|
|
На старым абымшэлым крыжы, што стаяў перад вёскаю, вецер бэрсаў i рваў аб’еханы кужэльны ручнiк.
З яснаватай, прарэзанай у навале цяжкiх хмар шчылiны дыхала азыраватым холадам. На падсушаную замаразкам зямлю драбнюткiм макам церушыўся поцемак. Глыбокая, як вада ў патоп, цемната залiвала равы i лагчыны. На балоце гiнуў i тапiўся ў ёй малады сiняваты алешнiк.
Чарнела, злiваючыся з рудою раллёю, зялёная рунь на грудах. Толькi нявыбеленым палатном слалася чэрствая пясчаная дарога. Вецер дзёр на ёй i гнаў у вёску сухi горкi пясок – здаецца, яго паднiмала, вырываючыся i б’ючыся адным крылом, вялiкая падбiтая птушка.
На стрэхах гумнаў i хат шапацела распэтланая, задраная пукамi салома. Тугою распасцёртаю радзюжкаю бухаў каля вуглоў вецер. Навобмацак гроб каля плота з сухой травы, з кустоў пруткага голага бэзу паскручванае ў трубку сатлелае лiсце, з шоргатам гнаў па ўкамянелай вулiцы.
На старых бярэзiнах цякло i шумела, нiбы вада ў застаўках, доўгае вецце. У вiлаватых клёнаў трашчалi, адколваючыся ад крохкага камля, цяжкiя лапы.
У нiзкiх, паўсяданых у чарнату хатах моргаў палахлiвы агонь, на шкляных газоўках, што стаялi пры комiне, хiсталiся чырванаватыя стужкi курнага полымя.
Ляпалi закурэлыя чыгунныя юшкi, звонячы, сыпалiся на iх адлушчаная цэгла i цвёрдая, як жарства, сажа.
– Божа лiтасцiвы, якая бура! – уздыхалi бабы, седзячы на лаве пры печы i скубучы наўздагад каструбаватую кудзелю. Пстрыкаючы верацёнамi, старалiся хоць прыхваткам папрасцi пачынак.
Мужчыны сядзелi ўнурыўшыся, напрацаваныя за дзень на малацьбе, драмалi пры стале, падпёршы рукою шчаку.
Толькi дзецi, дзеразуючыся на печы, пiшчалi, як разгуляныя сярод ночы мышы, – яны, мусiць, як чулi, так i забылiся пра тую страшную весць, што прыйшла сёння ў Верасава разам з гэтым ветрам.
Яшчэ перад полуднем прывёз яе Iмполеў брат Платон, прыехаўшы ў Верасава на дамскiм ровары з угнутаю рамай i мiгатлiвай, як вясёлка, сетачкаю над заднiм колам.
Спынiўся каля самае першае i найблiзшае ад шашы Лiтаваравай хаты – на надворку быў якраз Бронiк, нязвыкла для чужога вока, трымаючы ў левай руцэ сякеру i высунуўшы з перакрыўленага рота ружовы кончык языка, сек дровы.
Не злазячы з сядла, Платон узяўся адною рукою за шарую штыкецiну старога, абсыпанага лiшаём плота i, не павiтаўшыся, спытаў:
– Скажыце, а дзе тутака Рэпкi жывуць?
Лiтавар яшчэ секануў ляўшою па тоўстым алехавым палене, раскалоў яго наўскасяк i падняў свой гарбаваты, спушчаны да губы нос.
– Пытаеце, Рэпкi? – i, выцягнуўшы шыю, паказаў гэтым доўгiм пад малою кепкаю носам туды, дзе збоку вёскi, за рудым поплавам, за смугою маладога алешнiку, на грудах, чарнелi, як напрадвеснi гной, кучы Прылуцкiх хутароў. – Вунь там, на хутарох, яны.
Сцiскаючы пад барадою незавязаную суконную хустку, з сяней высунулася старая Лiтаварыха, спытала шапялявым ад бяззубага рота голасам:
– А нашто яны вам?
– Пытаеш?.. Трэба чалавеку, – Лiтавар са злосцю ўбiў у лагчынку падзёўбанае калоды цяжкую з гарбатым тапарышчам сякеру.
– Бяда з iхнiм Сяргеем прылучылася, – сказаў i адвярнуўся, каб схаваць свае вочы, Платон Верамей.
– Ах, лiха! Што ж такое?
– Задушыўся Сяргей… Палез чысцiць цыстэрну, а там бензiн быў…
– Матка найсвенша, каторы ж гэта?
– Ну старшы iхнi! Каторы, каторы… – перакрывiў мацеру Бронiк Лiтавар.
– Гэта той, што табе голаў расквасiў?
– I што ты да чаго гаворыш! – зморшчыўся Бронiк i пераступiў цераз горбу ружаватых алехавых дроў.
Платон адапхнуўся рукою ад плота, зарыпеў тугiм ланцугом, заварочваючы на вузенькую, выплесканую нагамi сцежку.
I калi ў раўку, што аддзяляў Лiтавараву хату ад вёскi, зазвiнеў, недзе наскочыўшы на каменьчык, яго ровар i схавалася белаватая, абцярушаная цэментам кепка, Лiтавар зноў упiкнуў мацеру:
– Вот не ведаеш, дзе ўваткнуць свой язык.
– А што ж я такое сказала?.. Бо й проўда…
Бронiк са злосцю папхнуў незашчэпленыя веснiкi i, усунуўшы рукi ў кiшэнi, пайшоў да Мондрых – дзверы ў iхнiм гумне былi адчыненыя. Адтуль чуўся нiзкi глухi грукат – бiлi недзе па неразвязаных снапах, палажыўшы новы пасад. Бахбахбах – малацiлi ўзасаб тры цапы: мужчынам, пэўна, памагала Алеся.
Бронiк Лiтавар паслухаў гэты бесперабойны вясёлы ляскат цапоў, што аддаваўся за вугламi чужых будынкаў, i зайшоў у закуранае пылам гаркаватае гумно, каб расказаць нечаканую i страшную весць.
Адсюль, з гумна, яна, трохi перайначаная, распаўзлася, як прусакi ў цемнаце, па ўсiм Верасаве, прыдумляючы i дакладваючы сваё, усе сталi гаварыць, што Давыдоўскi знарок паслаў у тую «шасцерню» Сяргея Рэпку.
Цяпер па вёсцы гэтую чутку насiла, забягаючы з хаты ў хату, Ваўчкова Вольга, як i заўсёды, распэтланая, з пасiнелымi ад холаду лыткамi, у старым незашпiленым кажушку з абцёртаю апухаю i вышмарганымi да чорнага бляску поламi нiжэй кiшэняў.
Задыхаючыся ад ветру i чуючы, як ён цячэ ў рукавы, студзiць сцёгны пад лёгкаю паркалёваю сукенкаю, шыецца вострым холадам праз незашпiлены кажух да грудзей, Вольга абышла адзiн канец вёскi i вярнулася ў свой. Спатыкаючыся ў нiзкай чарнаце, дабегла да Корсакаў: у хаце пад столлю свяцiла лямпа, за спацелымi падвойнымi вокнамi быў чуваць дзявочы голас i смех – дзяўчаты, мусiць, пазбiралiся на прадзiва.
Вольга пастаяла на глухiм надворку, не рашаючыся зайсцi ў хату – успомнiла, як надоечы прыходзiў да яе сварыцца за Мiцю стары Корсак, – i каля хлявоў i гумнаў выйшла на другую вулiцу.
Тут у хатах яшчэ не было агню, толькi з-пад наеханага каўпака Пытлевай страхi глядзелi жоўтыя вокны. Недзе там ляпалi аб дубовае шула i звiнелi зашчапiцай веснiкi. Гайдаючы цяжкае акованае вядро, рыпеў у цемнаце журавель. Вольга аж збiлася з хады, успомнiўшы ўчарашняе.
Учора зранку, прыбегшы сюды, пад калодзеж, з двума пустымi вёдрамi, Вольга ўбачыла на другi бок плота старога Пытля – падпiльнаваўшы яе з акна, ён, мусiць, скоранька выбег на двор i стаяў у доўгай, не ўвабранай у порткi сарочцы, босы i без свае авечае шапкi на лысай галаве.
– Вады не дам! – сказаў ён цераз плот, прытоптваючы абедзвюма рукамi доўгiя, стрыжаныя «пад гаршчок» валасы.
– Чаго вы, дзядзько? – Вольга прыгнулася, знiмаючы з плячэй каромысла, каб схаваць свае вочы.
– Яна пытае яшчэ чаго? А зводы хто носiць, хто абмаўляе з пят да галавы?
Вольга i без гэтага дагадалася, што да Пытля дайшла тая чутка цi мо праўда, якую яна расказвала стрэчным i папярэчным бабам, што меншая Пытлева дачка Даня, дальбог, сама бачыла, хусткаю ўкручвае ды ўцiскае жывот, каб не было пазнаць, што яна тоўстая. Бо гэта ж яе з дварчанскае сушнi, дзе Даня рабiла кожную восень, чысцiла машынкаю яблыкi, падвозiў дадому Конi Грах – кажуць, нейкi татарын цi грэк, што з яўрэем напалам трымаў гэтую сушню.
А Вольга знарок, быццам нiчога не ведаючы, здзiвiлася:
– Што вы, дзядзько, кажаце?
– А што чуеш. I пайшла, сучка, вон!.. Iдзi пабрашы яшчэ, а вады не дам.
– А за што я трыннi жала, га? – Вольга паставiла пустыя вёдры, выпрасталася i закрычала мацней: – За што? Каб ты захлiснуўся сваёю вадою, каб цябе ёю астатнi разок памылi!
Блiснуўшы аблыселаю макаўкаю галавы, Сымон Пыцель схаваўся ў сенях, а Вольга, стоячы з пустымi вёдрамi, крычала ў Сымонавы вокны, завешаныя белымi памярэжанымi фiранкамi:
– Гэта ж я тры дзянёчкi жала, каб цябе зжала якое лiха. Во, палец парэзала, яшчэ нарасць не сышла.
Вольга выставiла руку i азiрнулася, цi бачыць хто яшчэ: у цёмных сухаватых шыбах суседнiх хат раставалi невыразныя здалёк твары – цiкаўныя бабы адыходзiлiся ад вокнаў.
Задраўшы голаў, Вольга яшчэ закрычала ў сляпыя суседнiя вокны:
– Во паглядзеця, людцэ добрыя, ён вады мне не дае!.. То няхай сплоцiць за тыя тры дзянёчкi! А воду я знайду за такую плату! Параблю людзям i знайду…
Але вады Вольга так i не набрала, прыйшлося iсцi ў другi канец вёскi да Залахчынавых – калодзеж быў там пры самым балоце, вада з яго пахла гразёю, гнiлым аерам, як з завонi.
Цяпер, зiркнуўшы на журавель, што вiсеў на вiлаватай бабе – укапаным слупе, – як нейкая вялiкая камарова нага, на вокны Пытлевай хаты – там на белых фiранках мiльгаў, варушыўся нечы цень, – Вольга прыспешыла хаду i, чуючы, як у вушах шумiць гэты моцны ледзяны вецер, скiравала да Мондрых. Яе брала цiкавасць паглядзець на Алесiных малацьбiтоў. Цi ж праўду кажуць у вёсцы, што з адным з iх – маладым i надта харошым – Алеся злюбiлася.
За плотам шумеў, шоргаў аб частаколiны голы вiшаннiк. У мiтуслiвай цемнаце гародчыка звiнелi пустымi галоўкамi ссохлыя кветкi. Шастаючы, як папераю, вецер мёў па надворку, закручваў у горбачку сухое лiсце.
Прытоптваючы нагамi гэта шапаткое чуткае лiсце, Вольга незнарок устрывожыла заядлую сучачку. I тая забурчала, недзе шчэрачы зубы i дзеручыся пад падрубу.
Стулiўшыся ад ветру, што дзьмуў сюды, на ганак, вострым скразняком, Вольга ўчула, як з хаты ў сенi завiшчалi не змазаныя на завесах дзверы i Алеся прытупнула на сучачку:
– Пайшла вон! Абы чалавек да парога, так яе ўжо разбiрае нейкая халера.
Вольга пайшла на жаўтлявую яснасць у пройме дзвярэй i ў хаце ўжо сказала, нагнуўшыся i тручы рукамi настылыя каленi:
– Ну i халадэча, ну i вятрыска.
– I проўда ж, дзе вы бачылi, – азвалася на яе голас старая Мондрыха, што сядзела на лаве над кошыкам, абiраючы i плюхаючы ў саган з вадою картоплi.
– Гэта ж заўсёды так, калi чалавек павесiцца цi памрэ, – зiркнула Вольга на чужых у хаце людзей – што скажуць яны.
Адзiн з iх, немалады ўжо, з чубком натапыраных на лысаватай галаве валасоў, з няголенымi паўпаданымi шчокамi, паплёўваючы на рукi, вiў дратву, зачапiўшы яе за цвiк на слупку печы, другi – малады, чарнявы, гарбаносы, як баран, – сцiснуўшы мiж калень, тачыў трохкантным напiльнiкам сякеру, сыпаў сабе на порткi сiвенькую парахню жалезных апiлак.
– Чорт душу забраў, а цяпер радуецца, скача, – сказаў стары малацьбiт, качаючы наслiненымi далонямi распушчаны кутасiк канапель.
– Цi чулi ж? Дак кажуць, што той Давыдоўскi знарок паслаў Сяргея ў гэтую шасцерню, – Вольга ўсё не спускала вока з маладога малацьбiта.
– Няўжо? – паднялася на лаве старая, вытрасаючы з фартуха ў кошык лупiны.
– Дальбог! – пабажылася Вольга.
– Можа, выдумляюць… – стары малацьбiт шмаргануў рукою па звiтай дратве.
– Ды чаго ўжо людзi не прыкладуць, – Алеся зайшла i стала мiж Вольгай i Iмполем, засланiла яго ад Вользiных зяркатых вачэй.
Толькi нямая, цiха седзячы на лаве, лушчыла ў жоўты палiваны збаночак з сухiх струкоў шарую фасолю ды Iмполь, не ўмешваючыся ў гутарку, шоргаў напiльнiкам па затупленай сякеры.
– Мая ты любко, чаго цяперашнiм часам не бывае, – Вольга нахiлiла голаў, каб яшчэ з-за Алесiнага пляча глянуць на Iмполя, але стрэлася з прыжмуранымi Алесiнымi вачмi, учула, як тая сапе, раздзьмуўшы злыя ноздры, i сумелася:
– Ой, забавiлася я, мае ж удома без вячэры сядзяць.
Шморгнуўшы кажухом аб вушак, адчынiла дзверы, але, мусiць, убачыла, як блiскае зялёнымi вачмi ў цемнаце сяней заядлая сучачка, i ўскочыла ў хату. Крыва засмяялася:
– Дальбог, укусiць!
– Не, яна ўжо не чэпiць, – зняўшы з цвiка дратву, да дзвярэй падышоў стары малацьбiт, наводмаш папхнуў iх рукою i патрос у сенi жоўтым абкураным пальцам: – Сцiхнi, кажу табе.
Вольга прашмыгнула праз сенцы на двор, прыпынiлася за веснiкамi, абвыкаючы да цемнаты, перабiрала ў памяцi: да каго яна яшчэ не схадзiла.
Душу яе, як вада слiзкi зялёны камень, аблiвала радасць, што будуць гаварыць пра смерць Сяргея Рэпкi ў вёсцы цяпер так, як расказала яна. I Вольга не чула нi сораму, нi брыдкасцi, а толькi радасць: ёй нават верылася самой у тое, што яна выдумляла.
На грудку за неглыбокiм, па берагi залiтым цемнатою ровам прыплясканымi каўпакамi стрэх паднiмалiся Лiтаваравы будынкi. Вольга ў Лiтавараў яшчэ не была.
Абцягваючы падняты купал сукенкi, пабегла туды. Пад пахi, як пташку на распасцёртых крыллях, яе паднiмаў тугi вецер. Пад нагамi бэрсалася густая цемната. Шарэла, выплываючы, як утопленая крыга з цёмнае вады, сухая пясчаная вулiца.
Каля застрэшка Мондравай хаты шастаў саломаю, густа шумеў, як у сухiм троснiку, вецер. Забiваў Вользе дух, як малое дзiця, што не ведае яшчэ брыдкасцi, паднiмаў на ёй сукенку, аблiваў холадам сцёгны.
Сярод вулiцы нешта раптам зачарнелася, нiбы паднiмаўся п’яны. У Вольгi абмякла сэрца, яна адскочыла ўбок i раптам засмяялася сама з сябе – пазнала той пляскаты з выдзеўбленым умшэлым крыжыкам камень, што ляжаў тут на вулiцы напроцi Мондрых. I каб не ведала, што ён тут ёсцека, але ж уночы ўсё, як нанава, бачыш…
Завярнула з дарогi, абмацваючы нагамi сцежку, што паднiмалася на грудок да Лiтаваравага плота, i зноў самлела ад страху. Злiваючыся з цемнатою, нехта папраўдзе iшоў сюды – заскрыгаталi на ржавых завесах веснiкi.
– Ой, хто гэто? – каб перамагчы свой страх, спытала Вольга.
– Гэта я… Не бойся! – голас быў Лiтавараў.
– Ой, начысто перапалохаў, – паспакайнела Вольга.
– А ты ўжо такая баязлiвая, – ён заступiў ёй дарогу.
– Дальбог, вунь каменя i таго спалохалася, – яна распазнала яго белаваты ў цемнаце твар.
– Ну? – Лiтавар, распасцёршы рукi, злавiў яе, прыцiснуў да сябе, засоп недзе каля вуха: – I нiц сабе выходзiць?..
– Не чапiсё… Цi табе дзевак нiмашука?
– З бабамi латвей… Дзеўка покуль рассмакуецца…
– А за Корсакаваю наймiчкаю, нябось, бегаеш?..
– Бо цябе рэдка калi зловiш.
– Не гавары абы-што, – Вольга выкруцiлася з яго рук, паўзiралася ў густы, збэрсаны ветрам поцемак, зашаптала: – Цi чуеш, нехта як плача?
– Дзе?
– Як на шашы сяроўна…
Лiтавар насцярожыўся, кашлянуў i таксама пачаў слухаць.
Недзе здалёк, з-за Лiтаваравай хаты, быў чуваць заглушаны, разарваны ветрам плач.
– Мо Рэпкавага Сяргея вязуць? – Вользiн голас залекацеў i ад холаду, i ад нечаканае здагадкi.
Топячыся па самыя пахi ў глыбокай цемнаце, Лiтавар высунуўся з-за невысокага плота на ледзяны вецер, прыгнуўся, узiраючыся на шашу. Пад мiгатлiвымi, разарванымi сеткамi бярозавага вецця варушылася фурманка, на бiтых каменнях ляскаталi колы. Захлёбваўся ад ветру сплаканы кабечы голас:
– А сыночак мой, а дзiцятка маё, а чаму ж ты маўчыш, а чаму ж ты слова не абмовiш?..
Плакала старая Рэпчыха. Плач блiзiўся – з’ехала з шашы i ўтапiлася на пясчанай дарозе фурманка. Сухiм расшчэпленым дрэвам заскрыпелi гужы, зарыпеў стары расхiстаны воз.
Востра напроцi каламутнага неба цямнеў старавечны дубовы крыж. Змогшыся, вецер паласкаў на iм белы кужэльны ручнiк.
Да Лiтаваравай хаты, у невiдушную ноч, ляцеў абамлелы бяспамятны енк:
– А чаму ж ты апярэдзiў мяне, а чаму ж ты выбраўся ў гэткую дарогу першанькiм? А сынок мой, а што ж ты нарабiў? А-я-ё-ой!
Налёгшы на частакол, Лiтавар слухаў гэты нядужы, ледзьве жывы голас. Яго душыла нейкая глухая, перамешаная са страхам радасць, што на свеце няма аднаго Ката. I тым часам прыдушаны сорам заварушыўся ў iм, рабiлася непамысна, ён чуў, як у яго шэрхне скура ад гэтага енку, як сыры лядовы холад аблiвае, цiсне грудзi.
– Iдзём жа ж, глянем хоць, – недзе блiзка каля яго захлiснулася ад ветру Вольга i пабегла на дарогу пад крыж – нiбы ў каламутнай вадзе, раставаў, гiнуў яе кажушок.
Лiтавар нацягнуў нiжэй на лоб кепку, угнуўшыся пайшоў процi ветру, але Жэнiкаў голас перапынiў яго:
– Мама, мама, цi чуеш, ну сцiхнi! Цi падымем ужо яго? Мама!..
У Лiтавара раптам завiравала, падпялася даўняя помста на Рэпку, i ён крута завярнуў назад. Хаваючыся ў зацiшку за плотам, глядзеў на вулiцу.
Фурманка, мiнуўшы равок, змяшалася з поцемкам. У першых хатах напроцi ясных акон замiльгаў цень – бабы выбягалi страчаць нябожчыка. Вецер глушыў дробны спешны тупат iхнiх ног, скоранькi i востры скрыгат адчыненых веснiкаў, гэты працяжны, спакутаваны плач Рэпчыхi.
Толькi тут, за чэрстваю дарогаю, ляпаў на абымшэлым камлi прысадзiстага дубовага крыжа палатняны аб’еханы ручнiк, звiнела выгнутая брыльком бляшка, што была прыбiта над злiнялым абразком, ды на карэлых бярэзiнах пры шашы цякло i шумела доўгае всцце.
Высока паднiмаючы ногi, каб не спатыкнуцца ўпоцемку, Лiтавар збег з грудка ў равок i пайшоў яшчэ на сяло да Мондрых – брала цiкавасць паслухаць, што скажуць бабы, калi вернуцца ад воза.
|
|
