СУСТРЭЧА
Пакуль жанчыны нетаропка
Стаўлялі закусь на сталы,
Мужчыны ў ценю пад істопкай,
Кругляк асвойтаўшы стары,
Пускалі дым у асалоду,
Вялі гаворку між сабой –
І пра ўраджай, і пра пагоду,
І пра далёкі Лісабон...
Хоць чуўся гурт правамі роўны –
Ніхто не лёкай і не пан, –
Але як рэдкі госць шаноўны
У цэнтры ўвагі быў Сцяпан.
Пачуць яго было цікава –
Аўтарытэтны ўсё ж зямляк:
З начальствам сходзіцца па справах
І свет аб’ехаў як-ніяк.
Што праўда, сам Вячорка лезці
У цэнтр увагі не прывык
І быў заўсёды ззаду дзесьці
На фотаздымках групавых.
Як чалавек не баз амбіцый
Дырэктар школы Крутарог
Хацеў павесці асабісты
«На ўзроўні госця» дыялог.
– Сцяпан Якубавіч, ну як вам
На ўлонні роднага кутка –
Тут, дзе ў прысутнасці наяўнай
І лес, і поле, і рака?
Вячорка строс з цыгаркі попел:
– Прыгожа ў нас тут, што й казаць!
Вячысты лес, мурожны поплаў –
Цаніць бы гэта й шанаваць...
– Усе гарантыі і ўмовы,
Каб творчай музе аддыхнуць! –
Дырэктар, бачна, быў гатовы
Бліжэй к мастацтву павярнуць.
Але Вячорка не паддаўся –
На іншы выкіраваў лад:
– А мы, у гэтым і бяда ўся,
Не цэнім свой прыродны клад.
Мы часта думаем: вось недзе!
Вось там – прырода! Там – краса!
Я па зямлі крыху паездзіў –
І хлам з душы павытрасаў.
Заблуд і прымхаў вымеў смецце,
Мне смешна чуць пра нейчы рай:
Для ўсіх і кожнага – на свеце
Найпрыгажэйшы родны край!
Для нас – прыроды болей мілай,
Чым беларуская, няма.
Яна ж усіх нас надзяліла
Душой такою, як сама!
То ж у яе натуры – чуласць,
Гасціннасць, мяккасць, дабрыня,
Гатоўнасць даць табе прытулак –
Ці ты чужы, ці ты радня...
Рай нейчы хвалім у ахвоту.
А вось задумваліся вы,
Што ў нас, апроч, бадай, асоту –
Няма калючае травы?
У нас – ці ў лесе ты, ці ў полі –
Садзіся смела, дзе стаіш:
Не бойся – сцёгны не паколеш,
Як на падушцы, пасядзіш!
Я ж быў у тых краях на поўдні,
Дзе ўсюды горы навакол.
Хадзіў па полі і запомніў:
Які няўтульны, жорсткі дол!
Над ім у поце людзі гнуцца,
А ён на ласку страх скупы:
Нідзе ні сесці, ні прыткнуцца –
Адны калючкі ды шыпы...
А ў нас зямля – якую краску,
Якую былку ні сарві –
Кладзі да сэрца як лякарства
І – здаравей, брат, і жыві!
Мы ад зямлі суздром залежым –
Як і яна ад нас, людзей.
Завошта ж мы яе драпежым –
Штораз бяздумней і люцей?
Вось вы ўжо ўсе немаладыя –
Тут нарадзіліся, раслі:
Дзе ручайкі-крынічкі тыя,
З якіх калісьці мы пілі?
Дзе дзеўся бор на Белых Выспах,
Што быў нам домам у вайну?
Чаму ён знік? Чаму ён высах?
Каму прад’явіць час віну?
Дзеля якой вышэйшай мэты
Бясцэнны клад жывой вады
У акіян мы пром сусветны?
Ну й перапром! А што тады?..
Сцяпан, замоўкшы на паўслове,
Нагой акурак прыдушыў
І зноў адчуў, як крыўдна-злое
Штось варухнулася ў душы.
Не раз, не раз ужо ўскіпала,
Як магма, лютасць у грудзях
Ад горкай думы: што прыспала
У многіх душах – грамадзян?
Чаму яны так неабачна,
Не прадчуваючы бяды,
Ідуць за глупствам і нахабствам
Якога-небудзь Гламазды?
Няўжо яны не разумеюць,
Што тут яны – гаспадары:
Адвеку тут аруць і сеюць
І шлюць у свет свае дары!
Што ў рэшце рэшт і іх нашчадкам
Не дзесь, а ў краі родным жыць –
І трэба мець, каб чуцца шчасным,
Што шанаваць, чым даражыць!..
– Сцяпан, – зірнуў Тамаш на брата, –
Ты так гаворыш, як бы тут
Сабралі тых, хто вінаваты,
І ты выносіш ім прысуд.
А нашай, брат, віны не болей,
Як і тваёй, а можа, й менш,
Бо ты ж усё-ткі, Божай воляй,
Дзесь там з уладаю наўзмеж.
Напрыклад, я – не растлумачу,
Чаму так сталася і як,
А толькі многімі ў нас, бачу,
Кіруе хэнць «пажыць усмак».
На ўсё ядомае ў прыродзе
Пайшоў у наступ спажывец –
І звер і птах ужо на зводзе,
І ў рэчцы рыбіне – канец.
Усё наважыў зжэрці, знішчыць –
Без сантыментаў, лішніх слоў –
Мільёнавокі паляўнічы,
Мільёнарукі рыбалоў.
Ніхто не мучыцца дакорам,
Ніхто не думае пра грэх,
І ўжо не стане ягад скора,
Звядуцца жолуд і арэх.
А з’ездзі ў лес, у гушчу нетраў,
І глянь, што робяць грыбнікі:
З-за грыба мох на сотні метраў
Дзяруць і рыюць, як дзікі!
Як бы іх страшны голад гоніць –
І трэба грэбці наўзахоп,
Усё каб выграбці сягоння,
А заўтра – заўтра хоць патоп!..
– Тут і са школы трэба многа
Спытаць за рост падобных з’яў, –
Зірнуўшы ўскос на Крутарога,
Антось-філосаф слова ўзяў.
– Напомню прыклад досыць даўні:
Калісьці ў нас у буквары –
Было на «б» апавяданне –
«Барыс і белка у бары».
Што непісьменна – не «вавёрка»,
А «белка» – тэма на пасля.
Цяпер пра іншае гаворка:
Чаму драпежнасць узрасла?
Барыс са стрэльбай. Бачыць: белка!
Бах! – міма. Белка на суку.
Зноў: бах! – не лучыў. «Эх, няўмека!» –
Гаворыць белка хлапчуку.
І вось сынок бацькоў нядрэнных
На ўсё жыццё запамінаў,
Што трэба біць звярка на дрэве,
Каб ён зваліўся і сканаў!
Не жыць у радасці з ім дружна,
Не любавацца і любіць,
А біць – бязлітасна, бяздушна
Страляць і біць, страляць і біць!
І паспрабуй пасля ў такога
Перавярнуць душу інакш!..
– Ён пераверне сам любога! –
З запалам выгукнуў Тамаш.
– У нас такую сілу мае
Меліяратар Гламазда:
Яго нішто, брат, не стрымае,
Яму нічога не шкада!
Яму, што збег ад аліментаў
За восем тысяч вёрст сюды
І што, паводле дакументаў,
Прайшоў і турмы і суды.
Такія вывернуць з карэннем
Апошні кусцік на зямлі,
Каб атрымаць адно скарэй ім
На апахмелку тры рублі...
Відаць, мы ўсе папроку варты.
Я і мастацтва закрану:
Вось быў я неяк у тэатры –
Глядзеў камедыю адну.
Дык там якісь артыст на сцэне
Іграў старога цурбяля
І ўсё крычаў, аж пырскаў пенай:
«За што любіць цябе, зямля?!»
І што жылі мы небагата,
І пухлі з голаду парой –
Зямля была ў тым вінавата, –
Даводзіў бравы дзед-герой.
Я слухаў гэта – і , не блазен,
А ўсё ж патомны хлебароб,
Адчуў, што ён мяне абразіў,
І рушыў з залы ў гардэроб.
О прастата, ды не святая!
Як ты далёка завяла!
Падумаць толькі: ён пытае:
«За што любіць цябе, зямля?»
За што любіць? Во ліха-матры!
Во даў задачку для глузда!
Відаць, арудуе ў тэатры
Таксама добры Гламазда!
Калісь дзяды навук не зналі,
Але карміцельку-зямлю
Ласкава «матухнаю» звалі –
Як маці родную сваю...
Стамлёна з хаты выйшла Лёдзя,
Падсела к Віньку на кругляк:
– Напрацавалася – аж годзе!
Дый наспыталася няўзнак.
– Ну як там – скора ўжо, сястрыца? –
Міргнуў ёй весела Антось.
– Гатова ўсё, маглі б садзіцца,
Але не чутна дзядзькі штось.
Альжбета Францаўна чамусьці
Яшчэ таксама не прыйшла...
Сцяпан адчуў, як вена ў вусці
Звужацца раптам пачала.
У думках сам сабе ўсміхнуўся:
«А ты хвалюешся, аднак!
Як бы на стрэчу з ёй вярнуўся
Той сарамяжлівы юнак.
Спакойна, брат! Не ўскрэсне тое.
Даўно ўжо зеллем парасло.
Вы не захочаце абое
І ўспомніць нават, што было...»
– А дзе ж Мікіта? – хтось пытаннем
Ягоных думак ход спыніў.
– Сказаў: пайду на прагулянне.
– А вунь ён – лёгкі на ўспамін!
І сапраўды, з гумна да гурту
Паважна крочыў зводны брат –
Не йшоў, а нёс сваю фігурку –
Глячок паўнюткі акурат!
Ён зранку добра быў паддаўшы –
Цадзіў, пакуль не набрыняў.
Паспаў на сене, у паддашшы,
І мацыён цяпер прыняў.
Вінцусь рашыў «душу адвесці» –
Увагай швагру «дагадзіць»:
– Мікіта Зміцеравіч дзесьці
Адзін сызволіў пахадзіць?
Мікіта зіркнуў, нібы стрэліў:
– А што з табой тут дым глытаць,
Калі ўвяздзе такая прэлесь
І пасматрэць і падышаць?..
З усёй радні сваёй найболей
Ён Вінцуся не паважаў,
Бо зразумець не мог ніколі:
Сур’ёзна кажа той ці ў жарт?
– Ты – гарадскі, табе, Вінцэнты,
Паняць прыроду не дано.
А я ўвесь век жыву ў райцэнтры –
Што і ў дзярэўні ўсё адно.
Бывае, выйдзеш вутрам з хаты –
Так благавухае сярэнь –
Аж нос зрываюць араматы!
Здаецца б, нюхаў цэлы дзень!
Вінцусь тыраду ледзь даслухаў:
– А я на гэта вам скажу:
Народ не цэніць благавухаў –
Ён любіць водар сенажу!..
Сёй-той ухмылку сцёр на вуснах,
Мікіта ж глянуў на радню:
– Ты прыдзяржы язык распусны –
Прывык плявузгаць ерунду!..
Крыху няёмка стала Лёдзі –
Аж злосць мільгнула на губе:
– Ну, муж, калі б не пры народзе –
Ой, благавухнула б табе!..
Агульны смех з яе пагрозы
І жартаў-рэплік цэлы рой –
Знялі канфлікт, амаль сур’ёзны,
Пераламалі ўраз настрой.
Каб як лягчэй астатак часу
Счакалі госці на двары:
– Прынесла б, Лёдзя, ты нам квасу, –
Кіўнуў-міргнуў Сцяпан сястры.
– Такі бярозавік з ячменем
Тамаш прыпас – што валіць з ног!..
На гэты голас захаплення
У тон азваўся Крутарог:
– А нарачанскага кефіру
Вам не даводзілася піць?
Шкада! Вось ім бы музу-ліру
Натхнілі вы як мае быць!
Я ў санаторыі залетась
Лячыўся там – такой парой:
Вады і ў рот не ўзяў за месяц –
Ні гатаванай, ні сырой.
Штодня кефір купляў у Гэлькі –
У магазіне. Вось дзе смак!
Зірнеш – а ў горлачку бутэлькі,
Як корак, маселца камяк!..
Прынеслі квас. Гладыш няспешна
Пайшоў, пад крэкты, па руках.
З усіх гучнейшае, канешне,
Было дырэктарава «а-ах!».
– Не квас – сімфонія лясная!
Глытнеш – і чуеш гаю шум.
Здаецца, так і напаўняе
Святлістай музыкай душу! ..
Дырэктар яўна меў на мэце
Не толькі госцю дагадзіць,
А й паказаць, каб гурт прыкмеціў,
Які эстэт у ім сядзіць.
Ды зноў Вінцусь у звыклай форме
Крутнуў нязменны свой педаль:
– Народ не слухае сімфоній!
Яму «Лявоніху» падай!..
І тут з’явіўся дзядзька Лёкса.
«Дзень добры» даў, паставіў кій.
– Фу, братцы, ледзьве прывалокся:
Не служаць ногі – хоць адкінь!
Перш са Сцяпанам парукаўся,
Пасля – з усімі па чарзе.
У Лёдзі ціха папытаўся,
Ці ў поўным зборы дзеці ўсе.
Антось-філосаф тут жа месца
Яму ўступіў на кругляку.
– Ужо і дзядзька непрыкметна
Пачаў катацца на кійку?
– Пашкадаваў купіць машыну –
Дык езджу так. Чаго ж хацець?
Цяпер, каб чуцца чын па чыну,
Сваю «каляску» трэба мець.
Калі не ўзбіўся ты на ўласны
На свой «Масквіч» або «жыгуль»,
Дык, значыць, ты – бядняк няшчасны,
І для людзей ты – круглы нуль.
А калі ты ў сваёй бляшанцы
Сядзіш на колах, дабрадзей, –
Дык у цябе другія шанцы
І на павагу ад людзей!
Дарэчы, цацку гэту нешта
Не завінуўся ты купляць?
– Гляджу на дзядзьку: ходзіць пеша!
Хаця і ногі ўжо баляць...
– А што ты хочаш, ягамосцю,
Ад гэтых збітых капытоў?
Я ўжо ў сярэднім, брат, узросце:
Налета – семдзесят гадоў!
– Ну, дзядзька! Лэбусь вунь таксама
Ужо хадзіў і шкрэбаў дол,
А гляньце, як цяпер гайсае,
Калі пабраўся з маладой!
Пісаў наш друк: якісь іранец,
Хаксар, за семдзесят гадоў –
Пры мусульманскім іх каране –
Жаніўся трыццаць шэсць разоў!
– Ну, Лэбусь столькі ўжо не зможа!
Хаця – як кажа ўсё сяло –
Пасля жаніцьбы, дай ты Божа,
Яму на вобмаладзь пайшло!..
Мужчыны дружна рагатнулі,
І ўжо адчулася па ўсім:
На тую тэму павярнулі,
З якой не выблытацца ім.
– Вы раскажыце, дзядзька Лёкса,
Як ваш зарэчанскі Адам
З мадамай мінскай чуць не злёгся
І чуць душу там не аддаў.
– Гэ-э, хто б аддаў там – невядома,
Ён – не слабак, не думай, брат!..
Казаў: ну, чыстая мадонна –
Хоць ты малюй з яе абраз!
А ездзіў ён у Мінск на свята
Як трактарыст-перадавік.
І дзесьці там, хоць не аматар,
Казаў – бутэльку прыдавіў.
Канешне, гакнуў падхадзяшча.
Але не ў тым была бяда,
А ў тым, што быў ад ранку нашча,
А нашча хмеліць і вада.
Ну, там і высачыў мадонну
І вельмі ж моцна пакахаў.
Праводзіў вечарам дадому –
Трымаў за локцік і ўздыхаў.
На развітанне далікатна
Хацеў у шчочку цмокнуць ёй –
Яна ж сама пайшла захватна
На буську буськаю сваёй.
І так па-зверску цалавала,
Уся шалеючы знутры,
Што губы ўсе яму парвала:
Казаў, балелі тыдні тры.
Казаў: каб жонка ўночы гэтак
На буську буськаю ішла,
Дык меў бы ён не двое дзетак –
Штогод збягала б з падала!
– А што? У гэтай справе зверства,
Відаць, павінна трохі быць!
– Вы зверствам лічыце майстэрства –
Уменне хораша любіць!
І тут Вінцусь зусім спакойна
Уткнуў тры грошыкі свае:
– Народ цалуецца прыстойна:
Ён ляпу ляпай не ірве!..
– Чакайце! Я ж вам пра Адама
Яшчэ не кончыў. Значыць, так:
Што не бясхозная мадама –
Аб тым не думаў наш басяк.
Пакуль ён буськаўся – з пацёмку
Аднекуль выскачыў мужык:
«Ты што маю цалуеш жонку!» –
Пачуў Адам пісклявы крык.
Казаў: маленькі, кучаравы –
Як пакаёвы сабачок.
Але на выгляд – надта бравы!
І на Адама – кулачок!
Адам як даў нагой пад рэтра,
Дык бедны «пудлік» метраў пяць
Ляцеў, хапаючы паветра,
І екатаў на ўвесь той пляц!..
Пасведчыў смех, што Лёкса хвацка
Падаў праграмны «нумарок».
– А што такое «рэтра», дзядзька? –
Спытала Лёдзя назнарок.
– Ды я і сам не вельмі петру,
Але ж цяпер кругом і скрозь
Адно і чуеш: рэтра, рэтра, –
Дык, мабыць, гэта рэтра й ёсць!..
– Цяпер вунь пішуць, што для шчасця
Мужык і жонка між сабой
Ва ўсім павінны сумяшчацца,
Іначай – кранты і адбой!
Нібы часцей за ўсё бярэцца
Развод з-за гэтага якраз.
«Несумяшчальнасць душ і сэрцаў!» –
Такі ў судзе даюць адказ.
– Вунь Каптуроў старэйшы, Васька,
Не сумясціўся са сваёй.
Гады ж са два ці тры да загса
Дык сумяшчаўся – Божа мой!
І так спляталі рукі ёмка,
Так згодна ў клуб гуляць ішлі!
А толькі сталі муж і жонка –
Не сумяшчацца пачалі!
Пры чым жа тут віною цела?
Тут цела, братцы, ні пры чым.
Душа заўчасна абыдлела,
У ёй – прычына ўсіх прычын.
Я выдумляць-хлусіць не буду –
Каптур сказаў, чыя віна:
Ніхто не браўся мыць пасуду –
І ён упёрся, і яна!
Два тыдні дыхалі смуродам –
На кухню страх было зайсці!
І спрэчку кончылі разводам:
Не сумясціліся ў жыцці!..
Згусціўшы зморшчыны-барозны,
Вінцусь маўчаў, пахмурыў твар
І ўсім надзіва даў сур’ёзны
К расказу Лёксы каментар:
– Народ умее сумяшчацца,
Народ душою не азыз.
Не сумяшчаецца мяшчанства –
З капрызам дробязным капрыз!
Пакуль на ўсім гатовым дома
Не трэба голаў клапаціць –
Дык ад раскошы той, вядома,
Натуру лёгка распусціць.
А ледзь пачнуць па шлюбе самі
Сябе карміць і даглядаць –
Дык і каханне ўмэнт згасае,
І згоды-ласкі не відаць...
Так зацікаўлена і жыва
Ішла дыскусія ў мужчын,
Што й Лёдзя ўрэшце прылажыла
Да важнай тэмы свой аршын:
– Вам толькі моладзь не па густу,
А ў тым не бачыце бяды,
Што ў блуд, у гулі, у распусту
Ідуць бабулі і дзяды.
Павыдаюць або пажэняць
Дарослых дочак і сыноў,
Старыя мошчы паджэньшэняць
І самі жэняцца наноў.
Калісь, ад нэндзы ўсохлы-дохлы,
У пяцьдзесят гадоў мужык
Старым лічыўся і , нямоглы,
Не браўся бабамі ў разлік.
Цяпер і ў шэсцьдзесят не годзе!
А што? Здаровыя, быкі!
На кірмашы вунь так і водзяць
Блудлівым зіркам у бакі...
– Другі праз «грыб» не пераплюне,
Сліняк цячэ па барадзе,
А ўсё адно падчэпіць плюндру
І ў рэстаран паіць вядзе.
Дзядусь, а толькі і цікуе,
Як за здабычаю каршун,
Каб дзеўку злэпаць дзе якую;
І каб прытым не ўзняўся шум!..
– Таму пайшла цяпер распуста
І юр узвірыўся, як вір,
Што надта масла мажам тлуста
На чорны хлеб, на белы сыр.
Бывала, помню, мама ложыць
Арэшак маселца ў камы –
Не для таго, каб заваложыць,
А каб хоць пах той чулі мы...
Антось-філосаф раптам скеміў:
Без філасофскага вянца
Уся дыскусія па тэме –
Што тая казка без канца.
Ён кашлянуў без дай прычыны –
Як знак на ўвагу ўсёй гурме,
Ступіў наперад досыць чынна
І гучна ўрэзаў рэзюмэ:
– У нас уклад жыцця змяніўся –
Нястача канула ў нябыт.
Як цяжкі груз, на нас зваліўся
Раней не знаны дабрабыт.
Да грузу гэтага, дарэчы,
Не ўсе гатовыя былі,
І ў многіх кволенькія плечы
Пачварна гнуцца пачалі.
Душы падмурак іх маральны
Няйначай трэшчыны дае,
Таму й праблема, натуральна,
Перад грамадствам паўстае...
Закончыць сказ, парыўна ўстаўшы,
Антосю Лёдзя не дала:
– Усё! У зборы госці нашы –
Альжбета Францаўна прыйшла!
На міг замёрлі ўсе на месцы –
Як бы напнулася струна.
Дарожкай жоўтаю ад весніц –
Сцяпан пазнаў – ішла яна.
Ну, так яна – Кудзёлка Аля,
Яго абранніца калісь!
Як і ў студэнцтве – без караляў,
Без персцянёў, без завушніц.
У строгім светлым гарнітуры,
У белай блузцы... падышла
І сціпла, проста, без натугі
Мужчынам «здраствуйце» дала.
Яму – ледзь бачны ўклон. Без слова.
А позірк вымавіў з тугой:
«Калі так трэба – я гатова:
Мы – незнаёмыя з табой...»
А ён і сам не знаў, як трэба.
І як трымацца, так ці так?
Але з знаёмства іх сакрэта
Рабіць не меціўся, аднак.
Ён пра другое думаў зараз:
Уразіў выгляд: «Божа мой,
Што робіць час! Пачвара-старасць
Красу жывую есць, як моль!
Ёй сорак год, а паглядзеўшы –
Намнога болей можна даць.
Напэўна, лёс зусім не цешыў,
Жыццё не песціла, відаць».
Ён кідаў позірк на Альжбету –
І сэрца кроіў боль скразны:
Амаль нічога – ані следу
Ад той дзяўчынкі, з той вясны!
Як і чакаў і знаў наперад –
Не сустракацца б лепей ім.
Нібы старую рану верад –
Душу спарушыў успамін.
І стала сумна... Горка нават...
Ну, вось і ўсё! І ўвесь разрад!
Зусім без грому, без маланак...
Ды і з чаго быць грому, брат?..
Ад кругляка, дваром, да хаты
Сцяпан з ёй побачкі пайшоў.
«Канешне ж, я быў вінаваты!» –
Пакутна выдыхнуў без слоў.
– Ну, як жывецца? Як работа?
– Жывём... Працуем і жывём! –
Сказала неяк бестурботна.
– А вы – надоўга ў родны дом?
– На пару дзён. Для святкавання.
– То ж нешта мала – пара дзён.
На больш – не маеце жадання? –
Пачуў у словах крыўду ён.
– Чаму ж! Свой дом заўсёды ў сэрцы.
К яму ідзеш з усіх дарог...
І тут ім даў праход у сенцы
Пачцівым жэстам Крутарог.
|
