|
|
На торг верасаўцы збiралiся загадзя. Гаспадынi перабiралi ў куфрах сваё палатно, дастаючы нязгоршы скрутак, але пакiдаючы на далей тое тонкае, вытканае з аднаго кужалю яшчэ ў дзявоцтве нябожчыцаю мацераю.
Мужчыны, падсеяўшы жыта цi скружыўшы ячмень, ссыпалi яго ў мяхi, зважвалi на пуды старым, з алавянаю булавою бязменам. Выграбалi з кадушак грэчку.
Верасаўскi гарох збытку не меў – шары чарвiвы бурчак цяпер мала хто купляў.
У цане былi лён ды семя. Але лён у верасаўцаў не радзiў: у самы цвет на яго нападала блошка – чорная з сiненькiм адлiвам кузюрка, што сточвала маладое сцябло.
Пакiнуўшы на развод дужых пад коляды ягнят, што ўмелi ўжо есцi з кошыка сена, прадавалi старую авечку. У самыя халады, калi пачыналi цялiцца каровы, укiнуўшы ў палукашак саняў i прыкрыўшы радзюжкай, вязлi на торг вушатых бычкоў i цялушак.
Патрэбны былi грошы, каб што прыкупiць у хату. Бо даўно звялiся тыя акуратненька расшчэпленыя на дзве палавiнкi запалкi. Брыдка ж штодня бегаць да суседа, узяўшы вышчарблены, аплецены дротам гаршчок, ды пазычаць жар, каб распалiць у печы,
Выйшла апошняя кропля газы, пазычаная ўсё найбольш на прыстаўлены да бутэлькi карабок запалак. I колькi назбiралася тых карабочкаў. А сусед, лiха яму, скупы дый, мусiць, не верачы, што тую газу сышчаш, ужо знарок i недацэджвае.
Не шкодзiла б прыдбаць i новы, на сала, кубелец. Як звялiся тутэйшыя старавечныя лясы, звялiся ў Верасаве свае рэшаты, цэбры ды кубельцы…
Свае работы былi хiба выструганая з дзiкае грушы лыжка ды выдзеўбленыя з тоўстае, зваленае над рэчкаю алешыны ружовыя ночвы.
Нат дзеля граблiшча цi новага бiча верасаўцы ездзiлi за блiзкi свет у Восека, стары казённы лес, каб украдкам накарчаваць маладога грабу ды насекчы раўнюткага гарэшнiку.
Астатняе ўсё прыходзiлася купляць, прадаючы пудок жыта. Лiшку ў верасаўцаў не было, але прадавалi. Недарма кажуць: воз дадому возiць, санi – на базар. За тыдзень-два наперад згаворвалiся, хто з кiм паедзе i што павязе на продаж.
Змаўлялiся не толькi па суседстве цi па сваяцтве. У сяго-таго быў iншы iнтарэс…
Яшчэ за днi тры да Корсакаў забягаў Бронiк Лiтавар, прымасцiўшыся на калодзе каля парога i кiдаючы вострым вокам на лаву, дзе сядзела Хрысця – у руках у яе мiльгалi тонкiя пруткi: вязала шарую ў зялёныя пасачкi рукавiчку, – гаварыў, што збiраецца на кiрмаш: павязе прадаваць цяля i за адным, як кажуць, швом мог бы падвязцi кагонебудзь у Дварчаны.
– А чаму ж, Змiтрык во i паедзе. Газа вуньдзека выходзiць, – паказаў стары Корсак сваёю аблыселаю, з вянком чорных валасоў на патылiцы, галавою на заднюю сцяну, дзе вiсела палiца – там стаяў пачаты лiтр газы з прывязанаю да тоўстага рыльца мокраю вяровачкаю. – I солi не шкодзiла б. Пакуль маразэ, трэба ж было б каляду калоць…
– Соль вунь на печы камянее… Цэлая торба, – знайшоў адчэпку i занаравiўся тады Мiця. Лiтавара ён недалюблiваў.
– З’ездзiш, не звярэдзiшся, – Улас Корсак, зняўшы з цвiка, прытаптаў на лысым i белым, як рэдзька, цеменi пляскатую зашмальцаваную кепку, збiраючыся недзе на двор.
– Так, можа, Хрысця? – разявiўшы рот, махнуў галавою Лiтавар. – У вазку, як паню, правязу. Шкода, што ў яе каўняра лiсовага нямашука.
– Нябось, каб не скупы быў, дык купiў, – Хрысця шмарганула з суконнага клубка нiтку, накручваючы сабе на палец.
– Едзь, дальбог, куплю!..
– Хiба авечы цi цялячы, – засмяялася Хрысця, трасучы купкамi маладых грудзей.
– Куды яна паедзе, – азiрнуўся Корсак. – Хай во хату даглядае…
Выбiралiся на торг раненька – над Верасавам яшчэ шарэла абложная зiмовая ноч. Упоцемку шамацеў сухi снег. Злёг занач мароз – ачысцiлiся ад лёду шыбы, у запацелых вокнах душылася жоўтая яснасць. Пахла дымам ад саломы – нехта ёй распальваў у печы.
Мiця Корсак, месячы пухкi снег, што занач зацерушыў сцежкi i цяпер пахрумстваў пад нагамi, як сухое сена ў каня на зубах, выйшаў за высокi i белы каўпак свайго гумна на другую вулiцу. За дробным пераплеценым галлём вiшняў у Мондрых свяцiлiся вокны. На белай фiранцы поўзаў цемнаваты цень. За хатаю ў гумне па мяккiх шапаткiх снапах глуха бухалi два цапы. Iмполь з старым, устаўшы недзе, мусiць, з другiмi пеўнямi, малацiлi. У Лiтавараў на надворку, чуваць было, нехта кашляў. Мiця, перабегшы равок, падняўся на груд. З поля дзьмуў тугi, як нацягнутая радзюжка, вецер, сек сухенькiм снегам у твар. Наставiўшы з аднаго боку каўнер, Мiця зайшоў на Лiтавараў двор.
Бронiк з бацькам ужо запрагалi каня. У санках з высокiмi драбiнкамi трэпала звязанымi нагамi, падымаючы чорную з белай зоркай на лобе голаў, накрытае радзюжкай цяля.
– Добрыя людзi недзе ўжо даўно ў Дварчанах, – буркнуў стары Лiтавар на Мiцева «дзень добры». Бронiк, упiраючыся каленам у кляшчы, нацягваў супоню. – А вы збiраецеся, як з козамi на торг.
– Успеецца, куды дзенецца той торг, – Бронiк абышоў круга саняў, утаптаў у задку канюшыну.
З хаты высунулася Лiтаварыха, асцярожненька ступаючы на зацярушаных снегам дашчаных сходах, паклiкала Мiцю, падала яму новы, што пах кiслаю рошчынаю, кажух.
– Наш Бронiк як маленькi – не прынясi, не падай, так i забудзецца… Во, хоць ногi ўкрыеце. А то ж скалець можна такiм холадам.
Стары Лiтавар, адчынiўшы i адвалокшы да плота доўгую з жэрдак браму, узiраўся, як выязджаюць з надворка Бронiк з Мiцем. Старая, раптам успомнiўшы, падбегла за санкамi, грузнучы ў глыбокiм снезе i задыхаючыся, крыкнула Бронiку:
– Глядзi ж, сынок, танна ўжо не спускай! Калi што якое, дак вязi дахаты… Напытвае, кажуць, Грабянка пра цялят, завязi мо яму.
– Ат, ты, – скрывiўся Бронiк, саромеючыся перад Мiцем мацерынай рады i за крыжам выкiроўваючы на шашу каня.
Крохка рыпеў, ссядаючыся пад палазамi, снег. Тоненька, цягуча, як нiтачка, пазвоньваў пад дугою медзяны званок.
Гумном, гаркаватым пылам пахла з-пад радзюжкi сухая, з шаматкiмi галоўкамi, канюшына, укiнутая ў драбiнкi i засланая старою радзюжкаю, каб было лаўчэй сядзець.
На лёгкай шашы конь пабег трушком. Заварочваючы голаў ад стрэчнага ветру, сек шыпамi стары зледзяны снег. З сярэдзiны гарбатае шашы санi зносiла ўбок, на косую расслiзганую каляiну. Абапал мiльгалi карэлыя, з белымi вiлаватымi камлямi сукоў, старыя бярэзiны. У карычняватым галлi бэрсаўся i густа шумеў вецер. Уздоўж шашы стракацелi рэдкiмi дошкамi новыя жаўтаватыя шчыты.
Зрадзеў снег. Вецер змятаў з сiвага неба, як гаспадар з чыстага таку, астатнi пылок. Пачынала развiднiвацца – на полi засiнеў чысты, мяккi, як падушка ў маладой дзеўкi, снег. Заяснеўся твар у нiзкага насупленага неба – недзе збоку на ўсходзе паднiмалася яснасць.
За вярсты тры ад Верасава Мiцю з Лiтаварам дагнаў дзень.
Пярэднiя фурманкi зварочвалi з шашы ў канаву, па самыя драбiнкi ў глыбокiм снезе хавалiся санкi. Фыркаючы, як вожык, i высунуўшы доўгi лычок радыятара, сунуўся самаход – невялiкi круглы аўтобусiк, крывенькiмi пярэднiмi коламi рассоўваючы на шашы пухкi снег. Ззаду за iм курыўся, паднiмаючыся, як у кудасу, сiвы пыл.
– Каня ты зацугляў? – штурхануў Мiця Лiтавара, бачачы, як там пудзяцца, задзiраючы галовы i кiдаючыся ўбок, ляцяць на злом галавы конi.
Саскочыўшы з чорнага вазка, мужчына ў доўгай бурцы трымаў за цуглi свайго маладога ў цёмныя яблыкi жарабка. Задзiраючы голаў, перабiраючы ад страху нагамi, жарабок адступаўся назад.
– Не бойся, чаго там, удзержу, – крыкнуў Лiтавар, напiнаючы сырамятныя лейцы.
– Можа, я саскочу, патрымаю? – Мiця перакiнуў нагу цераз драбiнкi.
– Куды ты? Сядзi, раз гавару!
Аўтобус, ляскаючы на няроўнай, у гулах лёду, шашы, трохi зварочваў убок, каб размiнуцца з фурманкаю.
Лiтавараў конь задраў голаў, захроп, стрыгучы вушамi.
– Стой, сiвы! Стой, кажу! – Лiтавар абедзвюма рукамi трымаўся за лейцы.
Конь раптам даў назад, абiваючы вострыя каленi аб капылы саняў. Падняўся на пярэднiя ногi, задзiраючы разяўленую ў зеленаватай пене храпу i выкочваючы чорнае з абадком бялка вока, скочыў набок, завярнуў пад аўтобусiк санi. Недзе суха затрашчала, ломячыся, аглобля.
Мiця, сцiснуўшы пальцамi драбiнкi, учуў, як пад шапкаю шэрхне скура i дыба ўстаюць валасы.
– Куды! Куды цябе нясе! – крыкнуў, паднiмаючыся i сцёбаючы каня пугай, збялелы Лiтавар.
Конь з усяе моцы рвануўся ўздоўж стромае канавы. Санкi, насядаючы на адзiн полаз, крута нахiлiлiся. На Мiцю навальваўся Лiтавар. Разам з радзюжкаю ў снег выкацiлася цяля. Санкi з шоргатам ляцелi далей. Мiця не паспеў згледзець, як сам шухнуў тварам у гарачы i шорсткi снег.
Падняўшыся, бачыў, як спуджаны конь нёсся ад шашы да жаўтаватых, як новы плот, шчытоў, растрасаючы вывернутую з саняў канюшыну. За канём iшоў i збiраў яе ў ахапак Бронiк Лiтавар. У снезе трэпала звязанымi нагамi i, сiлячыся ўстаць, паднiмала голаў цяля.
На шашы вуркатаў разагрэтым маторам аўтобус. З-пад блiскучае накрывачкi радыятара курылася пара. Адчынiўшы дзверцы i высунуўшы голаў у скураной фуражцы, выскаляўся мардаты шафёр:
– О свенты Яцку з перогамi, о бычы осле, змень коня на козла, то бэндзеш ездзiл!
– Лепей едзь сам – покуль не позна, чаго тут смярдзiш, як здохлы шчур! – забягаючы наперад каню, крыкнуў i патрос кулаком раз’юшаны i асаромлены Лiтавар.
Звязаўшы паскам расколатую, але яшчэ ацалелую аглоблю, пазбiраўшы растрэсеную скрозь па снезе канюшыну i ўкiнуўшы ў санкi цяля, ехалi цiшэй. Да самых Дварчанаў самаходаў ужо не было. Толькi насустрач параю коней дарожны майстар цягнуў збiты з тоўстых дыляў i акованы бляхай шырокi, на ўсю вузенькую шашу, плуг – чысцiў снег.
Лiтавар, ужо не верачы свайму ўпуджанаму, наравiстаму каню, скiраваў у канаву, паехаў цалiком збоку шашы.
– Апёкшыся на малацэ, ужо i на ваду дзьмеш, – засмяяўея Мiця.
– Вот сядзi, а то iзноў носам снег загарэш.
– Што ты кажаш?!
– А што чуеш, – не то смехам, не то ўжо ўсур’ёз сказаў Лiтавар.
Востра саплi яго злыя чорныя ноздры. Храшчаваты тонкi нос злосна загiнаўся да тонкае губы. Абапал яго вузенька сядзелi маленькiя сiняватыя вочкi.
«Брыдкi ж якi, падла, – падумаў Мiця, прыглядаючыся збоку да Лiтавара i спамiнаючы Хрысцю. – Няўжо яна пойдзе за гэтага склюда?»
Выехалi на белы пакаты грудок. З сiняе iмглы дзвюма чырвонымi вежамi высунуўся дварчанскi касцёл, за iм ужо ў чорным прысаддзi хавалiся хаткi з белымi мяккiмi стрэхамi. Перад грудком абарваўся i сцiх шум старых, разгойданых ветрам бярэзiн.
Падшлёгнуўшы каня пугай, Лiтавар выехаў з канавы на шашу. На роўненькiм, зрэзаным плугам снезе ўжо блiшчалi гладкiя сляды ад чужых палазоў.
З грудка, дзе да бойкае шашы пруткiм растапыраным галлём нахiлiлiся старыя, абсыпаныя жаўтаватым мохам вербы, конь пабег сам. Пад чырвонаю пафарбаванаю дугою захлiпнуўся тоненькiм доўгiм звонам медзяны званочак. Учуўшы яго, хлопец у стракатай, трохi спушчанай на правае вуха кепцы пераступiў высокi, нассыпаны плугам брыль снегу, сышоў на край шашы. На пальцы ў яго целяпаўся пусты, прывязаны вяровачкай за рыльца, сiняваты лiтар…
Убачыўшы Жэнiка Рэпку, Лiтавар чмыхнуў злымi чорнымi ноздрамi.
Пасля тае бойкi на сяле ў Корсакаў яны чуралiся адзiн аднаго i, сустракаючыся дзе незнарок на вячорках, нiколi не садзiлiся разам. Па Сяргеевай смерцi Лiтавар, мусiць, ад радасцi, што звёўся адзiн Кот, нават пачаў загаворваць да Жэнiка, але той, насупiўшыся i не паднiмаючы вачэй, маўчаў. Цяпер абодвух выручыў Мiця.
– Чаго ногi б’еш, садзiся! – крыкнуў ён, калi санкi параўнялiся з Жэнiкам.
– Адбiў шэсць вёрст, то адаб’ю i яшчэ адну, – Жэнiк з-пад доўгага, загнутага шуфлiкам брыля скоса зiркнуў на Лiтавара. Той ужо прыдзяржаў каня.
– Няма чаго наравiцца… Садзiся во, – Мiця адсунуўся далей ад драбiнак, даючы месца на шапаткой, засланай радзюжкаю канюшыне.
Павярнуў свой доўгi, храшчаваты нос i Бронiк Лiтавар:
– Трэба ж некалi i мiрыцца… Злосцi я на цябе не маю. Садзiся, чаго там…
Жэнiк нехаця пераступiў насунуты плугам валок сыпкага снегу.
Спiною да Мiцi ўвалiўся ў мяккую канюшыну, звесiўшы з драбiнак ногi. Вышэй чаравiкаў былi вiдаць парцяныя, недзе вырваныя з старых радзюжак анучы. Лiтавар прыцмокнуў на каня, не абарочваючыся да Жэнiка, загаварыў:
– Скажу, як на споведзi, крыўды я на твайго брата не меў. Ды бог нас рассудзiў… Шкода хлопца…
Мiця знарок, каб перабiць гэтую непатрэбную гутарку, штурхануў Лiтавара ў бок:
– Глядзi, куды едзеш! А то i без другое аглоблi астанешся…
Лiтавараў конь, разагнаўшыся, напiраў на чужыя санi-развальнi, ад злосцi цягнуў адтуль канюшыну. Стоячы на коленках, стары, у аблезлым каўпаку фурман не бачыў.
– Нiчога, няхай пакаштуе! Яму чужая канюшына, як добраму мужчыну чужая жонка – смашней.
Уехалi ў запруджаную саньмi i вазкамi местачковую вулiцу, жоўтую ад раздушанага i расцёртага палазамi конскага памёту. За рэдзенькiм частаколам мiльгалi выбеленыя вапнай хаткi. Чарнела нiзкае прысаддзе крывых рагатых яблынь i высакаватых, у дробным веццi, вiшань. З двароў праз занесеную снегам канаву былi перакiнуты нешырокiя, як пераехаць возу, драўляныя масткi. На доўгiм, пачэпленым ад хаты да хлевушка дроце звiнелi ланцугамi лянiвыя сабакi.
Загнуўшыся каленам, вулiца выбегла на шырокi пляц. За тоўстым мурам стаяла пабеленая i ад гэтага памаладзелая вясёлая царква з зялёнымi макаўкамi купалоў i пазлацанымi, у ланцужках, крыжамi. Высокiмi рагачамi круга яе паднiмалiся старыя таполi.
Каля муру ўжо збiлiся фурманкi. Накрытыя радзюжкамi конi грызлi жоўтымi зубамi сухую парэнчу.
Каля белых яўрэйскiх крамаў кiшэлi ў доўгiх спаднiцах, у цяжкiх, накiнутых на галовы хустках вясковыя кабеты. У ломкiх кажухах, у гаматных суконных бурках з зялёнымi i чырвонымi башлыкамi тапталiся панурыя, непаваротлiвыя мужчыны.
Вясёлым кiрмашовым гудам гуло мястэчка.
Пустым, як гарох, дробненькiм звонам шамацелi ў коней на ганарыстых шыях, блiшчалi жоўтымi, як спелыя расколатыя макаўкi, медзяныя галоўкi шастуноў; жалосна дзiлiнькалi алавянымi язычкамi прычэпленыя на дугу, начышчаныя пясочкам званкi. У чорных конскiх грыўках чырвонымi пiвонямi гарэлi шарсцяныя пышныя кутасы. Падковы вострымi шыпамi дзяўблi жоўты ад расслiзганага памёту, зацярушаны саломаю i канюшынаю цвёрды снег. Пырскалi iм, даставалi да ружовага бруку, высякаючы калючыя дробныя iскры.
Каля мураваных яўрэйскiх крамаў, што шнурком, адна за адною, высунулiся на шырокi пляц, Лiтавар аб’ехаў царкву i скiраваў у вузкi завулак. Уцiснуўшыся мiж дзвюх доўгiх хат, што стаялi адна да адной глухiмi сценамi, завулак выходзiў на рынак.
З шырокага пляца, як вада разводдзем, разлiўшыся перад вузкаю канаваю, туды, у завулак, сцякалiся людзi i фурманкi. Заторыўшыся, крычалi адзiн на аднаго фурманы:
– Го-го, куды прэш!
– А ты што, не бачыш? Вочы ялаўцом зараслi?
Кабета ў чорным ватовым каптане, з салявым мяшком на плячах, у якiм трапяталася i пiшчала парася, цiснулася мiж падвод, заступала дарогу Лiтавараваму каню, лезучы пад аглоблю.
– Гэй, баба, раздушу, – крыкнуў Лiтавар, скiроўваючы ўбок свайго каня i загароджваючы дарогу стрэчнай фурманцы. – Цi чуеш, баба?
– Цi я табе пуп завязала, што ты на мяне кажаш баба? – азiрнулася яшчэ маладжавая смуглявая кабета з чорным рэдзенькiм пушком на верхняй губе.
– Гы-гы-гы, – зарагатаў Лiтавар. – Дальбог, хлопцы, яна вусатая. I праўда ж, якая яна баба?
– О, каб да маiх вусоў ды твой нос! – адступiлася да выгарбленай, узятай у лiсiцы сцяны смуглявая маладзiца.
Лiтавар зачырванеўся, падбiраючы вышэй кепку, крыва засмяяўся, мусiць, не знайшоўшы, што сказаць.
– Ну, брат, i падцяла, га? – задраўшы голаў i губляючы на радзюжку сваю кепку, заходзiўся Мiця.
Нехаця крывiў сухiя абсiвераныя губы Жэнiк Рэпка.
– Не кажы, баба – як аса, – Лiтавар пакруцiў галавою i ўстаў з радзюжкi, пад’язджаючы да тоўстае парэнчы, дзе ўжо стаялi на прывязi параспраганыя конi.
Кiрмаш кiпеў, як растрывожаны мурашнiк. Людскiя галасы злiвалiся ў адзiн несцiханы гуд. Толькi было чуваць, як трупаў палачкаю па звонкiм палiваным збанку гарбаносы, з падкручанымi вусамi ганчар. Перад iм на вытаптаным брудным снезе стаялi жоўтыя гаршкi, мiскi, цёрлы, доўгiм радком, як грыбы без шапак, паднiмалiся гладышы i збаночкi. Трымаючы каля ног мяшок з лёгкiмi, што пахлi яшчэ свежым дрэвам, лыжкамi, ляскаў белаватымi кляновымi апалонiкамi лажэчнiк, прытупваў сiвымi з закручанымi галянiшчамi валёнкамi.
Дробная нiзенькая маладзiца ў цяжкай, суконнай, накiнутай на плечы хустцы трасла сiваватаю блiшчастаю ручайкаю часанага лёну.
– Во, лён! – крычала яна, паднiмаючы свой дробны абветраны рудаваты твар. – I сам прадзецца, i сам тчэцца, белiцца, i само палатно качаецца.
Каля яе збiралiся бабы, бралi ў рукi ручайку, траслi яе, перабiралi нальцамi, як слiзкiя валасы.
– Чаго ж ён не светленькi? Ой, маладзiца, не хвалi ты ўжо яго. Добры лён, як сонца, ясненькi.
I адыходзiлiся, трымаючы на локцях прыкрытыя старымi хусткамi кошыкi, з якiх выглядалi з чырвонымi, завiтымi трубою на адно вока грабянямi старыя пеўнi. Iшлi туды, дзе на санях гарою падымалiся, увязаныя вяроўкамi, кадушкi ды кубельцы, дзе малады ружавашчокi бондар у барашкавай шапцы з доўгiм брылём, блiскаючы чорнымi вочкамi, падкiдваў на руках даўгаватую, у арэхавых абручах, бойку, крычаў нейкаму купцу:
– Гэ, цячы будзя? Ды я табе задарма аддам, калi яна прапусцiць ваду…
– Ты мне за грошы, але кубелец пакажы, – гаварыў нехта тоўстым, пракураным голасам.
Звязаныя ў пук аборачкаю, каля нечых саняў стаялi граблi з арэхавымi неаблушчанымi граблiшчамi. Высокi сыты мужчына, адзеты ў скураную тужурку, без шапкi, з блiшчастымi, намазанымi брыалiнам валасамi, пралазячы мiж фурманак, пасмейваўся з прадаўца, што сядзеў на санях i складаным ножыкам нарэзваў ружаватае, пакладзенае на лусту хлеба сала.
– Не жнуць, не косяць, а ты граблi прадаеш?!
– Э, чалавеча, кажуць, не кайся, рана ўстаўшы i рана жанiўшыся. Рана ўстанеш – многа зробiш, рана жэнiшся – дзяцей пры маладым здароўi пагадуеш. Так i граблi – купiш, то мецьмеш у пору.
– Гэй, фiлосаф, а цялятка ў цябе няма?
– Што няма, то няма, – чалавек, што прадаваў граблi, развёў рукамi, трымаючы ў адной кусок сала, а ў другой – гэты стары, без тронак, складаны ножык.
– Просiм сюды, во ў мяне цялятка, – пазiраючы туды на маладога высокага мужчыну ў скураной тужурцы i пазнаючы ў iм маладога асаднiка Грабянку, сказаў Лiтавар.
Малады Грабянка падняў голаў, абыходзячы чужыя санi, падышоў сюды, да Лiтаваравых. Ад яго гладка выбрытага ружовага твару, ад усяго яго запахла халаднаватым адэкалонам «тройкай».
Лiтавар адкiнуў радзюжку. Чорны бычок з белай зоркай на шырокiм лобе скасiў палахлiвае цёмна-сiняватае вока.
– Трэцi ўжо тыдзень… Бычок ад завадовай каровы…
– Ну што ты, пан, кажаш? – Грабянка крыва ўсмiхнуўся, сцягнуў з правае рукi карычняватую скураную пальчатку.
Жэня з Мiцем, угнуўшы галовы, маўчалi.
– Дальбог, не вёз бы на продаж. – Лiтавар адвярнуўся, высмаркаўся на снег i дагаварыў, шморгаючы рукою пад ногам: – Але, лiха яму, бычок…
– Колькi просiш? – Грабянка гэтаю праваю, без пальчаткi, рукою паляпаў бычка па чорнай, што палiскалася, спiне.
Бычок з перапалоху затрэпаў звязанымi нагамi, падняў вушатую бязрогую голаў, сiлячыся ўстаць.
– Як задарма… Пятнаццаць злотых!
– Ого, i праўда, што рукi ў людзей згiнаюцца до себе, а не од себе, – пакруцiў галавою Грабянка.
– А што ж, кужды мусi жыць.
– Дванасьце!..
– Ого, за такiя грошы я i сам з’ем.
Але цану незнарок падвысiла местачковая гандлярка, што прыпаўзла сюды, трымаючы пад пахаю звязаную за касматыя лапкi, чырвоную, з пачарнелым падмарожаным грэбнем курыцу.
– Чуеце сюды. I колькi ён важыць?.. Гэты бiк, – яна падняла на Лiтавара тоўсты з абвiслымi шчокамi твар.
– Стой, свiння, здалёку i не тыкай рыла, – Грабянка ганарыста прыставiў рукi ў бокi. – Я даўно заплацiў!
Схаваўшыся за чужыя санi, гандлярка ўжо асмялела, закрычала адтуль:
– Чуеце сюды, а што я, не заплачу-у?
Але яе ўжо нiхто не слухаў. Лiтавар выкiроўваў каня на свабоднае месца. Ззаду саняў, парыпваючы хромавымi ботамi з высокiмi заднiкамi i папружкамi на халявах, iшоў Грабянка. За iм трохi зводдаль пацягнулiся Мiця з Жэнiкам.
Ашалёваны i выфарбаваны, як велiкоднае яйка, у карычневы колер на два канцы дом, што стары Грабянка выштукаваў для свайго сына, стаяў недалёка ад рынка. Перад iм, як старыя пазелянелыя грыбы, з разложыстымi шапкамi, адна пры адной, раслi нiзкiя хвойкi. У прагале кронаў свяцiўся накрыты цынкаваю бляхай дах. Тоўстым пластом на край з’ехала цёмна-карычневая, нацярушаная з хвоек кастрыца.
Конь, як ведаючы, што яму трэба спынiцца, стаў сам перад шырокаю, на дзве палавiнкi, брамаю. Пераважыўшыся цераз яе, Грабянка адкiнуў зашчапiцу.
На Лiтавараў голас i тупат каня за акном махнулася фiранка i скоранька на карычневы ганак з прыгожымi павыразанымi баляскамi, незнарок прыкрываючы выпуклы жывот, выбегла курносая на ценькiх ножках маладзiца. На яе звялым, сцягнутым, як хваробаю, твары свяцiлiся пустыя вялiкiя вочы.
За ёю выйшла i зачынiла фiлянговыя дзверы высакаватая дзяўчына ў бялюткiм берэцiку на пышных, крыху рыжаватых валасах, адзетая ў вышываны, што неяк шчытна сядзеў на ёй, жоўты гуцульскi кажушок. Плiсаваная спаднiца ледзьве хавала яе круглыя гладкiя каленцы.
– Ой, якое прыгожае цялятка, – успляснула рукамi яна i, мiльгаючы блiшчастымi гумовымi снягоўцамi, спусцiлася з ганка, падбегла да саняў: – Анця, ходзь тутай, зобач!
– Гэта, паненачка, бычок, – перакiнуўшы цераз каня лейцы i заходзячы з другога боку саняў, засмяяўся Лiтавар.
– То не вшыстко едно? – зачырванелася яна i адкiнула з вачэй рыжаватую кудзерку валасоў, нагiнаючыся над цялём.
Жэнiк няўзнак наступiў Мiцю на нагу, прыплюшчыў вока i засоп, прыкрываючы рот рукою:
– Ух i дзеўка, брат!
Мiця адвярнуўся ад яго i, тоячы сваю раптоўную злосць, маўчаў, няведама чаго спалохаўся, што Жэнiк скажа зараз нешта брыдкае, што хлопцы звыкла гавораць пра дзяўчат. Не ведаў, дзе дзецца за гэтым рэдзенькiм, пафарбованым у нябескi колер невысокiм штакетнiкам. Каля саняў стаяла Чэся Доўнар. Мокрым згаладалым языком бычок лiзаў яе руку. Востраю пякучаю маланкаю ў Мiцевай памяцi мiльганула ўсё даўнейшае.
У iхнiм сёмым, астатнiм класе паўшэхнай школы Чэся была самаю рослаю мiж дзяўчат, бралася на дзеўчыну: пад лёгкаю сукенкаю ўжо сарамлiва значылiся вострыя грудзi.
Колькi перадумаў пра яе Мiця з таго сiняватага асенняга дня, з паджоўклым маладзенькiм клёнам за акном, калi, прыйшоўшы першы дзень у школу, убачыў яе – новую ў iхнiм класе вучанiцу. Цiкуючы збоку на ганарысты з надзьмутымi губкамi тварок, на яе пышныя рыжаватыя, што свяцiлiся крышку чырванню, валасы, неяк далiкатна спаднiзу перавязаныя блакiтнай стужкай, на ўсю яе, роўненькую ў плячах, ён незнарок убачыў, што заломленая спаднiца з чорным фартушком таемна i далёка адкрывае яе ножку з гладкiм каленцам, у карычняватай, яшчэ дзiцячай, у радкi панчошцы з шырокай гумкай i белым гузiчкам.
Першы раз невядомая дагэтуль гарачыня аблiла яго грудзi. Нат не верачы сабе i баючыся думаць пра ўсё тое сталае i таемнае, Мiця ўчуў, што ён ужо мужчына. Седзячы збоку на нiзкай для рослага хлопца лаўцы i няўзнак паглядаючы на гэтае трохi брыдка, але так салодка заголенае каленца, ён нават не чуў, што рабiлася ў класе.
Потым iхнi боўдзiла, свiнабоеў раскормлены Рысек, што кожнай дзяўчыне замест «дзень добры» крычаў: «Сэрвус, кохана! Маш майткi, то здэйм!» – на перапынку, яшчэ не паспеў схавацца за дзвярмi са сваiм драўляным вялiкiм цыркулем пан Шкудлярык, адразу ж скочыў на яго крэсла i закрычаў на цэлы клас:
– Хлопцы, а наш Мiцек глядзiць на новую, як кот на мышку! Як бога кохам, улюбiўся!
Мiця ўчуў, як у яго гараць, нiбы ён апёк перад полымем, шчокi. А яна тады, здаецца, не вельмi i прыймалася. Толькi, зморшчыўшы носiк, фыркнула свiнабоеваму Рысеку: «Скончаны асёл!» – i ганарыста выйшла з класа. А стрэўшыся сам-насам з Мiцем, цiха i сарамлiва пасмiхвалася, кружачыся на адной назе i адставiўшы ў руцэ партфель, i зноў незнарок тугiм парасонам паднiмаючы сiнюю плiсаваную спаднiчку.
У Мiцi яшчэ сёння ляжыць той дзённiк, дзе ён цiшком, хаваючыся ад усiх, запiсваў з кнiжак тое, ужо некiм вычытанае i падкрэсленае, што пiсалася пра каханне. I нават тлеюць тыя вершыкi з абмалёванымi кветачкамi: чужыя, што выпiсваў з кнiжак, i свае, што ён хацеў, ды не вельмi мог скласцi.
На другое лета Чэсi ўжо не было ў Дварчанах. Яна паехала ў Баранавiчы. Яе бацьку, высокага рыжаватага стрэлачнiка, што хадзiў заўсёды ў старой зашмальцаванай рагатыўцы, з прычэпленай да папругi бляшанай дудкай i жоўтымi, пазапiханымi ў сумку флажкамi, перавялi недзе туды на работу.
I як яна паспраўнела i пасталела, пахарашэўшы яшчэ больш за гэтыя чатыры гады.
Мiцю нават зрабiлася брыдка, што яна ўбачыць яго ў гэтым бацькавым шарым паўшубку з рудым цялячым каўняром. Калi нават i не прызнаецца, што пазнала яго, усё адно будзе потым смяяцца.
Мiця адступiўся далей ад гэтай адчыненай брамы за рэдзенькi частакол плота. Ды яна, можа, не вельмi глядзела б на цiхую, засыпаную снегам вулiцу з расчышчанаю, роўненькаю сцежкаю, каб да Жэнiка з Мiцем не загаварыў Лiтавар:
– Хлопцы, пачакайце! Я во зараз, толькi скiну ў хлеўчык цяля!
Яна, iдучы за саньмi, што крута заварочвалi за ашалёваны карычневы дом, азiрнулася туды, куды крычаў Лiтавар, i раптам спынiлася, як забыўшыся нешта, крутнулася на адным снягоўцы, гэтаксама, як тады ў сёмым класе.
Зноў глянула сюды, выпiнаючы пухлыя губкi i крывячы ў нейкай смешнай мiне твар:
– А, то ты, Мiцек?..
Мiця, учуўшы, як зноў тая самая гарачыня аблiвае грудзi, пераступiў з нагi на нагу.
– Забачыла, жэ ктось знаёмы, але не впадло мi до гловы, жэ то ты…
Ружавеючы ў шчоках, падышла сюды, да адчыневай брамкi. Пад блiшчастымi гумовымi снягоўцамi захрумстаў крохкi, пякучы снег.
– Дзень добры! – i задыхнулася – у яе лёганька падымаўся на грудзях гэты вышыты зялёнай i чырвонай нiткай каля беленькай густой апухi гуцульскi кажушок. – Як маешся? Дзе ты цяпер?
– Ды во, як бачыш, тут, – у Мiцi трохi пералекацеў гэты нечаканы, раптоўны страх.
– Вучышся далей цi не?
Ён пакруцiў галавою.
– Шкода… Ты быў такi здольны, – у яе дробненька дрыжала падпухлая нiжняя губка.
– А ты?
– Вучуся. У школе пеленгнярак*, у Баранавiчах. Хоць сам ведаеш, якая я здольная да навукi.
* Пеленгняркi – медсёстры (польск.).
– А як апынулася тут?
– Гэта тут жыве мая стрыечная сястра. Прыехала проста адведаць. – Яна пакусала падпухлую нiжнюю губку. – Нязвыкла тут у вас. Цiха стала.
– А там?
– I там. Дзвудзесты век голы, як свенты турэцкi. А помнiш, як было весела?..
– Калi? – усмiхнуўся Мiця, зазiраючы ў яе сiняватыя, з цьмянымi чалавечкамi, вочы i бачачы сябе. – Як з нас падсмейваўся Рысек Пясэцкi?
Мякенька махнуўшы вейкамi, яна апусцiла вочы:
– А чаго? Я не помню…
З двара ўжо выехаў Бронiк Лiтавар. Гукаў, азiраючыся i прыдзержваючы лейцамi каня. Да саняў подбегам пайшоў Жэнiк Рэпка.
– Я напiшу табе пiсьмо. Можна? – Мiця ўчуў, як у яго змянiўся i задрыжаў голас.
– Ой, дзiўны ты, чаму ж не?
– Адпiшаш? – ён азiрнуўся, бачыў, як ужо далёка ад’ехалiся Жэнiк з Лiтаварам, як за рогам пафарбованага плота хаваюцца санi.
– Адпiшу, – яна, прыжмурыўшы вочы, кiўнула галавою i ўжо неяк проста i вясёла назвала свой адрас.
Мiцю здалося, што нейкi прытоены смех мiльгануў у яе на твары, затрапятаўся ў куточках рота.
– Довiдзэня! – яна падала яму халаднаватую руку i лёганька сцiснула, апякла яго пальцы.
Ён, даганяючы санi, чуў усё гэты гарачы холад тонкае рукi.
– Уга, дзеўка ў цябе на ўсе сто! – падсунуўся на засланай радзюжкаю канюшыне Лiтавар. – Я гляджу, чаму ты ў Верасаве такi цiхенькi.
– I праўда, хараство – хоць вады напiся, – прыплюшчыўшы вочы, пакруцiў галавою i пачухаў патылiцу Жэнiк.
– Але скажу, не вельмi ўжо давярайся, – тоўстым канцом пужальна Лiтавар пад зломаны напалам брыль падсунуў вышай на лоб сваю суконную, з вушамi, кепку, – Дзеўка – як той пан: ты служы яму верна, а ён табе…
– Пачакай, – Мiця, абапёршыся рукою на драбiнкi, саскочыў з саняў.
– Ты-р-р-р, – Лiтавар прыпынiў каня, разявiў рот.
Мiця перабег вулiцу, на драбiнах перад дашчаным, збiтым, як будка, ганкам выцер ногi.
– На пошту зайду, маюцца быць мне газеты.
– А-а-а, – разявiўся iзноў Лiтавар.
…Кароткая папярочка, упёршыся адным канцом у новы Грабянкаў дом, другiм – у мураваную на два паверхi яўрэйскую школу, выйшла на галоўную вулiцу. Лiтавар, звесiўшы нагу з драбiнак, даехаў да тэлефоннага, падзёўбанага жалезнымi кiпцюрамi слупа, што стаяў на гэты бок высокага шчытнага плота, злез з саняў.
– Можа, дзюбнем, хлопцы, па кiлiшку? Га?
Жэнiк з Мiцем, зiрнуўшы адзiн на аднаго, маўчалi.
– Чаго ж звялi, як чарвiвыя лупякi? – Лiтавар закруцiў лейцы за тэлефонны слуп. – Па злоту з брата – не вялiкая страта, га?
– Пачакай, – Жэнiк, выскачыўшы з саняў, пацеляпаў тым пустым на мокрай аборачцы лiтрам: – Трэба ж, во, газы купiць.
– За кампанiю, кажуць, цыган павесiўся… Можна i так. Хоць у мяне даўно кiшкi марша граюць.
Па цесных, душных ад людзей крамах хадзiлi нядоўга. Праз якое паўгадзiны вярнулiся назад да саняў. Падняўшы канюшыну, хавалi ўсё пад яе: торбы з соллю, запалкi, лiтры з газаю. Мiця нават выцягнуў з кiшэнi i палажыў на дно саняў свае газеты.
Блiснуўшы маленькiмi вочкамi, Лiтавар паказаў на нiзенькую атынкованую, што стаяла ўздоўж вулiцы, хатку, з дзвюма невялiчкiмi прыбудоўкамi. На адной вiсела таблiчка з аблупленай фарбай: «ЦУКЕРНЯ».
– Пачакай, – спынiўся Мiця, жмурачыся на таблiчку.
– Пра тое, што мы хочам, тут не пiшацца, – засмяяўся Лiтавар, вышчарыўшы рэдзенькiя зубы i першым адчыняючы дзверы.
У цукернi пахла свежымi булкамi i сiнiм гаркаватым, што еў крыху вочы, дымам ад самавара, якi стаяў на абабiтым бляхай прылаўку. Рыжаватая, у рабацiннi на гладкiх белых руках яўрэйка раздзiмала, сапучы ў камiнок ботам, зачахлыя вуглi.
За столiкам сядзеў мужчына з сiвымi, калматымi, нерасчасанымi валасамi, хлёбаў з шклянкi густы чай. Кучаравая кабета збiрала ў выцвiлую хустку свой недаедзены пачастунак: кусочак плеценае булкi i кончык чайнае кiлбасы – звязваючы на ўсе чатыры вузельчыкi свой пакунак.
– Барзджэй, бо i ноч застане. Рассеўся тут!
– I праўда, дзядзька, вашы даўно паехалi, – няўзнак падмiргнуўшы хлопцам, сказаў Лiтавар.
– Скуль жа ж ты нашых знаеш? Нешта ж я цябе то не ўспомню?
– Вот iдзема. Слухаеш, што яны табе трэляць… Дурыло! – звязаўшы свой пакунак, паднялася з крэсла кучаравая кабета.
Мужык нацягнуў на голаў кепку, прыпляскаў яе рукою i высунуўся ўслед за жонкаю з цукернi.
Лiтавар закiнуў на прабой тоўсты, выкаваны кавалём крук, зашчапiў дзверы. Тручы чырванаватыя ад холаду рукi, падышоў да прылаўка, абапёршыся на локаць, укалоў маленькiмi сiнiмi вочкамi сытую яўрэйку:
– Тры шклянкi чаю, фунт сiтнiцы i бутэльку…
– Якую бутэльку? – скрывiлася i пацiснула гладкiм плячом сытая, з адвiслым падбародкам, яўрэйка. – Дзе вы бачылi тыя бутэлькi? Хiба ж можна прадаваць яўрэям гарэлку? Ой, не той свет настаў. Бедны яўрэй ужо не чалавек. Калi гэта было, скажэце? Калi?
– А можа, дзе выхавалася, га?
– Што я хаваю? Я гарэлкi не прадаю! Вунь сама купiла на лякарства…
– Так, можа, уважыце?
– О, чалавек, я табе прадам, а ты потым скажаш палiцыянту, што я гандлюю гарэлкай.
– Баранi бог, цi мы ўжо не людзi?..
– Вы, кажаце, людзi… А што робiцца цяпер палюдску? Ты яго пашкадуеш, ты яму па-чалавечы, а ён… Але ж вы, пэўна, не такiя? Трэба ўважыць, га? – не нагiнаючыся, навобмацак, яўрэйка пад прылаўкам знайшла бутэльку з сiненькай наклейкай – танную. Зацюкала гранёнымi на доўгай ножцы кiлiшкамi.
Мiця з Жэнiкам, расшпiлiўшы ў паўшубках верхнiя гузiкi, доўга капашылiся ў споднiх кiшэнях, шукаючы астатнiя злоты.
– Здэцца ж, я запрашаў? – ганарыста падняў тоўсты, пакоўны кашалёк Лiтавар, луснуў, раскрываючы яго, блiшчастай кнопкай.
Пiлi мiравую. Паднiмаючы ў тоўстых кароткiх пальцах з паскусванымi ногцямi кiлiшак, Лiтавар стукаўся з Жэнiкам. У Жэнiка разлiвалася гарэлка, капала на брудны, у цёмных тлустых плямах стол: на iм, выкручваючы з анучак ды паперы, рэзалi сала тыя, хто прыходзiў перакусваць.
Пасля другога кiлiшка Мiця ўчуў, як густая гарачыня аблiвае ўсё ўсярэдзiне, як нейкi рэдзенькi лiпкi туманец зацягвае вочы.
– Ну, каб благое не помнiлася, – Лiтавар яшчэ выцадзiў калiва гарэлкi ў Жэнiкаў кiлiшак.
Папярхнуўшыся, Жэнiк выпiў, выцер перакрыўленыя мокрыя губы. На шчоках у яго выступiлi i пачалi расплывацца на дробны нос чырвоныя плямы.
Лiтавар пакруцiў за рыльца пустую бутэльку, прыплюшчаным хiтрым вокам зiрнуў на хлопцаў.
– Што, мала? – засмяяўся i засаромеўся, чуючы, што ён не гэтак смяецца, асалавелы Мiця.
Лiтавар зморшчыўся i, сагнуўшыся раптам, схапiўся абедзвюма рукамi за жывот.
– Чаго скрывiўся, як серада на пятнiцу? – сумеўся Мiця. – Нядобрыцца, цi што?
– Жывот, хлопчыкi, жывот. Рэжа, як касою. Цi не ад кiлбасы, – Лiтавар адсунуў раз’еханае, збiтае з лясак складное крэсла, устаў з-за стала, уцяўшы голаў у плечы, забегаў па цукернi.
Яўрэйка вылупiла рудыя вочы. Адно пачало касiць – глядзела недзе ў другi бок:
– Хлопчыкi, чаго ён? Што ён, га?
– Што, можа, во атруцiла! Пытае, што? – задрыжалi i надзьмулiся Жэнькавы губы.
Мiця ўсё цёр пальцамi свае вочы, сцiраючы з iх рэдзенькi лiпкi туманец.
Знадворку нехта турзануў дзверы – на прабоi забразгатаў тоўсты жалезны крук.
Лiтавар дабег да сцяны, ткнуўся ў яе галавою, курчачыся i аб’язджаючы на падлогу.
– Авой, а што з iм? – у яўрэйкi з рук вывалiўся i луснуў, рассыпаючыся на асколкi, сподак. Яна затрапяталася за прылаўкам, з перапуду не могучы адчынiць у iм верхнюю накрыўку. – I што гэта будзе, га? I што я тут вiнавата?.. Можа, у яго вопаць, падучая хвароба?..
Пераварочваючыся на другi бок, Лiтавар заскрыгатаў зубамi, скурчыўся, здушана захроп, завойкаў, нiбы канчаючыся.
На прабоi зноў забразгатаў, падскокваючы, моцны жалезны крук – нехта ўжо знадворку стукаў у дзверы кулаком.
– А хлопчыкi, ратуйце! Я ўжо заплачў! Я ўжо не так сабе! А божа, авой! – яўрэйка кiнулася да кутнiх нiзенькiх дзвярэй, адчынiла iх у нейкi цемнаваты калiдорчык.
– Хлопчыкi, нясеця яго сюды. Можна выйсцi праз гэтыя дзверы… Дальбог, заплачў, забярэця, не кiдайце яго тут… Авой жа, што будзе?..
Мiця, згробшы з акна Лiтавараву шапку, падбег да яго, падхапiў пад пахi, пацягнуў праз адчынены прылавак у той цёмны, з затхлым, як збуцвелая капуста, духам калiдорчык. Упоцемку чуў, што яўрэйка тыцкала яму нешта ў кiшэнь.
На дварэ Лiтавар працверазеў, апомнiўся i, адапхнуўшы ад сябе Мiцю, пайшоў да саняў сам.
Забегшы наперад, Жэнiк адвязваў ад слупа лейцы:
– Можа, да дохтара табе паказацца?
– Ха-ха-ха! – зарагатаў раптам Лiтавар, пакочваючыся ад смеху i падаючы ў санi. – Во, штука выйшла…
– Ты што, iцi тваю… – Мiця раптам збляк з твару. – Знарок?
– Цi! Не крычы, дай ад’ехацца! – Лiтавар узяў з Жэнiкавых рук лейцы, азiраючыся на цукерню, пагнаў сярэдзiнаю вулiцы каня. Ад’ехаўся i зарагатаў, задзiраючы храшчаваты з злымi ноздрамi нос:
– Ну, брат, дзесятаму закажа… Во правучыў!
– Нiчога сабе хаханькi, – Жэнiк, звесiўшы ногi з драбiнак, сядзеў, як пабiты.
Перад пераездам, як перад млыном у завозны дзень, збiлiся адна за другою фурманкi. Паднiмаючы над комiнам адарваную сетачку, чмыхаў паравоз: здаваў назад чатыры платформы, нагружаныя папяроўкай, каб перавесцi iх недзе на запасную калею пад разгрузку. Лiтавараў конь, натапырыўшы вушы, хроп, касiў вялiкае баязлiвае вока. Тужэй нацягваючы лейцы, Лiтавар прыпынiў яго i павярнуўся да Мiцi:
– Ну, пакажы, чым жа ж яна адкупiлася? Мiця выцягнуў з кiшэнi бутэльку.
– Го-го-го, – зноў зарагатаў Лiтавар. – Хiтра, мудра, з невялiкiм коштам.
Пiлi гэтую гарэлку, ужо выехаўшы за мястэчка, на шашы.
Выцiраючы з адкаркаванага рыльца карычневы сургуч, перадавалi адзiн аднаму бутэльку, у якой боўталася i пускала кругленькiя, як жывое серабро, скалкi ясная гарэлка.
Жэнiк асалавеў, ад вялай усмешкi ў яго крывiўся дробны, з кiрпатым носам тварок.
У Лiтавара жмурылiся i блiшчалi, як шкляныя, вузка пасаджаныя сiненькiя вочкi. Ён усё абарочваўся да Мiцi, дыхаў яму затхласцю ў твар.
– А ты чаго маўчыш? Мусiць, па той паненачцы знябыўся? А яна, браце, уга…
Мiцю пад’юшчвала злосць на Лiтавара, бо i праўда яму ўсю дарогу думалася пра Чэсю Доўнар, у нейкай радасцi ўсё бачыўся яе тварок з чысценькiмi ружовымi шчокамi, яе падпухлыя губы i сiнiя, з чыстымi бялкамi, вочы, кудзеркi яе рыжаватых, з чырвонай яснасцю, валасоў, белы мякенькi берэцiк… Як чыстая вада на каменьчыках, у яго душы пералiвалася радасць.
Канаў кароткi перад колядамi зiмнi дзень. Нанач браўся, дужэў марозiк – мiж хмар вызiрнула сонца, гарэла залатым абадочкам у ружовым пыле. Понiзу неба далёка распаўзалася лiловая смуга. Ад каня i саняў на ружаватым снезе слiзгаў доўтi цень.
Каня не падганялi. Падмахваючы галавою i пырскаючы на санi снегам, ён дробненькiм трушком бег сам – ведаў i чуў дарогу. Сам i завярнуў з пустое сцiшнае шашы пад Лiтавараву хату. Сухою i няроўнаю, як слюда, чырванню ў шчыце адсвечвала невялiкае акенца.
На надворак выбегла старая Лiтаварыха, жмурачыся i засланяючыся рукою, убачыла, як кiваецца п’яны Бронiк, памагаючы злезцi з саняў ужо змарнеламу, знябожанаму, з аб’еханаю набок стракатаю кепкаю, Жэнiку, пляснула рукамi:
– Ах, божачка, цяля прапiў!
– Цi, старая, пад гарачую руку не падлазь! – зморшчыўся, крывячы п’яныя губы, i адмахнуўся, як ад асенняй надаяднай мухi, Лiтавар.
Каб, бронь божа, чаго не было, Лiтаварыха адступiлася назад у сенi, крыкнула ўжо адтуль:
– Во, зараз калi вазьму якi млён, то нябось!..
Мiця, адкiнуўшы стоптаную ў пласт канюшыну, выцягнуў з саняў свае газеты, падаў Жэнiку лiтр з газаю.
Пацялепваючы за вяровачку гэтым зеленаватым лiтрам, захiстаўся то ўзад, то ўперад Жэнiк, на збялелым твары ў яго трапятаўся кiслы смех. Мiця ўзяў яго пад ручку. Звесiўшы голаў i не чуючы, мусiць, сваiх ног, Жэнiк закоўзаўся па ўбiтай, зледзянелай сцежцы, зацеляпаў прывязаным за вяровачку лiтрам з газаю.
– Ты яго, можа, i цераз кладку перавядзеш? – вышчамiў з гужа i кiнуў сабе пад ногi аглоблю Лiтавар. – А то бачыш, як барануе нагамi.
– Глядзi, якi добранькi, i ўсё за чужое… – зачапiўся за веснiкi i пхнуў iх нагою Жэнiк.
Старонячыся чужога вока i каб не iсцi праз усю вёску, Мiця скiраваў на неабгароджаны, а толькi выкладзены ад чужое мяжы каменнямi Мiронаў пляц, на сваю вулiцу.
Каля маленькага кутняга акенца, дзе сухою чырванню адбiвалася сонца, Мiронаў Васiль (жанаты, год трыццацi мужчына, што, як казалi ў вёсцы, яшчэ нi разу не галiўся) сядзеў за праснiцаю i, плюючы на пальцы, шморгаў з невялiкае, прывязанае аборкаю кудзельнае барады нiтку. Згледзеўшы за акном п’яных хлопцаў, адхiлiўся за сцяну.
– Гэй, Васiль, выкацi кудравешку з печы! – падняў за аборачку i патрос зеленаватым ад газы лiтрам Жэнiк Рэпка.
Дражнiлiся з Васiля за гэтую кудравешку даўно. Пасля мацерынай смерцi Мiронавы хлопцы пяклi хлеб i не дасталi з-за цёмнага боку адзiн бохан. Назаўтра, калi падпалiлi ў печы, ён падгарэў, закурыўся смуродам на ўсю хату. Мiрон, не разабраўшыся, нарабiў крыку на Васiля, што не выкацiў галавешкi з печы.
Цiхаваты, з бабскiм характарам, Васiль i цяпер маўчаў, кiнуўшы каля акна праснiцу i схаваўшыся за сцяну. Топячыся ў глыбокiм снезе, Жэнiк палез да прызбы, рассоўваючы кастрыцу, крыкнуў у сухое, з пераломанай чырванню, акно:
– Гэй, Васiль, дзе твая кудравешка?
У акно вызiрнуў стары Мiрон, пакруцiў галавою. Мiця адцягнуў Жэнiка ад прызбы. Наўпрасты тут, каля Мiронавых, праз глыбокi, па каленi снег, спусцiўся з iм на балотца да рэчкi, змакрэўшы, як пацук, сам.
На гнуткай, звязанай дротам з дзвюх доўгiх неакораных хвоек кладцы, што была далей ад броду, на вузкiм месцы рэчкi, Жэнiк аблёг на тонкую, прыбiтую да старых алешын парэнчу. Пад кладкаю плыла густая i цемнаватая, як верасовы мёд, вада, булькала пад навiслым з берага, нiбы тоўстая коўдра, снегам: вiравала пад сiнiмi брылямi лёду. На сярэдзiне рэчкi кружылiся i лопалiся пустыя пукатыя вочы бурбалак.
Гледзячы на гэтую густую i цёмную, як верасовы мёд, воду, Жэнiк зашморгаў носам i заплакаў, спомнiўшы пра Сяргея:
– Ты думаеш, я дарую каму за яго? I гэтаму гаду Лiтавару? Ты думаеш, я памiрыўся?
Адарваўшы ад парэнчы, Мiця перавёў яго на другi бераг, яшчэ доўга стаяў тут, каля кладкi – глядзеў, як, пахiстваючыся, не разбiраючы сцежкi i тыцкаючыся ў глыбокi снег, Жэнiк хаваўся за рэдзенькую смугу алешнiку.
Счах кароткi дзень. Нанач браўся марозiк – выпагоджвалася неба. Толькi там, дзе зайшло сонца, вiсела нiзкая, буравата-цёмная, як дым ад пажару сярод ночы, хмара. Адтуль, здэцца, пахла гэтым горкiм удушлiвым дымам. Над белым нежывым полем церушыўся рэдзенькi i сухi, як пыл з гумна, поцемак. З усходу насоўваўся вечар. Паднiмаючыся ад зямлi, сiняя густая смуга тушыла на небе лiловую яснасць. Чорнымi стагамi за белым грудком хавалiся Прылуцкiя хутары.
Змакрэлы i задыханы Жэнiк дацягнуўся да свайго гумна.
Паслiзнуўшыся каля вугла i хватаючыся за сцяну, мацюкнуўся i незнарок сагнаў з нацярушанае каля дзвярэй саломы трох цяжкiх, як шпулi, курапатак. Моцна зафуркаўшы, яны нiзка, адна за адною, паляцелi над полем, далёка, каля самага чубка маладнiку, знiжаючыся на снег.
Учуўшы гаспадара, у гумне зарыкала не поеная нанач i галодная карова. Хлява ў Рэпкаў не было – карова i чацвёра авечак стаялi ў перагароджанай на два хлевушкi старане гумна. Жэнiк, ужо злы, што без яго бацька не накармiў скацiну, усунуўся ў хату, нагнаў на шкляную, што стаяла на мурку каля комiна, газоўку вецер, крыкнуў туды, за печ, у шараваты поцемак:
– Во, i каровы ўжо без мяне не напояць…
З лаўкi паднялася старая Рэпчыха, у яе мокрых вачах заблiшчаў вялы язычок полымя ад газоўкi.
– Чаго? Чаго ты крычыш? – i верхняя губа ў яе скрывiлася, у нейкай брыдкай мiне перакасiўся ўвесь твар. – Вунь бацька памiрае.
Жэнiк выпусцiў з рук цяжкi лiтар з газаю, зароў п’яным, здурнелым крыкам.
– Во, напiўся яшчэ, ах, божачка мой! Ваўчка хоць збегай паклiч. Мне ж адной не было куды адлучыцца.
Злiзваючы языком з губы салёную, што накацiлася, слязу, Жэнiк крутнуўся назад у дзверы, не зачыняючы iх, выскачыў на надворак.
Па Сяргеевай, яшчэ не адпакутаванай, смерцi да Рэпкаў прыйшло новае гора – аднялася мова ў старога Рэпкi.
|
|
