|
|
23
Шыковіч не любіў восені. Увосень яму дрэнна працавалася. Нават улетку лепш. Дзіўна! Большасць пісьменнікаў мінулага пісалі ў сваіх успамінах, што найлепшы творчы перыяд – асеннія месяцы.
Раней Кірыла тлумачыў гэта тым, што дзеці, пачаўшы вучобу, жонка – работу ў школе, заўсёды месяц-два пасля канікул былі неарганізаваныя, шумныя, завальвалі ўсе сталы падручнікамі і сшыткамі, займалі лепшыя рабочыя гадзіны падрыхтоўкай урокаў і выцяснялі яго, выбівалі з «творчай каляіны». Усё жыццё ён пакутаваў ад кватэрнай цеснаты і марыў пра цішыню.
І вось наладзіў яе, цішыню: застаўся на дачы адзін. Навокал – ні душы. А дзень асенні, неба зацягнула нізкімі і цяжкімі хмарамі з самай раніцы. Пайшоў дождж, дробны, спорны, але цёплы яшчэ, – грыбны, кажуць у народзе. Дождж шамацеў у не кранутых яшчэ агнём восені лісцях дубоў, сыпаўся, як пясок, па шыферным даху. Гэта быў адзіны шум, які парушаў цішыню.
Кірыла смажыў сабе на керагазе яешню, варыў густую чорную каву і радаваўся дажджу і цішыні. Думаў, з якой асалодай і натхненнем ён папрацуе. Ірваўся да стала. Ён пісаў пра арганізацыю падполля, першы гарком, непахіснага і мужнага Дубецкага, пра групы Ганчарова, Мурыгіна, пра Яраша – пра ўсіх тых, хто першы пачаў змагацца і пра дзейнасць каго была поўная яснасць і для яго і для тых, хто будзе бласлаўляць кнігу ў свет. Ён пакуль што абыходзіў «белыя плямы». Іх нямала, найбольшая – група інфекцыйнай бальніцы, якую пакуль што ніхто не прызнае. Артыкул яго не друкуюць. А новыя дакументальныя доказы не знаходзяцца. Гэта яго злавала і перашкаджала паслядоўнаму разгортванню падзей у аповесці. Але ў апошнія дні ён знайшоў такі кампазіцыйны ход, які дазваляў гісторыю Савіча і ўсёй бальнічнай групы напісаць і ўставіць пасля. Работа зрушылася з месца.
Ён ірваўся да стала. А сеў – і раптам адчуў, што не можа пісаць. Магчыма, залішне многа цішыні і адзіноцтва. Нязвыкла. А галоўнае – многа думак. Яны, як марскія хвалі, набягаюць адна на адну, разбіваюцца аб бераг яго імкнення засяродзіцца на адным, і ў выніку застаецца адна пена ды выпадковыя непатрэбныя для працы рэчы – шматкі ад самых розных успамінаў.
Прыгадаўся ўчарашні партыйны сход у рэдакцыі. Новая вылазка Рагойшы. Ён раптам пад канец, калі быў вычарпаны парадак дня, узняў пытанне аб ідэйных пазіцыях Шыковіча. Чаму не пайшлі яго абодва артыкулы – пра Савіча і пра калгас у Загаллі?
«Пра што піша Шыковіч? Народ абмяркоўвае Праграму пабудовы камунізму, а Шыковіч у гэты час – глядзіце! – як паказвае калгас, як выказваецца аб працадні, аб культуры сяла. Праз якія акуляры ён глядзеў на свет – во што мы павінны спытаць у камуніста Шыковіча».
Рагойшу не падтрымалі: артыкулы не апублікаваны, няма пра што гаварыць! Кірыла паставіўся там, на сходзе, да гэтага чарговага наскоку Рагойшы з іроніяй, ведаючы, як шалее той ад яго спакою. А сёння яго апанавала злосць.
«Не, чорт вазьмі, я даб’юся, што артыкулы будуць апублікаваны! І адзін, і другі. Бо гэта якраз пра тое, пра што запісана ў Праграме. У абком пайду. У ЦК пашлю. Не можа лічыцца лепшым такі калгас, як у Загаллі. І такі старшыня, як Грак! Ды і такі журналіст, як ты, доўбня!»
Узрушаны, ён пачаў хадзіць па пакоі мансарды. Адна масніца скрыпела, і гэта яшчэ больш раздражняла і злавала. Ён бязлітасна разносіў сваіх праціўнікаў. Рагойшу знішчыў адразу, лёгка. Ударыў па Тукалу – дурняў трэба біць. Дурняў! А хто Гукан? Ён быў замахнуўся і на яго, але рука павісла. Не, гэта не дурань. Але хто? Успомніў, як дзён колькі пазваніў яму. З выдавецтва прыслалі прапанову перавыдаць кніжку Гукана, але прасілі зрабіць некаторыя папраўкі. Шыковіч узлаваўся: у выдавецтве лічаць, што папраўкі павінен рабіць ён, «літаратурны пісар». Не, даволі! Не трэба яму лёгкі ганарар! Ды, нарэшце, ніякія папраўкі не палепшаць кніжкі, прасякнутай духам культу асобы.
Ён сказаў Гукану па тэлефоне:
«Я пішу ў выдавецтва: кніга патрабуе карэннай перапрацоўкі, а таму аб перавыданні яе ў наступным годзе не можа быць і размовы. Згодны, Сямён Парфёныч?»
Гукан доўга не адказваў, але ў трубцы было чуваць яго цяжкае дыханне. Нарэшце ён сказаў далёкім асіплым голасам:
«Я вас прашу зайсці да мяне. Нам трэба пагутарыць».
Шыковіч не пайшоў: «Трэба табе – прыйдзі сам». Цяпер ён думаў, што яму варта ўсё-такі пайсці і выклікаць Гукана на шчырую размову. Але ён адчуваў, што пасля пісьма, якое паказаў яму Тарасаў, і асабліва пасля гісторыі з кватэрай для Зосі яму цяжка будзе гаварыць з гэтым чалавекам. Ён адчуваў да Гукана не толькі непрыязь, нешта большае. Аднак даследчык у любых умовах павінен заставацца аб’ектыўным, як добры следчы. Возьмуць пачуцці ўладу над розумам – да ісціны не дакапаешся.
«Трэба схадзіць, – вырашыў ён, стоячы каля зашклёных дзвярэй, што вялі на маленькі балкончык мансарды. Па жоўтай нахіленай падлозе балкончыка каціліся слёзы дажджу. Прастор лугу, старыца, лазнякі танулі ў дажджавой імгле. – Не, спачатку трэба ўсё распытаць у Зосі. Чортаў Яраш! Як ён асцерагае яе!»
Потым ён думаў пра жончыну скаргу: Іра закахана ў Тараса, а ён сустракаецца з гэтай рудой сястрой. Валя гаварыла пра Машу не надта прыязна, а ён, Кірыла, падумаў і тады і думае цяпер, што Тарас зрабіў правільны выбар. Каб выбіраў ён, Кірыла Шыковіч, то таксама выбраў бы Машу. Ён не сказаў гэтага жонцы. А цяпер адчуў некаторую віну перад уласнай дачкой за такія думкі. Ён паспрабаваў адагнаць усе гэтыя думкі, прымусіць сябе працаваць.
«Я вазьму цябе, Кірыла, за каўнер і пасаджу за стол. Ты проста гультай. Ты дзікі гультай, якіх павінны выганяць з таго грамадства, якое мы пабудуем, – бязлітасна дакараў ён сябе і тут жа чапляўся да сваіх слоў: – А куды ты яго выганіш? Выгані прэч самога сябе. На дождж яго, сабачага сына!» І ён выйшаў пад дождж, стаяў, пакуль не намоклі валасы і струменьчыкі не пацяклі па твары, па шыі за каўнер курткі.
Не, у такой дажджавой цішыні працаваць нельга! Глянуў на гадзіннік. Хаваў яго пад газеты, калі садзіўся працаваць, каб не заглядваць, не адцягваць увагу развагай аб часе. Прайшло гадзіны дзве ў гэтай бясконцай плыні думак. Мозг стаміўся, прасіў адпачынку. Пасля яешні і кавы захацелася з’есці што-небудзь больш грунтоўнае. Але ён вырашыў трымаць сябе на паўгалодным пайку і не захапіў ні каўбасы, ні вяндліны, ні сала, нічога такога. Думкі скіраваліся да яды. Жах! Як ён не можа авалодаць імі, уласнымі думкамі!
Скончылася тым, што ён плюнуў на ўсё, завёў машыну і паехаў у горад. Па дарозе надумаў, на злосць Ярашу, заехаць адразу да Зосі і размовай з ёй кампенсаваць страчаны дзень.
Кірыла ведаў, што Яраш учора паляцеў у далёкі раён рабіць нейкую тэрміновую аперацыю. А таму здзівіўся, калі на бязлюднай Пушкінскай убачыў адзінокую мажную постаць у элегантным чорным плашчы, які Яраш купіў у Бруселі, куды ездзіў на кангрэс хірургаў. Чаму ён тут? Куды ідзе? Гуляе пад дажджом? У глыбокай задуме. Шыковіч добрую хвіліну ехаў з ім побач – і Яраш не звяртаў увагі на машыну. Кірыла абагнаў яго, спыніўся, вылез з машыны, выйшаў на тратуар.
Яраш ішоў на яго як сляпы. Вось-вось саб’е з ног, раздавіць, як цяжкі танк. Спыніўся за два крокі. Паглядзеў, нібы раптоўна разбуджаны. Спытаў:
– А-а?
Кірыла засмяяўся:
– Ты што, з пахмелля? Накачалі ў раёне?
Яраш правёў мокрай далоняй па твары і злосна сказаў:
– Дурань!
У Кірылы дрогнула сэрца: няўжо няшчасце з Зосяй?
– Хадзем у машыну. Дождж.
Яраш паслухмяна сеў на пярэдняе сядзенне. Машына пад цяжарам яго цела асела.
Яраш павярнуў да сябра мокры твар.
– Я даўно, Кірыла, нічога падобнага не перажываў, – сказаў ён даверліва і з глыбокім смуткам.
– Што здарылася?
– Яны памерлі ў мяне на стале.
– Хто?
– Дзеці. Абодва. Два хлопчыкі. Браты. Аднаму дзевяць, другому сем. Каб мне ўдалося прыляцець хаця б гадзіны на дзве раней. Аднаго, безумоўна, удалося б уратаваць. Непаваротлівыя ідыёты і там, у раёне, і тут, у аблздраве! Дзве гадзіны арганізоўвалі вылет. Я з іх душы вытрасу за гэтых дзяцей! – Ён скрыгатнуў зубамі. – Каб я прыляцеў раней, я зашыў бы артэрыю...
– А што з дзецьмі?
– Міна. Выцягнулі з рэчкі. І, як водзіцца, разбіралі. Ведаеш, старэйшы, Міша, быў у прытомнасці. Усё пытаў: «Дзеці цэлы? Як Алёнка?» Там былі малодшыя, і яны адганялі іх ад сябе, адчуваючы небяспеку. Падазраю, што ў апошні міг ён сабою закрыў дзяцей. Яму разарвала жывот. Дзіму асколкам прабіла шыю. Засынаючы пад наркозам, Міша сказаў: «Ох, будзе мне ад мамы!» – Яраш закрыў далонямі вочы, паківаў галавой, паўтарыў: – Ох, будзе мне ад мамы! Жахліва, Кірыла! Ніколі я не быў яшчэ такі бяссільны перад смерцю.
Шыковіч маўчаў. Што гаварыць? Яго моцна ўразіла і сама трагедыя і тое, як яе перажывае чалавек, які бачыў тысячу смерцяў, які ўмеў перамагчы яе, бязлітасную кастлявую. Яны доўга сядзелі моўчкі.
Дождж барабаніў па кузаве. Зрэдку прабягалі з парасонамі і ў накідках прахожыя. Зазіралі ў машыну не без здзіўлення. Яраш пакруціў галавой, як бы страсаючы нешта:
– У мяне ў галаве звіняць яго словы. Не магу. Напіцца, ці што? Крыўдна! У клініцы я мог бы ўратаваць іх абаіх. У Мішы парвала кішэчнік. Трэба было ўдаліць парваныя ўчасткі і хутка сшыць. Хутка! А там, ва ўчастковай бальніцы, прыйшлося ўсё рабіць дзедаўскім спосабам. Асістэнтка, раённы хірург, маладая, нявопытная, яе ліхаманіла. Ды і ў самога мяне – сорамна прызнацца – дрыжалі рукі. Жахліва! Можа, дваццаць гадоў праляжала яна на дне рэчкі, гэтая праклятая міна. Уяўляеш? І вось – новыя ахвяры вайны. Дзеці! Дзеці! Ух-х! Паедзем куды-небудзь.
– Куды?
– Куды хочаш.
– Можа, заедзем да Зосі? – спытаў Шыковіч.
– Так, так... Да Зосі, – адразу згадзіўся Яраш.
Яны зноў маўчалі, пакуль ехалі. Каля самага дома Яраш сказаў:
– Толькі не будзем расказваць ёй пра гэта.
Гаспадыня ўзрадавалася гасцям. А Маша, якая жыла цяпер у Зосі, спалохалася. Яна лепш, чым нават Шыковіч, ведала Яраша, і яе спалохаў яго выгляд. Увогуле, яна стала баяцца яго пасля нядаўняй размовы. Неяк ён паклікаў яе ў кабінет. Калі яна ўвайшла, ён сядзеў за сталом і чытаў Блока. Яна спынілася каля дзвярэй, здзіўленая тым, што ён не паглядзеў нават. Гэта не яго манера: ён кожнага з персаналу, ці то галоўны лекар, ці то санітарка, сустракаў заўсёды аднолькава – добрым позіркам, прыветлівым словам.
Маша чакала, імкнучыся здагадацца, навошта паклікана.
Ён сказаў, не адрываючыся ад кнігі:
– Яны пабіліся за вас.
– Хто? – Хоць яна адразу ж здагадалася хто, і ёй вельмі захацелася засмяяцца.
«Няўжо праўда пабіліся? – падумала з вясёлай гарэзлівасцю. – Хто каго біў?»
– Яны працуюць у адной брыгадзе. Сем’і нашы дружаць, разам жывуць. Навошта вам спатрэбілася сутыкнуць іх ілбамі?
– Каб зрабіць правільны выбар, трэба эксперыментаваць, Антон Кузьміч, – адказала яна яго словамі і не вытрымала – засмяялася.
Тады ён адарваўся ад кнігі і паглядзеў на яе. Дзіўна вельмі паглядзеў, быццам на яе месцы чарадзейна апынуўся зусім другі чалавек – не тая сястра, якую ён ведаў два гады, любіў, цаніў, паважаў. З якой нават пасябраваў пэўным чынам, калі з’явілася Зося.
– Дзіўны эксперымент, – хмыкнуў ён, хіснуўшы галавой. – Можна вас папрасіць, каб вы з нашымі сынамі такіх эксперыментаў не рабілі?
Ад гэтай яго просьбы, падкрэслена-ветлівай, афіцыйна-халоднай, яна страшэнна збянтэжылася. Як яна недарэчна трымала сябе – засмяялася, сказала несусветную лухту! Праваліцца б лепш скрозь падлогу. Добра, што ён зноў углыбіўся ў кнігу і не глядзеў на яе. Але яна не ведала, як выйсці, і ўсё стаяла перад сталом, анямелая, пакараная найгоршым чынам. Відаць, ён зразумеў, што з ёю робіцца, бо сказаў:
– Папрасіце, калі ласка, Дабравольскую зайсці да мяне.
Маша ветрам вылецела з кабінета.
...Таму яна і спалохалася, убачыўшы абодвух бацькоў. А што, калі яны збіраюцца пагутарыць з ёй?
Супакоіў Шыковіч.
Выйшаў за ёй на кухню, спытаў прыветліва, па-сяброўску:
– Маша, вы ўмееце варыць каву? Чорную?
– Умею.
– Вы ўсё ўмееце. З вас будзе цудоўная жонка.
Ён даў ёй грошы на каву і каньяк. Яна ўзрадавалася даручэнню.
Зося захвалявалася была, хацела адзявацца, каб прымаць гасцей, як належыць гаспадыні. Але Яраш пачаў распытваць яе пра адчуванне, прафесійна, падрабязна, па-бальнічнаму. І яна зноў залезла на шырокую канапу з нагамі. Сядзела ў куточку, захутаўшыся ў халацік, як малая японачка. Маша навучыла яе адмыслова закручваць валасы, і высокая кукла прыгожых валасоў сапраўды рабіла яе падобнай на ўсходнюю жанчыну.
Яраш скончыў распытваць пра здароўе і змоўк. У той дзень яму цяжка было весці размову для размовы, гаварыць пра ўсё.
Шыковіч паліў на кухні, пускаючы дым у фортку, слухаў іх, зразумеў зацяглую паўзу.
Зося сказала нешта пра дождж. Яраш крыху іншымі словамі сказаў тое ж.
– У вас стомлены выгляд, Антон Кузьміч.
– Я сёння прыляцеў з раёна.
– Камандзіроўка?
– Але.
Шыковіч кінуўся на дапамогу сябру.
– Соф’я Сцяпанаўна, не сумна вам адной у гэтым доме? – спытаў ён з жартаўлівай весялосцю, сядаючы ў зручнае нізкае крэсла.
– О не. Я чытаю. У мяне добрыя суседзі. Яны наведваюцца. А потым прыходзіць з работы Маша...
Вось так пагаварылі яшчэ пра тое-сёе. Нарэшце Кірыла падступіў да галоўнага, асцярожна, далікатна:
– Соф’я Сцяпанаўна, скажыце, калі ласка, вас не вельмі расхвалюе размова пра мінулае?
Яна ўздрыгнула, насцярожылася:
– Пра якое мінулае?
– Ну, напрыклад, пра вайну. Пра смерць бацькі...
– А што вас цікавіць?
– Што мяне цікавіць?.. – Ён палез ва ўнутраную кішэню пінжака і дастаў складзеныя лісты паперы. – Прачытайце вось гэта, і вы зразумееце.
Яраш зірнуў на сябра з дакорам, але змаўчаў.
Зося разгарнула сашчэпленыя лісты, прачытала загаловак, устрапянулася, паглядзела на Шыковіча са здзіўленнем, страхам і надзеяй. Позірк яе пытаў:
«Што ты падрыхтаваў мне? Гора? Хіба ў мяне яго было мала? Радасць? Няўжо радасць?..»
Пачала чытаць прагна, нецярпліва, маланкава хутка. Лісткі трапяталіся ў руках, як жывыя птушкі. Пабляднелі, а потым загарэліся шчокі. Яны абодва не зводзілі з яе вачэй. Але вось яна, перагортваючы старонку, з палёгкай уздыхнула. Прыціхлі лісты, перасталі трапятаць. Павольней пачала чытаць яна. Пад канец, было відаць, зусім супакоілася і здавалася нават крыху расчараванай. Задумалася глыбока. Яны доўга, ніводным рухам не парушаючы цішыні, цярпліва чакалі, калі яна вернецца з успамінаў.
Шпарка-шпарка, нібы надзвычай спяшаўся – цік-цік-цік, – адганяў у нябыт секунды прыгожы гадзіннік на кніжнай паліцы. За акном у лісцях таполі шумеў дождж.
Нарэшце Шыковіч не вытрываў:
– Пра што вы думаеце?
Яна не ўздрыгнула, не схамянулася, – паглядзела сухімі, але напоўненымі святлом удзячнасці вачамі, спакойна адказала:
– Я думаю, як хораша, што ёсць на свеце такія людзі, як Антон Кузьміч, як вы... Дзякую вам.
– Падзякі пасля. Ды і не мне павінны быць адрасаваны. Антону – справа іншая. А за тое, што ў нашы дні ўсюды аднаўляецца справядлівасць, вы ведаеце, каму дзякаваць. Цяпер вы разумееце, што мяне цікавіць. Як загінуў доктар Савіч? Хто яго забіў? Вы былі пры гэтым?
Зося паківала галавой: не, не была. Потым сказала:
– Я думаю, тата застрэліўся...
– Сам?
Расказ Зосі Савіч
– Вы помніце, Антон Кузьміч, я расказвала вам: бацька вельмі асцерагаў мяне. Я, па сутнасці, была схавана ад свету. Толькі ваша з’яўленне, ды калі я шукала Тараса... А больш я нічога не зрабіла. Мне ніхто нічога не даручаў. Я ведала: бацька сумленны чалавек. Але ці проста сумленны лекар ці змагар? Я здагадвалася, што нейкім чынам ён памагае нашым. Але як? Спрабавала гутарыць з ім пра гэта. Ён умеў адвесці размову ўбок. А разы два ўзлаваўся і загадаў, каб я не совала носа куды не трэба. «Малая яшчэ! – сказаў ён. – Не нам з табой займацца палітыкай. Не думай, што гэта рамантыка, як у кніжках. Ты ў мяне адна». Яшчэ тата часта казаў, каб я не думала, што ён служыць чужынцам, ён лячыў і лечыць сваіх людзей. А людзі – гэта самае каштоўнае, астануцца людзі – гісторыя не спыніцца і не пойдзе назад. Будуць жыць людзі – будзе жыць краіна і тая ўлада, якой народ даражыць. Вось так ён гаварыў.
Гэта я помню, бо словы гэтыя ён казаў часта. Я не згаджалася: а хто ж будзе ваяваць? Ён злаваўся: «Не многа будзе карысці, калі пойдуць ваяваць дзеці, як ты, ці такія старыя, як я». Я пасля толькі зразумела, што бацька проста асцерагаў мяне, любым чынам, абы я была далей ад таго, што рабілася навокал. І раптам... Гэта было перад Першым маем, дні за два. У той дзень нашы ўзарвалі электрастанцыю. Пасярод дня. Так грымнула, што нават у нас – а гэта ж вунь дзе! – вылецела шыба ў мансардзе, у пакоі Грота. Нямецкі лекар у нас жыў. Казалі, што міну ўкінулі ў топку і выбухнуў кацёл...
– Група Шылава, – сказаў Шыковіч. – Пішу пра іх.
– Што? – не зразумела Зося.
– Хто ўзарваў станцыю. Камсамольская група. Загінулі хлопцы. Валодзя Шылаў зачыніўся ў трансфарматарнай будцы і адстрэльваўся да апошняга патрона. Жывым не здаўся. Залішняя смеласць і рызыкоўнасць загубіла...
Зося памаўчала, як бы ўспамінаючы, на чым перапынілася.
– Бацька прыехаў позна, калі сцямнела. На санітарнай машыне. Заехалі ў двор. Ён ніколі не заязджаў у двор. Я выскачыла насустрач. Тата папрасіў мяне памагчы шафёру аднесці на кухню мяшок бульбы і мяшок мукі. Мы аднеслі.
Грот быў дома. Добра помню, ён сустрэў бацьку словамі:
«Калі ласка, пан Савіч... Неяк вы сказалі, што мы бываем задужа жорсткія... Не, мы мяккія. Мы, немцы, увесь час пакутуем ад сваёй мяккасці і дабраты. А жорсткасць там. Жорсткасць і дзікунства! Каму перашкаджала электрастанцыя? Давала святло ў вашу бальніцу, у мой шпіталь, у наш дом...»
Ён так і сказаў – «наш».
«А цяпер будзем паліць... Як гэта вы сказалі, Софа? – звярнуўся ён да мяне. – Лучыну? О, лучыну! Свечак і тых няма. Я ледзьве раздабыў дзесятак. Божа мой! Якое дзікунства і фанатызм! Сёння ў нас арыштавалі сястру. Вашу. Мы далі ёй работу. Добрую работу з добрай аплатай. Яна магла жыць культурна, прыгожа. А яна шпіёніла, карыстаючыся тым, што ведала нашу мову. Жахліва!»
«Сёння многіх арыштавалі, – сказаў бацька і таксама паўтарыў: – Жахліва! Жахліва!»
«Я рад, пан Савіч, што вы разумееце, – узрадаваўся Грот. – Не, мы не жорсткія. Мы мяккія і добрыя».
Ён жыў у нас год і з дня на дзень трубіў аб дабраце нямецкага характару. Я часам не магла вытрымаць і гаварыла, якую яны «дабрату» праяўляюць. Тады ён пачынаў чытаць цэлыя лекцыі, прыводзіў прыклады з нямецкай гісторыі, чытаў на памяць Гётэ і Шылера. Аднойчы я незнарок знайшла ў бацькавай бібліятэцы Гейнэ, прачытала, і мне зрабілася весела. Я прачытала яму, Гроту, што пісаў пра нямецкі характар Гейнэ. Грот разумеў крыху па-расейску, я – па-нямецку... Звычайна спакойны, ён узлаваўся. Сказаў, што Гейнэ жыд, а ўсе жыды злейшыя ворагі нямецкай нацыі. Забраў кніжку і, напэўна, спаліў. А на другі дзень цэлы вечар капаўся ў нашай бібліятэцы – шукаў крамолу.
Але што я расказваю вам пра гэтага немца? Я пасля бачыла іх тысячы, розных, добрых і звяроў. О, каб вы ведалі, што такое эсэсаўцы!
Зося заплюшчыла вочы і ўздрыганулася, прыціснулася да спінкі канапы, закрыла халацікам горла, быццам ёй раптам зрабілася холадна. І тут жа вінавата ўсміхнулася, просячы прабачэння.
– Калі Грот, павячэраўшы, падняўся да сябе, бацька прыйшоў на кухню, дзе я мыла талеркі, абняў за плечы, прашаптаў:
«Зося, дзіця маё, у нас у садзе хаваецца чалавек. Я пайду да немца гуляць у шахматы. Ты адсунь свой ложак, пасцялі за ім на падлозе. Адчыні акно. У твой пакой Грот ніколі не заходзіць».
О, каб вы ведалі, што я адчула! Калі я схавала вас, Антон Кузьміч, я хавала вас і ад бацькі, бо не ведала, як ён паставіцца, што зробіць, калі даведаецца. Гэта вельмі цяжка – любіць і не верыць. А верыць лёгка, калі людзі робяць адну справу, калі яны аднадумцы. Разумееце? Я няскладна расказваю, але вы зразумееце... І з вамі, і з Тарасікам я вымушала бацьку нешта рабіць, ведаючы, што дзеля мяне ён зробіць усё, выканае і сур’ёзную просьбу і капрыз. А тут раптам усё мянялася. Ён даваў мне заданне. Як старэйшы. Як кіраўнік. Давяраў такое...
Хто гэты чалавек, думала я, калі адсоўвала ложак і сцяліла на падлозе пуховую коўдру, найчысцейшыя прасціны. Наіўна, але мне захацелася, каб гэта зноў былі вы, Антон Кузьміч... Прабачце. Дзверы ў мой пакойчык – пад лесвіцай на мансарду. Я пакінула ў пакоі свечку, узышла на лесвіцу – ці не відаць ложак? Колькі пражыла, колькі хадзіла малая, я ніколі не зазірала з лесвіцы ў адчыненыя дзверы – што відаць у пакоі?!
Грот, які бесцырымонна лазіў нават у кухонныя каструлі, у бочкі ў пограбе, ні разу не адчыніў дзвярэй майго пакоя. Гэта праўда. У гэтым ён быў інтэлігент.
З радасцю і страхам я адчыняла акно. А потым стаяла ў калідоры і слухала... Калі ён залезе... І баялася, каб у цемры не нарабіў грукату. Ён зрабіў гэта вельмі асцярожна, я пачула толькі, як рыпнуў незнарок закрануты ложак. Пасля гэтага я доўга яшчэ стаяла, потым сядзела на кухні – думала, што рабіць далей. Бацька не сказаў: можна мне заходзіць у пакой ці нельга. Можа, чалавека трэба накарміць? Урэшце я рашуча са свечкай у руках увайшла ў свой пакой. Убачыла, што коўдру і прасціну ён палажыў назад на ложак. Я заглянула за ложак.
Чалавек быў доўгі, худы, барадаты. Такі доўгі, што каб выпрастаўся, то, напэўна, ногі высунуліся б з-пад ложка. Таму ён сагнуў іх, і вострыя калені траха не вытыркнуліся над ложкам. Вочы яго бліснулі насцярожана і падазрона. Ён ляжаў у ватоўцы, у ботах і трымаў руку за пазухай. Ад яго пахла зямлёй. Я спытала шэптам:
«Прынесці вам вячэру?»
Ён палажыў далоню на бараду, на вусны і паківаў галавою: не.
Але я ўсё-такі прынесла яму кавалак хлеба з маслам, бутэльку чаю і яшчэ нешта... Я знарок хадзіла шумна, як звычайна, ляпала дзвярамі. Можа, праз гэта ён зірнуў на мяне злосна і зноў прыкрыў рот рукой.
Калі роўна без чвэрці адзінаццаць (самая цікавая партыя адкладвалася на заўтра, такі ён быў акуратны, Грот) бацька спусціўся з гарышча, я паведаміла, што ён тут. Бацька адказаў надзіва спакойна, быццам размова ішла пра самае звычайнае: «Добра, дачка». Я спытала, дзе мне спаць. «Дзе хочаш, абы Грот нічога не ўгледзеў».
Пакуль немец чысціў зубы, умываўся, я ў сваім пакоі перабірала бялізну, знарок пакінуўшы дзверы крышку прачыненымі.
Я лягла ў маміным пакоі. Але не магла заснуць амаль да раніцы. Усё думала, думала... Радавалася. І палохалася. За бацьку. За гэтага чалавека. Хто ён такі? Адкуль? Можа, толькі што прыляцеў з Масквы? Але больш за ўсё я думала пра бацьку. І, далібог, ніколі гэтак не любіла яго, як у тую ноч. Здаўся ён мне такім героем, такім мужным, разумным, самым галоўным падпольшчыкам у нашым горадзе. Наіўна. Але я думала, што пра тату ведаюць у Маскве... Я думала пра маму. Каб яна пабачыла, што мы робім з татам! Яна больш не ўпікала б: «Мяккацелы інтэлігент дарэвалюцыйнай закваскі! Не псуй мне дачкі сваім слінявым гуманізмам! Не той час!» Мама была рашучая. Яна яшчэ ў грамадзянскую з бранецягніком на фронт паехала. Мама злавалася, што я баюся крыві. Прымушала мяне рабіць самую брудную работу. З-за гэтага яны сварыліся часам, тата і мама... Многа я ўсяго перадумала... Добра мне запомнілася тая ноч. Ёсць такія дні і ночы, якія запамінаюцца, выдзяляюцца і свецяцца, як маячкі, у памяці. Праўда? А ўсе іншыя зліваюцца ў адну плынь і цякуць, як магутная рака. На адным месцы вада заўсёды новая, а ўсё адно такая ж...
Спала я, можа, якія дзве гадзіны. Прачнулася раней за ўсіх. Калі Грот роўна ў сем спусціўся ў ванную, я «прыбірала» свой пакой і спявала. За снеданнем немец сказаў: «У вас добры настрой, фрэйлейн Софа. А ў мяне дрэнны. Ад свечкі баліць галава».
Тата нічога не гаварыў. Пацалаваў у лоб, калі адыходзіў на працу, як заўсёды, усміхнуўся:
«Вопыт ты маеш. Глядзі».
Наступілі тыя дзённыя гадзіны, калі я заставалася адна. Помніце, Антон Кузьміч? Адной мне было сумна... На кухні і на кухні.
...Прыйшла Маша з пакупкамі, мокрая, шумная, вясёлая. Гукнула з калідора:
– Кірыла Васільевіч! «Беламора» няма. Купіла «Казбек». Добра?
Зазірнула ў пакой, убачыла іх, засяроджана-ўважлівых, сур’ёзных, насцярожылася.
– Сядайце, Маша, паслухайце, – сказаў Шыковіч, хуценька занатоўваючы нешта ў запісную кніжачку.
Маша паставіла сумку каля парога.
– Я сказала яму:
«Вылазьце. У доме нікога няма. Будзем снедаць».
Ён падняўся з-за ложка. Ён быў высокі, але не такі доўгі, як здаўся мне, калі ляжаў. І не такі худы. Так, звычайны чалавек з тых, якія ніколі не паўнеюць, хоць ты іх пакладзі і знарок адкормлівай. Перш за ўсё ён глянуў на акно, потым агледзеў пакой і... мяне... Можа, я была такая ўражлівая, «мяккацелая інтэлігентка»... Як толькі пасля на мяне ні глядзелі, і свае і чужынцы, – мяне не кранала. А яго позірк... Вы прабачце, можа, я расказваю дробязі, глупства. Але я шчыра...
– Не, не. Калі ласка, як можна больш падрабязна, – папрасіў Шыковіч. -Гэта не дробязі... Для мяне гэта асабліва важна.
– Яго позірк мяне... абразіў... Пакрыўдзіў. З нейкай нядобрай падазронасцю ён агледзеў мяне. Я не ведаю, як вам сказаць... Але мне стала крыўдна. Чалавек даверыў нам сваё жыццё... Мы рызыкуем сваім, хаваючы яго... Чаму ж ён глядзіць так? Нядобра. А можа, мне здалося? Я малая была вельмі крыўдлівая. Маці не так гляне, як мне хацелася, і я цэлы дзень заліваюся слязамі. Больш, праўда, ён так не глядзеў. Быў прыветлівы, хоць не вельмі гаваркі.
Тады, за першым снеданнем, ён распытваў, як я жыву, з кім сябрую, куды хаджу, хто прыходзіць да нас, што за чалавек гэты Грот. Я разумела, што яму трэба ўсё ведаць, і падрабязна расказвала. Спытала, як яго імя.
«Навошта табе?» – сказаў ён без падазронасці.
«Неяк жа я павінна да вас звяртацца».
«Калі табе так хочацца, кліч мяне – дзядзька Сажань».
Я здагадалася, што гэта мянушка, яна здалася мне смешнай, і я засмяялася. Ён таксама ўсміхнуўся. Тады я адважылася і спытала, ці не з Вялікай зямлі ён прыляцеў. Сажань нахмурыўся і адказаў, што я рана пастарэю, калі ўсё буду ведаць. Гэтыя жартаўлівыя словы па-рознаму можна сказаць. Ён сказаў іх так, што мне расхацелася пытаць у яго пра што-небудзь яшчэ. Праўда, на другі дзень я не стрымалася і спытала пра вас, Антон Кузьміч. Мне чамусьці здавалася, што ён абавязкова павінен ведаць вас. Не, ён не ведаў.
«Што здрадніка Лучынскага пакаралі, пра гэта я чуў, а хто гэта зрабіў – Віктар, Антон ці Павел, – не мае значэння».
Каб ён ведаў вас, я, напэўна, расказала б, як вы хаваліся ў нас. Але пасля яго слоў, што не мае значэння, хто забіў Лучынскага, мне зноў-такі расхацелася расказваць яму пра вас. Не падумайце, што я стаіла крыўду на яго. Не. Я вельмі паважала яго. Асабліва калі бацька на маё пытанне: «Хто ён?» – адказаў: «Партыйны кіраўнік». О, як ён вырас у маіх вачах!
Я гатавала яму лепшыя снеданні і абеды, чым нават бацьку. Мяне толькі здзіўляла спачатку адно, зноў-такі гэта, відаць, ад майго такога выхавання – «мяккацелая інтэлігентка». Але ў нашым доме ўсе казалі адзін аднаму дзякуй, жадалі добрай ночы. Я хадзіла за ім, як санітарка за хворым. Ён ні разу не сказаў мне дзякуй. Не, здзіўляцца – гэта не тое я сказала. Мне зноў-такі трошкі крыўдна рабілася. Не за сябе. За яго. Фашыст Грот такі ветлівы, што бясконца, на кожным кроку: данке, данке, данке. Мне хацелася, каб наш чалавек, ды яшчэ такі кіраўнік, быў у сто, тысячу разоў больш культурны і ветлівы. Але на трэці дзень Сажань даказаў, што не гэта галоўнае. Мне нават сорамна стала за свае такія думкі.
Раніцаю я павіншавала яго са святам – з Першамаем. Як радасна бліснулі яго вочы!
«Дзякую, Зося, дзякую. Дзякую табе, дарагі таварыш. Цябе таксама віншую і жадаю дажыць да сапраўднага свята. Мы з табой станем побач і пройдзем пад сцягамі праз увесь наш горад».
Ён моцна паціснуў мне руку, і ў вачах яго, здалося, бліснулі слёзы. Я таксама ледзь стрымалася, каб не зараўці ад гора і шчасця.
Бацька ў першы дзень прыйшоў абедаць на гадзіну раней. Гэтую гадзіну яны гутарылі, зачыніўшыся ў маім пакоі. У гэты ж час яны размаўлялі і на другі дзень. А на трэці, Першага мая, прыехаў Вася, шафёр санітарнай машыны. І Сажань паўгадзіны гутарыў з ім. Пра што – я не ведаю. Вася выйшаў з пакоя з добрай усмешкай, паказаў мне язык, як малой. Потым, кіўнуўшы назад на дзверы майго пакоя, выставіў вялікі палец, маўляў, во які чалавек. Тады паказаў на гарышча і секануў далоняй па горле; я зразумела: з такімі мы хутка зробім фашыстам чык-чырык. Але мяне рассмяшыла гэтая размова жэстамі – у доме ж нікога больш не было. У адказ на мой смех ён уставіў вялікія пальцы ў вушы і вось так памахаў далонямі. Гэта, мабыць, значыла, што я несур’ёзная, дурніца. Я пакрыўдзілася і паказала, што ў яго пуста ў галаве. Ён зняў сваю замасленую кепачку і тэатральна пакланіўся. Але з ганка вярнуўся, працягнуў мне каробачку і сказаў сур’ёзна:
«Гэта вам, Зося. Ад мяне».
У каробачцы былі мятныя цукеркі.
На чацвёрты дзень усё было, як звычайна. Раніцаю бацька і Грот пілі кофе і хвалілі нейкае новае нямецкае лякарства, не помню якое. Першы пахваліў бацька. Гроту гэта вельмі спадабалася. Яны разам выйшлі з дому. Я карміла снеданнем дзядзьку Сажаня. Перад абедам бацька зноў гутарыў з ім. У часе абеду Сажань быў заклапочаны і раптам вельмі даверліва паведаміў мне, што яму ніяк не могуць дастаць надзейнага дакумента і ён не можа выйсці з горада, бо ўсюды заставы, а ў горадзе ўсё яшчэ ідуць арышты. Сумна пажартаваў:
«Ем хлеб дарэмна. Мала што ў гэты раз зрабіў. І хлопцы недзе непакояцца, што са мною».
Бацька ўвечары прыехаў раней, чым звычайна. На той жа санітарнай машыне. У нашым цесным завулку машына доўга паварочвалася, буксавала ў гразі, і тата доўга не заходзіў у дом. Я чула, як ён перамаўляўся з шафёрам. Нарэшце машына пайшла.
Тата ўвайшоў устрывожаны, нават спалоханы. Такі ён не быў яшчэ ніколі. Я спытала, што здарылася. Ён заспакоіў:
«Нічога, нічога, дачка».
А сам адразу пайшоў да яго. Праз колькі хвілін яны выйшлі, і Сажань упершыню агледзеў увесь дом, нават падняўся ў пакоі Грота.
Неўзабаве зноў прыехаў Вася. Бацька адчыніў вароты. Ён заехаў пад самы ганак. Зноў зваліў мяшок бульбы. Сказаў бацьку:
«Аглядалі. Двойчы. Адсюль і сюды. Злосныя, як сабакі».
«Падымі хлопцаў. Калі да ночы нічога не здарыцца, мы выведзем яго на Элеватарную».
Яшчэ пра нешта яны шапталіся.
Калі Вася паехаў, я зноў спытала ў бацькі, што ж усё-такі іх устрывожыла.
«Арыштавалі нашых людзей. Каля дома шнырае тайны агент паліцыі. На Пушкінскай правяраюць дакументы. Тройчы агледзелі нашу машыну».
Сажань перамясціўся ў пограб. Пад домам у нас вялікі пограб. Лазілі ў пограб з кухні. Але на двары каля сцяны быў люк – для вентыляцыі, і бульбу ўвосень праз яго ссыпалі. Ён быў яшчэ закрыты з зімы, люк. Бацька адкрыў яго. Потым сказаў мне разведаць сцежку. Была ў мяне патаемная сцежка, па якой я бегала яшчэ да вайны да адной сваёй сяброўкі-аднакласніцы. Адстаўляла дошку ў паркане, пралазіла ў суседні сад, такім жа чынам з таго саду – у Вішнёвы завулак, потым – на Клімаўскую. І сюды на Элеватарную, да ракі.
Але прыехаў Грот. Ён часам прыходзіў пехатой, пакідаючы машыну ў шпіталі. Часам прыязджаў, і машына начавала ў двары. У той вечар, як на злосць, ён доўга корпаўся ў ёй, нешта рамантаваў, мыў.
Шыковіч заўважыў, што, забываючыся, Зося пачынае расказваць для аднаго Антона Кузьміча. На яго аднаго глядзіць, да яго аднаго звяртаецца, але так, быццам ён той адзіны сведка, які можа пацвердзіць праўдзівасць яе слоў.
Схамянуўшыся, яна вінавата ўсміхнецца ўсім ім і пэўны час расказвае яму, Шыковічу, з нейкай дзіўнай насцярожанасцю сочачы, як ён запісвае: то піша доўга, нібы стэнаграфуе, то ўзмахам пяра ставіць нейкі іерогліф, толькі яму зразумелы.
Маша скінула чаравікі і босая, на насочках, выйшла на кухню, відаць, паставіла чайнік. А потым стала ў калідорчыку і слухала адтуль. Шыковіч умеў і ўважліва слухаць і ўсё прыкмячаць навокал. Ён знакам запрасіў Машу зайсці і сесці. Тая адказала яму таксама жэстамі. Гэтая іх незразумелая нямая размова збянтэжыла Зосю. Яна змоўкла. Шыковіч крутануўся ў крэсле, як гарэза-школьнік, злоўлены настаўнікам:
– Прабачце, Соф’я Сцяпанаўна, я ўвесь – увага.
Але яна ўжо свядома звярнулася да Яраша з усмешкай, якую дораць выпрабаванаму сябру:
– Вы ведаеце, Антон Кузьміч, мяне зноў выручылі трусікі пана Грота. Помніце? Я засунула аднаго за ватнік і палезла ў суседскі сад. Абышла паўз паркан і знайшла дошку, якую можна было адсунуць без шуму. Выйшла гаспадыня, не тая, якая жыла да вайны, жонка нейкага белагвардзейца-эмігранта, які вярнуўся з Германіі і займаўся камерцыяй. Я растлумачыла ёй, што ўцёк трусік. «Я баялася, каб ён не папсаваў вашы дрэвы». Старая дурніца пацалавала трусіка, якога я паказала ёй.
«Якая мілая мордачка!»
Гроту я таксама сказала, вярнуўшыся ў свой двор, што ўцёк трус.
Ён узяў яго спрытна і бязлітасна, мяне заўсёды і палохала і абурала, як ён браў гэтых няшчасных жывёлінак. Вось так, двума пальцамі, за скуру.
«О, ты хочаш уцячы? – сказаў ён трусу. – Заўтра я цябе пакараю за гэта. Мне шкада цябе. Але чаго не зробіш у імя навукі».
Як толькі сцямнела і Грот падняўся да сябе, бацька сказаў:
«Выводзь, дачка. Шчасліва вам. На Клімаўскай сустрэне Вася. Калі ж не сустрэне...»
Ён даў адрас на Элеватарнай, нумара ўжо не помню, здаецца, дзевятнаццаць, мне пасля прыйшлося запамінаць многа розных нумароў, і нейкі мудры пароль, які я таксама забылася, нейкая прымаўка з рэлігійным сэнсам, здаецца.
Яшчэ бацька сказаў: «Назад, дачка, гэтым шляхам не вяртайся. Выходзь на Пушкінскую. У цябе ёсць пропуск. І зайдзі да Цішчанкаў. Старая занемагла і вельмі прасіла, каб ты зайшла. Зайдзі абавязкова. Так трэба».
Бургамістарша сама мне званіла дні тры назад. Але мне было агідна ісці да гэтай звар’яцелай ад страху бабы, якая дзень і ноч малілася. Але калі бацька сказаў, што так трэба – для канспірацыі, так мне здалося тады, я гатова была пайсці хоць да самога д’ябла. Толькі пазней... вельмі позна я здагадалася, што мой добры, разумны і наіўны тата хацеў такім чынам уратаваць сваё адзінае дзіця...
Увесь час яна расказвала роўна, ціха, без інтанацый, без асаблівых жэстаў і мімікі, калі не лічыць вінаватых усмешак. А тут вусны яе па-дзіцячы скрывіліся і задрыжалі.
– Два нашы афіцэры, якія дапытвалі мяне ў сорак шостым, здзекаваліся, калі я шчыра расказала ім усё. Смяяліся, маргалі адзін аднаму. «Сіла дзеўка! Значыцца, правёўшы падпольшчыка, вы адразу ж пайшлі суцяшаць жонку гарадскога галавы? Хітрая казачка, але пакіньце яе для дурняў. Мы чулі казкі не такія!»
Няшчасны мой бацька! А я... дурная якая была! Паверыла яму нават тады, калі ён пазваніў на кватэру Цішчанкам, пагаварыў спачатку з Алімпіядай Паўлаўнай, а пасля папрасіў, каб я паначавала там. «У горадзе неспакойна. Недалёка ад нашага дома толькі што стралялі. Заначуй, дзіця маё. Цалую цябе, Зосечка».
Гэта былі яго апошнія словы. Ён не любіў залішніх пяшчот, сюсюкання, цалавання па тэлефоне. А тут вось так – як маленькай. І я, дурная, усё адно ні пра што не здагадалася. Я магла быць побач з ім! Магчыма, ён адстрэльваўся, калі яны ўварваліся. І апошнюю кулю... Тата хаваў пісталет, хаваў нават ад мяне, але я ведала, што ён ёсць. Слухайце, можа, яго застрэліў Грот? Немца не было на пахаванні. Усе знаёмыя былі. З гестапа былі, адусюль. Аднаго яго не было.
– А што Сажань, Соф’я Сцяпанаўна? Правялі вы яго? – спытаў Шыковіч, каб вярнуць яе да паслядоўнасці.
– А як жа! Мы выйшлі на Вішнёвы. Цёмна было. Ні агеньчыка. Замаскіравана ўсё. Я пачула, што за намі нехта ідзе. Мы пабеглі. На Клімаўскай нас сустрэў Вася. З’явіўся як з-пад зямлі. Я сказала яму, што нехта ідзе. Ён адказаў, што гэта свае. З-пад палы бліснуў ліхтарыкам у адзін бок вуліцы, потым у другі. Яму адказалі адтуль і адтуль. Вунь яны як ахоўвалі таго чалавека! Вася сказаў: «Ты, Зоська, герой!» – і пацалаваў мяне ў шчаку. Мне стала сорамна: яшчэ Сажань падумае што! А я таго Васю, можа, якіх пяць разоў бачыла ўсяго. Мне тады – зноў! – вельмі захацелася, каб на развітанне ён падзякаваў мне. Смешна! Ён не сказаў звычайнага дзякуй. Ён сціснуў маю руку і сказаў:
«Усяго добрага табе, Зося. Скончыцца вайна – сустрэнемся».
Разбудзіла мяне бургамістарша рыданнем. Упала на калені перад маім ложкам:
«Мужайся, дзетачка. Бог міласэрны, ён усё бачыць. Партызаны забілі твайго бацьку».
Я не закрычала. Здаецца, нават не заплакала. У адзін міг я ўсё зразумела. У той міг я пасталела, можа, на дваццаць гадоў. Шаптала сабе: мужнасць, толькі мужнасць.
Прасіла Бога, у якога не верыла, каб ён даў мне яе, гэтую мужнасць, каб я здолела ўсё перажыць. І маўчаць. Маўчаць, маўчаць!
Ашалелая ад жаху баба ўгаворвала мяне ў тую ж хвіліну ўцячы з ёй на край свету, у манастыр, яна ведае такі манастыр. «А то яны ўсіх нас заб’юць». Я маўчала.
Два агенты гестапа везлі мяне на рамізніку па горадзе. Выказвалі спачуванне. Я маўчала. Дадому мяне не павезлі. Бацька ляжаў ужо ў вестыбюлі гарадской управы. Калі толькі яны паспелі перавезці і ўбраць яго? Ён ляжаў у сваім вячэрнім гарнітуры, у сарочцы, якую я за дзень да таго памыла. Толькі гальштук чужы, бабачка, тата ніколі не насіў бабачкі. Да вайны гэта было нямодна, і мама, напэўна, першая пасмяялася б. На твары яго застыў спакой, не было ні пячаці страху, ні пячаці пакут. Відаць, ён памёр адразу. Толькі чамусьці пасінела левая скроня. Я спытала ў начальніка паліцыі Магнатава, куды трапіла куля. Ён паціснуў плячамі.
«У сэрца. У самае сэрца, – адказаў адзін з тых, што не адыходзілі ад мяне ні на крок. – Бандыты стралялі ва ўпор».
Да мяне падыходзіла ўся здрадніцкая сволач, выказвала спачуванне. Раней яны здаваліся мне смешнымі і дурнымі, гэтыя людзі. У той дзень я адчула, што такое нянавісць. О, як я іх ненавідзела! Мне хацелася пляваць на іх, біць па мордах. Але я маўчала. Я мусіла маўчаць.
Калі з’явіўся фельдкамендант, пстрыкалі фотаапараты. Ён не падышоў да мяне. Спачуванне паднёс перакладчык. Мне запомніўся позірк афіцэра-гестапаўца. Ён доўга сачыў за мной, і я адчула гэты позірк. Глянула на яго. Якія ў яго былі вочы! Ён усё ведаў і смяяўся, злосна, нахабна, пераможна. Вочы яго смяяліся.
Скажыце, навошта ім спатрэбілася гэтая камедыя з пахаваннем?
Зося змоўкла і чакала адказу ад Шыковіча: на яго глядзела. Адказаў Яраш:
– Правакацыі былі розныя. У залежнасці ад фантазіі таго, хто іх арганізоўваў. Бругер быў з фантазіяй, я ведаю.
– У маі сорак трэцяга Бругера ўжо не было, – удакладніў Шыковіч. – Начальнікам гестапа быў Гільберт, штурмбанфюрэр.
– Вы таксама былі ў падполлі? – здзівілася Зося.
– Не. Я пішу кнігу, а таму мне трэба дакладна ўсё ведаць.
Маша, выкарыстаўшы паўзу, прапанавала:
– Я вам падам каву.
– Але, але, – падтрымала Зося.
– Стамілася? – ласкава спытаў Яраш. – Дай руку.
Можа, ад таго, што ён нечакана сказаў ёй «ты», яна зардзелася, засаромелася.
– Не, не.
Антон Кузьміч падняўся з крэсла, палічыў пульс. Шыковіч убачыў, што доктар застаўся давольны яе пульсам. А Зося, як бы імкнучыся даказаць, што ёй гэта няцяжка, пачала расказваць далей, не зважаючы на тое, што Маша хадзіла, звінела шклянкамі.
– Я думала, што мне будзе ўсё адно – як пахаваюць. Хто пахавае, што будуць гаварыць... Я ведала, што гэтым не скончыцца. І рыхтавалася, збірала сваю мужнасць. Але калі бацьку неслі на могілкі, я ўбачыла, як глядзяць людзі... рабочыя. «Туды яму і дарога!» – вось як яны глядзелі. Мне зрабілася балюча. Страшэнна балюча. І крыўдна. І страх апанаваў. Сэрцам я прадчула тое, што пасля здарылася. На могілках я страціла прытомнасць.
Дні тры ляжала ў Цішчанкаў, знясіленая, прастуджаная, разбітая. З кватэры не выходзілі тыя двое – «апекуны» мае. Яны, Цішчанка, уся зграя дамагаліся, каб я падпісала пісьмо ў рэдакцыю, у якім гнеўна кляйміла, як бандытаў, партызан, што забілі майго бацьку, невіноўнага чалавека, лекара, які займаўся толькі тым, што пазбаўляў людзей ад цяжкіх хвароб. «Чаму вы не хочаце падпісаць, панна Зося?» – здзіўляліся яны.
«Яны заб’юць мяне».
«Мы вас схаваем у такім месцы, куды не дабярэцца ніводзін бандыт. Не бойцеся».
А Цішчанчыха шаптала: «Не падпісвай. Заб’юць», – і ўсё ўгаворвала ўцячы разам з ёй у манастыр. Дурная, яна не бачыла, як мяне ахоўвалі.
Яны перавялі мяне ў іх, нямецкі, гатэль. Памясцілі з нейкай немкай. Па-расейску яна гаварыла дрэнна, але «апрацоўвала» мяне моцна. Нават пільнавала ўначы – што я кажу ў сне? Пасля нават адпусцілі дадому. Яны былі яшчэ ветлівыя: «Не будзеце баяцца адна?»
«Не буду».
Спадзяваліся, што да мяне нехта прыйдзе. Можа, паспрабуе вывезці ў лес. У іх нямала было клопату – сцерагчы мяне. Але ніхто не прыходзіў, і хутка ім абрыдла гэта. Тыя ж два «апекуны» адвезлі мяне ў гестапа. Спачатку допыт, колькі дзён пра адно і тое ж: хто прыходзіў да бацькі, з кім ён сустракаўся, як ён жыў і гэтак далей. На другі дзень тое ж самае ў іншым парадку – каб заблытаць. Потым вочныя стаўкі. Каго я пазнаю з гэтых людзей. Прыводзілі чалавек пятнаццаць. Я пазнала толькі адну жанчыну, сястру з дзіцячай бальніцы. Але яна глянула на мяне вельмі варожа, і я не прызналася, што ведаю яе. Калі прывялі Васю, я не магла адмаўляць наша знаёмства. Сказала, што гэта шафёр бальнічнай машыны. Вася, збіты, сіні ўвесь, прыветліва кіўнуў галавой: ён ухваліў маё прызнанне.
«Ён часта прыязджаў да вас?» – спытаў следчы.
«Не вельмі часта», – адказала я.
«Чаму ў той дзень, перад забойствам, ён прыязджаў тройчы?»
«Прывозіў бацьку. Потым бульбу. Мяшок».
«А яшчэ каго?»
«Тры мяшкі партызан», – засмяяўся Вася.
Гестапавец ударыў яго па твары. Я заплакала. Вася крыкнуў:
«Нічога, Зоська! Не гаруй. Мы яшчэ патанцуем на тваім вяселлі!»
Я пачала пратэставаць. Чаму мяне трымаюць у гестапа? Завошта? Гэта бесчалавечна! Такое гора, а мяне дапытваюць, як злачынцу. Я буду скардзіцца!
Тады з’явіўся той афіцэр, што глядзеў так на пахаванні.
«Яна не ведае, чаму яе трымаюць тут? Няшчасная дзяўчынка!» – здзекліва кінуў ён па-нямецку. Потым сеў за стол, палажыў перад сабой пісталет. Злосна сказаў цераз перакладчыка: «Даволі гэтай дурацкай камедыі. Ты добра ведаеш, чаму цябе трымаюць. Твой бацька быў звязаны з партызанамі. Ты памагала яму. У вас хаваўся камісар. Мы злавілі яго. Ён ва ўсім прызнаўся».
«Хто ж забіў майго бацьку?»
Ён падскочыў:
«Шкадую, што гэта зрабіў не я!»
«А хто?»
«Яна што, вырашыла дапытваць мяне?» – спытаў афіцэр у перакладчыка. Я сказала па-нямецку:
«Я хачу знаць, хто забойца майго бацькі. А камісара вы выдумалі. Калі Грот, хірург шпіталя, і ёсць той камісар, тады так, ён хаваўся ў нас».
Ён наблізіўся да мяне, доўга і пранікліва глядзеў у твар, у вочы. Потым расцёр у мяне на шчацэ запаленую цыгарэту. Працадзіў праз зубы:
«Ах, з якой асалодай я распяў бы цябе, сучка, на крыжы. Але сёння мне не да цябе. Табой я займуся пасля. Падумай над сваім лёсам», – і двойчы моцна ўдарыў па твары. На шчасце маё ці на няшчасце, гэты больш мной не займаўся. Дапытваў другі афіцэр. Я ўсё адмаўляла. Білі. Не, не моцна. Адзін раз толькі драўлянымі абцугамі ціснулі пальцы. Гэта балюча. Пальцы і цяпер баляць.
Зося падняла левую руку, паварушыла пальцамі.
– Што ж вы не сказалі мне? – дакорліва паківаў галавой Яраш.
– Яны баляць, калі ўспомню. А так нічога. У лагерах таксама білі. Бізунамі. Гумавымі палкамі. Мяне нядоўга трымалі ў турме. Тыдні два. А потым лагер пад Баранавічамі. Потым Майданак... Пасля... Я ўжо нават не помню іх, усіх лагераў, у якіх была. Мяне чамусьці часта пераводзілі. Апошні – жаночы лагер пад Гісенам. Нас вызвалілі амерыканцы...
Вельмі можа быць, што яна ўсё-такі стамілася, а таму спяшалася як можна хутчэй скончыць свой расказ. Маша гэта адчула першая і шумна пляснула ў далоні, як бы ставячы кропку:
– Таварышы, астывае кава.
|
|
