго.
– А што – вас мама адпускае
Адну так позна са двара?
– Не, я сама... Яна не знае,
Яна б дазволу не дала...
– Дык вось якая вы, Мар’яна! –
Ён адабрэння не ўтаіў. –
Што ж, раз абоім спаць нам рана,
Дык мо і пройдземся ўдваіх?
Як, згода? – Згода. – Малайчына!
Які ж маршрут мы абяром?
Яна паціснула плячыма:
– Не знаю... Хораша кругом!..
– За вёску, можа, у жытное,
Дзе ціша долы спавіла?
– Ага, за вёску. Так даўно я
У полі ноччу не была!..
Вячорка глянуў на кафтанік:
– А не прастудзіцеся – так?
– Ды што вы! Я – з загартаваных.
Мне гэткі холад ані ў знак!
– Будзь блаславёна тая сіла,
Што вас прымусіла ўцячы!
Айда шукацьма, дзе згубіла
Зара вячэрняя ключы!
А раптам знойдзем? Вы не супраць,
Каб мы знайшлі іх дзесьці тут?
На вашу мілую прысутнасць
Я запісаў бы гэты цуд!
– Ключы у возеры ўтанулі,
Іх месяц знойдзе давідна...
А што б вы імі адамкнулі? –
Цяпер спыталася яна.
– Я адамкнуў бы імі дзверцы
Той студні ў вотчынным двары,
Адкуль сабе натхненне ў сэрца
Бяруць музыкі й песняры.
Я ўжо даўно адтуль не чэрпаў,
Не даставаў жывой вады...
– А без ключоў зары вячэрняй
Вы не дасягнеце туды?
– Не, нават нечага і марыць.
Ключы патрэбны мне, ключы!..
Яна задумалася, мабыць, –
Маўчала, побач ідучы.
Маўчала ноч. Маўчала неба.
Свяціўся месяца паўкруг.
Калматай коўдрай бела-срэбнай
Засланы быў прырэчны луг.
З лагчыны ўезджаным прасёлкам
Да ўзгорка крочылі яны,
І вось у твар дыхнула цёплым,
Адвечным духам збажыны.
І перапёлка ў прывітанне
Ім пракрычала: «Жаць пара!»
Жаданай тайны прадчуванне
Было ім за павадыра.
– Скажыце мне, а што павінна
Лічыцца шчасцем у жыцці?
– Па мне – з найлепшаю жанчынай
Вось гэтак поручкі ісці.
І знаць: яна цябе кахае,
Як ты яе – усёй душой,
І што за лёс вас ні чакае –
Табе не зробіцца чужой...
– І ўсё? – спынілася Мар’яна.
– І ўсё!.. – А творчасць? А тварыць?
– Тварыць – штодзённа, апантана –
Для чалавека значыць – жыць...
– А ці не шчасце – поспех, слава,
Прызнанне публікі? – О не!
Усё, што слава – нецікава.
Ва ўсякім разе – для мяне.
– Але яна ў вас ёсць, аднак жа,
І без яе ўжо вы – не вы.
– За гэта час, відаць, адкажа –
Маёй нямнога тут віны...
Мар’яна, гладзячы рукою
Па шорсткай грыве каласоў,
Крутнула русай галавою:
– Не, вы віноўнік перш за ўсё.
Адной той песні, што ў застоллі
Сягоння спелі дзеля вас, –
Адной яе было б даволі,
Каб не ўскладаць віну на час...
Прабачце мне, што я, магчыма,
Бяру занадта смелы тон:
Я вам удзячна, шчыра-шчыра,
За гожы талент ваш і плён!
Я вашу музыку звычайна
Па першых гуках пазнаю,
Што нейкай сілай ачышчальнай
Душу ў палон бяруць маю.
Пачую раптам, выпадкова –
І ўся, да клетачкі адной,
Замру ад нечага такога,
Што лучыць з вечнасцю самой.
І родны кут адразу ўбачу –
У светлых днях жыцця свайго.
Знямею, слухаю і плачу –
Сама не ведаю чаго.
Ад шчасця, можа? Ці ад болю?
Ад крыўды той за нас саміх,
Што краю роднаму з любоўю
Не аддаём свой кожны міг?..
Мар’яна ўся ажно трымцела,
Уся пылала перад ім.
Не гаварыла – песню пела,
Найсветлы ў свеце пела гімн!..
Сцяпан глядзеў зачаравана
У малады прыгожы твар.
– Дык вось якая вы, Мар’яна!
Які вам выпаў божы дар!
А я не знаў, што вы такая.
Што вы наогул... недзе ёсць...
Што ў роднай вёсцы напаткае
Мяне нанова... маладосць!
Я скалясіў не раз, не двойчы
Удоўж і ўпоперак наш край:
Як часта радасць біла ў вочы –
Глядзі, любуйся, выбірай!
І я глядзеў, і любаваўся
Жыцця найпекнаю красой,
А выбіраць – не парываўся:
Зайздросны лёс, але – не мой!..
Сцяпан адчуў: сусвету веліч
І міг – зліваюцца ў адно.
Ён быў зусім гатоў паверыць,
Што вось і шчасце, вось яно!
– Дазвольце, я вас пацалую, –
Сказаў даверліва, як мог...
Жагнай, жагнай напрапалую,
Калі ты ёсць, купальскі бог!
Цямніся, ноч! Світай, світанне!
Ярыся, сонца! Днейся, дзень!
Любві і згоды панаванне
Яднае з веку свет людзей.
А розум ставіць спасцярожна
Непераступнае «ледзь-ледзь»...
– Сцяпан Якубавіч... ці можна
Адну вам песню вашу спець?
Я – напаўголаса, нягучна...
– Ды калі ласка! Буду рад!
– Даўно са мною неадлучна
Яе высокі, чысты лад...
Мар’яна стала строга, сціпла
Перад маўклівай збажыной –
Як перад залай чуйна сціхлай
У ззянні зорнасці начной.
«Прыйдзі – як снег на квецень маю,
Прыйдзі – як бура на зямлю, –
Не страшна мне, бо я – кахаю,
Не скрушна мне, бо я – люблю.
Я ўсё сцярплю, я ўсё стрываю
І ўсё навек благаслаўлю –
Адно адчуй, як я кахаю,
Адно спазнай, як я люблю.
Ці зладжу я з сабой – не знаю,
І аб адным цябе малю:
Не папракай, што я кахаю,
Не праклінай, што я люблю...»
Чым шчаслівей Мар’яна пела
(Так – раз пяецца на вяку!) –
Тым больш расла ў яго, мацнела
Трывога: што гэта? адкуль?
Яшчэ ў студэнцкім інтэрнаце
Ён напісаў яе... Пазней –
У іншым, новым варыянце –
Пусціў на волю, да людзей.
Яе не часта людзі пелі.
Не дзіва: песень – мірыяд!
Цяпер ён слухаў ва ўтрапенні
Забыты першы варыянт!
Адна душа на ўсю планету
Калісьці ведала яго!..
Спытаў ледзь чутна:
– Песню гэту...
Перанялі вы... ад каго?
– Ад мамы!..
– Значыць, вы, Мар’яна –
Альжбеты Францаўны... дачка?!
Усё было так нечакана –
Як з неба гром без аблачка.
– Дачка!..
На міг сцяло, здавіла
Яму ў грудзях – не прадыхнуць.
– А што вас гэта... так здзівіла?
– Вы... не падобныя нічуць!..
Ён знаў, ён помніў, што Альжбета
Ад мужыка пайшла з малой.
Але што кветка-цуд вось гэта –
Яе крывінка?.. Божа мой!
Хвіліну цэлую балесна,
Вачэй не зводзячы, глядзеў.
– Дык вось якая наша песня! –
Сказаў працягла, нараспеў.
Мар’яна зразу ж улавіла,
Што нешта сталася, але ж –
Ёй так хацелася шчасліва
Абняць увесь прастор-бязмеж!
І так паверылася моцна:
Жыццё для шчасця існуе, –
Што усумніцца хоць на момант –
Было б забойчым для яе!..
– Світае ўжо... Раса ірдзіцца...
Я пабягу... А вы – пасля.
Са мною разам не ідзіце –
Убачыць можа хто здаля...
Сцяпан цяпер адно заўважыў,
Што ноч радзее пакрысе.
– Я... буду помніць словы вашы!
І слухаць песні вашы ўсе!..
Ужо адбегшыся далёка,
Яна спынілася, затым
Звярнула ўбок і ў момант вока
У жыце канула густым.
«Там нацянькі, відаць, сцяжына», –
Падумаў ён – і неўпапад:
Мар’яна вынырнула з жыта
І стрымгалоў бяжыць назад.
Падбегла – быццам бы з купання:
І нос, і лоб, і валасы,
І дужкі броў – усё дазвання
У срэбных кропельках расы!
Расой намоклі чаравічкі,
Спаднічка зрошана з бакоў.
А каля сэрца – невялічкі
Букет купальскіх васількоў!
Няйначай, цуд прыроды нейкі,
Сатканы з росаў, перад ім.
– Вось, – падала Сцяпану кветкі, –
Аб роднай ніве на ўспамін...
– Ты змокла ўся, – сказаў ласкава.
Яна ўсміхнулася: – Дармо!
І засаромлена спытала:
– Вы мне напішаце пісьмо?
Хоць два радкі, як болей нельга...
– Хоць два радкі, – кіўнуў Сцяпан.
– Да пабачэння! – і пабегла
У шызы досвітны туман...
* * *
Альжбета Францаўна паспала
Зусім не шмат – гадзіны дзве.
Пасля гасцей – чамусь абвяла,
І боль азваўся ў галаве.
Спачатку думала з Мар’янай
Пагаварыць і ўсё сказаць –
Чаму ёй стала так пагана
Ад жарту Лёдзі: «Чым не зяць?»
Адкрыцца ўвогуле начыста:
Чым столькі год яна жыла –
Якой пакутаю цямрыстай,
Якой іскрынкаю святла!
Але адчула, што не зможа –
Душа зайшлася палыном.
Аддасць хай трохі... Легла ў ложак
І знемаглася цяжкім сном.
Што ёй прыснілася – не помніць,
Але прачнулася яна,
Адчуўшы страх, якраз у поўнач,
Пры пасках месяца з акна.
«Мар’яна!» – рэзкі боль нясцерпны
Апёк раптоўна, як агнём.
Яна ўсхапілася з пасцелі
І – за пярэгарадзь кулём.
Убегла, шырму адхінула –
І дых Альжбеце заняло,
Здавіла так – аж пахіснула:
Мар’яны ў ложку не было!..
– Мар’яна! – клікнула. – Мар’яна!
І зразумела, што дарма:
Пасцель была не рассцілана.
Дачкі няма! Яе няма!..
Душу здагадка апаліла:
«Мар’яна з ім! Канешне – з ім!»
І, страшна ўсхліпнуўшы, завыла
Альжбета ў цераме сваім.
Яна не плакала – канала,
Слязьмі давілася ўзахліп
І рукі роспачна ламала
Перад бяздушным ззяннем шыб.
Няўцямна выйшла на падворак,
Да весніц моўчкі падышла.
«Маё ж дзіця мне будзе вораг –
Вось да чаго я дажыла...»
Світала. Шызы морак плыўкі
Сплываў у закуткі на дзень.
У скроні білі дум абрыўкі:
«Усё... Ніякіх больш надзей...
Нічога больш... Надзей, уласна,
І не было... А што ж было?
А што ж раптоўна так пагасла,
Суздром рассыпаўшыся ў тло?
Магчыма, памяць, што трымала
Душу на нітачцы жывой?
Цяпер і памяць не стрывала –
Ён нават там ужо не твой...»
Ды вось пачуўся быццам шорах.
У сэрцы тахнула: «Яна!»
Ну, так: сцяжынкай на падворак
Яе дачка ішла з гумна.
Але ішла Мар’яна дзіўна –
Як бы гуляючы з сабой:
То рукі белыя карцінна
Счапляла ўшчэп над галавой,
То нагіналася, зрывала
Травінку, можа, ці лісток,
Да губ прыклаўшы, цалавала
І адкідала тут жа ўбок...
Альжбету згледзеўшы ля ганку,
Яна апомнілася ўміг:
«Ой, будзе мне за прагулянку!
Ой, мама, што ў вачах тваіх!..»
Акамянелы, пастарэлы,
Якісь нядобры і чужы
Быў матчын твар, нязвыкла белы
У дня і ночы на мяжы.
– Ты з кім бадзялася, бадзяга?
– Не трэба, мамачка, пасля...
Альжбеце раптам стала блага:
Спаднічка зрошаная ўся.
– Ты на яго забудзь адразу ж! –
Сказала тонам ледзяным. –
І калі ўздумаеш пра замуж –
То знай: з любым – але не з ім!..
Мар’яна войкнула, замёрла,
Губу падціснула губой
І моўчкі, горда, непакорна
Глядзела ўдаль перад сабой.
Але не бачыла нічога
Праз слёз гарачую імглу,
Апроч усмешкі засмучонай
Ягоных воч, ягоных губ...
А потым кінулася ў хату,
Упала ніцма на пасцель
І доўга трэслася ад плачу –
Ад чорных дум між белых сцен.
* * *
Ці быў хоць дзень адзін, Вячорка,
А ці была хоць ноч адна,
Каб у самотнасці агорклай
Цябе не ўспомніла яна?
Каб не падумала парою:
Хоць дзесь на тысячнай вярсце,
Хоць за апошняю гарою –
А лёс усё-такі звядзе!..
І звёў... «Прыслухаўся», нарэшце,
Да крыку змучанай душы –
І звёў... Узрадуйся, уцешся
І шчыра «дзякую» скажы.
Лёс абышоўся больш чым злосна.
Ударыў так, што не стрываць.
Свая ж дачка... Пакуль не позна –
Іх стрэчы трэба абарваць!..
Яе вяло на двор знаёмы
Зусім не злосці пачуццё –
Сляпая роспач, страх няўёмны:
Куды ж крутнулася жыццё?
Як лёс прыдумаць мог такое,
Што, нібы торбу ў жабрака,
Усё ў яе найдарагое
Адыме родная дачка?
Што раптам згасне гэткім чынам
Апошні променьчык надзей...
І дзе пакут яе прычына –
Не волен знаць ніхто з людзей.
Крый бог, каб ён або Мар’яна
Штось западозрылі... Каб ён...
Ён, для якога заарана
Сцяжынка ў край юнацкіх дзён.
Ён, для каго Кудзёлка Аля –
Як фільм, што колісь перажыў.
Забыта так, што ў ноч Купалля
Яе дачку прываражыў!
У гэткім роспачным настроі
Яна ішла прасіць яго,
Каб ён пакінуў у спакоі
Мар’яну – толькі і ўсяго.
Каб ён знайшоў прыдатны спосаб
І даў дзяўчыне зразумець:
Пасля купальскай ночы ў росах
Патрэбна ёй працверазець...
Альжбета Францаўна застала
Вячорку ў хаце. Штось чытаў
І быў уражаны нямала
Яе прыходам: не чакаў.
Ці мо адразу першы позірк
Усё сказаў яму? Бадай...
– Ну, што спынілася ў парозе?
Праходзь далей, прашу: сядай!
Падаў ёй крэсла. Госця села
І, склаўшы рукі ў падале,
Глядзела моўчкі, анямела
На кветкі ў шклянцы, на стале.
На васількі, што колісь звыкла
Душу ўздымалі над зямлёй,
Што як прысуд, як лёсу выклік
Цяпер стаялі перад ёй...
– Сцяпан Якубавіч, хачу я
Табе бяду сваю адкрыць.
Няхай душа твая пачуе,
Як мне нялёгка гаварыць.
Яна – зялепуха, дурная,
Хоць у яе ўжо і дыплом.
Людскога зла яна не знае,
Узросшы ў маці пад крылом...
– Ты пра каго? – Я пра Мар’яну.
Яна з табой была ўначы.
Ты даў ёй выпіць дурнап’яну,
І ты мне мусіш памагчы...
– Ах, вось пра што ты! – усміхнуўся
Вачыма сумнымі Сцяпан.
Зніякавеў. Панік. Прыгнуўся.
– Ты лічыш: гэта дурнап’ян?
– Так, гэта проста ачмурэнне,
Яна ж уся – як не свая.
Прабач, ты робіш вельмі дрэнна:
Усё ж старэйшы ты ўдвая.
Ты шчасця мець замала будзеш –
Як не апомнішся, павер!
Адно жыццё ёй збаламуціш
Ды, дзякуй, мне ўкароціш век...
Не знаў Сцяпан, якая драма
Якім агнём у ёй смыліць,
Што ў ёй дасюль той май, як рана,
І крываточыць, і баліць.
Што ўчора, першая ж хвіліна,
Калі спаткаліся яны,
Яшчэ выразней праявіла
Далёкі вобраз той вясны...
Не знаў ён гэтага, ды бачыў:
Усё ў ёй стала на дыбы!
Сказаў: – Дарэмна вінаваціш:
Не прынясу я вам бяды.
Сказаў спакойна, у астудзе,
Удзячны лёсу, што сцярог.
І паўтарыў: – Бяды не будзе.
А шчасце... Шчасця – дай вам Бог!.
– Бяда ўжо ёсць! – Альжбета рэзка
Згарнула пальцы ў кулачкі
І апантана ўстала з крэсла:
– Сцяпан, не руш маёй дачкі!
Знайдзі да нас у сэрцы літасць –
Як брата роднага, прашу!
Малю найшчыраю малітвай:
Не даканай маю душу!
Даруй! Ты быў мой бог, мой віцязь –
Дык не пазбаў мяне жыцця:
Не дай, не дай мне ўзненавідзець
Маё адзінае дзіця!
Калі ж, не ўстыджаны ўчарашнім,
Яе ты ўцягнеш у капкан –
Праклёнам маці самым страшным
Я пракляну цябе, Сцяпан!..
Узрушна выпаліўшы гэта,
Запалымнела, як агонь,
І – за парог. – Чакай, Альжбета! –
Гукнуў Вячорка наўздагон.
Але яна, хоць і пачула,
Не запынілася ў дзвярах,
Паўз вокны ценем мільганула
І ў вулку выбегла з двара.
Сцяпан стаяў, маўчаў паніклы.
Зацяўшы нерваў вузлякі.
А на стале – як лёсу выклік –
Сінелі кветкі-васількі.
|
