|
|
Недзе ў другiм застаронку гумна трухлявую падвалiну грыз пацук. Акурат у адну i тую ж пору – пад вечар, потым, перасцiхшы, зноў – сярод ночы.
Скрып-скрып – як хто ногцем па канцы стала. Потым мацней – мусiць, упiўшыся вострымi зубамi i з хрустам iрвучы сухое дрэва.
Праз яго ўчарашнюю ноч Таквiля вокам не звяла.
Спярша, выкручваючы ў плячах ды локцях рукi i секучы, як крапiвою-жыгучкаю ногi, заснуць не даваў боль, потым у сне стала крычаць нейкiм страшным, здушаным, як з глыбокай ямы, крыкам нямая Еўка, пасля, разгуляўшыся, пачалi валтузiцца i тоненька папiскваць, як сiнiцы ў сырым яловым лесе, шалпацець саломаю мышы – блiзенька, каля самае галавы. Здаецца, аж скакалi на падушку. Потым ужо, калi Таквiля пачала драмаць, неяк спадцiшка i раптам узяўся грызцi дзеравiну гэты ненажэрны пацук. Ён выбiў са сну. Шкроб – як драчом. Змогшыся, сцiхаў – адно было чуваць, як шапацела порсткая, гаркаватая ад леташняе саломы i пылу цемната i глыбока сапла, бэрсаючы нагамi i скiдаючы з сябе коўдру, нямая Еўка.
Сёння зноў хрумстае падвалiну, нiбыта жуе ўкамянелы сухар, той самы пацук. Пад яго шкробат i хрумст старая Мондрыха зноў, як пацеркi на ружанцы, перабiрае сваё жыццё. Успамiнае родныя Ведравiчы, адкуль яна асталася ў Верасава замужам, прыгадвае тыя маладыя леты, калi яшчэ была дзеўчынаю i калi рабiлi Дварчанскую шашу: яна, ходзячы ў заработкi, падвозiла тачкаю пясок i выкладвала канаву дзярном, забiваючы ў яго малатком драўляныя калочкi. Якая там была работа – цалюткi дзень адны жарты ды смех. Усiм дзяўчатам наравiўся высокi, кучаравы, у белай вышыванай кашульцы i падпяразаны чырвоным паяском брыгадзiр Гарасiмец. Шапачка ў яго чорная з лакiрованым брыльком i портачкi ўбраныя ў высокiя ялавыя боты – тады i мода была харошая, не тое што цяпер.
I яна, дурная, ведама, семнаццаты гадок iшоў, першая, як кажуць, галава на плячах, калi, сеўшы палуднаваць i дастаючы з сваiх палатняных торбачак хто што, а яна – бутэльку цёплага, ужо збрызглага малака з чэрствым хлебам, пачалi са смехам ды кепiкамi запрашаць да сябе Гарасiмца, што пачынаў чырванець, не ведаючы, куды дзецца, яна i пасмяялася тады – нiбы ў ваду глядзела, што яе будзе. I быў!.. Тое цалюткае лета, покуль не кончылi рабiць шашу, нiчога не помнiла i не бачыла – адно яго, гэтага кучаравага, у вышыванай кашульцы Гарасiмца. Што зацяжарала – утаiла нават ад мамы, адно збегала ў суседнюю вёску ды цётцы прызналася, просячы рады ды ратунку. Але ў вёску ўсё адно прыпаўзлi плёткi. Тутэйшыя кавалеры давалi ўжо ганьбу. У сваты прыехаў адсюль, з далёкага Верасава, Пабiян Мондры – казаў, што спадабаў, убачыўшы ў Дварчанах на фэсце. Не перабiрала – за яго i пайшла. I жылося б, як у людзей, каб не чужыя зводы. Помсцячы спачатку, толькi не гаварыў, хадзiў надзьмуўшыся, як сыч. А потым i бiць пачаў, i што раз, то горай. Завiнуўшыся раз на жнiве, схапiў за валасы, то прыцягнуў з поля аж у вёску. Дужы i заядлы быў. Праз гэтую бiтву мо Еўка нямою радзiлася. Ды прыйшла на яго кара – раптоўна занямог. Гады са два яшчэ мэнчыўся. Яна ж i не шкадавала, нават пры жывым бегаючы кожны раз перад змярканнем, як толькi на полуднi выяснiцца вялiкая сiняватая зорка i заскрыпiць у шапаткiм троснiку драч, за Ельнiк – гразкае, з лёхамi ды багнiскам балота, за якiм ужо раслi старыя чорныя алешыны i пачынаўся сухенькi ў слiзкай халаднаватай мураве грудок, – там яе чакаў Ракоў Сымон, тады яшчэ малады ды з твару харошы мужчына. Гэта цяпер згорбiўся, як сугнет, i белы зрабiўся, як лунь. Дзiва што – ёй семдзесят першы цi другi iдзе, што казаць… Мо на дзесяць цi дванаццаць год старэйшы быў!
Нават летась, калi яна, нажаўшы нанач каню асакi, вытаптанаю каля грудка сцежкаю варочалася дадому, запынiў яе – якраз прывёў сюды падпасваць, трымаючы на вяровачцы, сваю карову. Спярша пажалiўся, што саўсiм недамагаць стаў: ногi апухаюць i хадзiць цяжка – а потым засмяяўся, паказваючы чырвоныя дзясны, як малое дзiця, i пытае: «А цi ж помнiш гэты грудок?» – «Пабойся бога, чалавек, што ты гаворыш?! – нават зазлавала яна. – Цi ж такiя мы былi, i калi тое было, мо i не было…» А ён пакiваў галавою i кажа, усё гледзячы на сваю кароўку, як тая жне языком муравую росную траву, чмыхаючы i ганяючы вушамi яшчэ надаедлiвую заедзь: «Няўжо проўда, што маладыя мы былi? Вот i знаку нямашука, што алешыны тут раслi… Помнiш?» – «Вот прыстаў!» – яна падтрасла на плячах аб’еханую радзюжку i патэпала па слiзкай сцежцы – даўнiм холадам раса пякла ў босыя ногi. I гэтаксама збоку на полуднi мiгцела калючая зорка i скрыпеў раз за разам у сiвенькiм, завешаным туманом алешнiку драч.
«I проўда ж, як даўно гэта было! I нiбы ўчора!» Калi ўжо дзецi паднялiся – Радзiвон з Еўкаю – i калi яна прагнала ад сябе Сымона, раз ледзьве не пабiўшыся з яго Агатаю, – усё адно, iдучы дзе блiзенька, зварочвала пад гэты грудок: спамiналася i чулася ўсё даўнейшае, маладое.
«Божа, як скора мiнула ўсё», – думала яна цяпер, лежачы ў настылым яшчэ, здаецца, ад зiмовага холаду, цёмным i гаркаватым ад старога пылу гумне, i нейкi жаль браў да ўсяго, што мiнулася, бо ўсё, што мiнецца i пройдзе, здаецца чалавеку значным i светлым, зiхацiць у чалавечай памяцi, як ясная радасць.
Ёй рабiлася шкода тых старых чорных алешын, тае крынiчкi, што сачылася з-пад грудка, i Таквiля не помнiць, калi яна ўжо звялася – там пайшла расцi маладая лаза. Як перайначыўся, змянiўся на вачах свет. Змянiлiся i людзi ў Верасаве: паўмiралi адныя i панарасталi, паднялiся новыя. I яна ўжо думала, што яна лiшняя i непатрэбная сярод гэтага новага свету, i чула нейкую вiну, што жыве сярод гэтых новых людзей: бо ўсё мае сваю пору – усходзiць, расцi i памiраць.
Калi яна, перабраўшы ўсё, думала пра смерць, ёй рабiлася шкода не сябе – бо разам з ёю адыходзiў той свет, у якiм яна жыла, якi бачыла. Ёй шкода было Еўкi: з кiм жа яна астанецца? Хто яе, калеку, дагледзiць? Будуць ездзiць на ёй, покуль яна будзе магчы, а потым?
Чым больш Таквiля думала пра Еўку, тым большая злосць паднiмалася на Алесю, навальвалася, як цяжкi камень на грудзi.
Алесю яна не любiла даўно. Ды не толькi яе – усiх Корсакаў, а найбольш Алесiну мацеру – нябожчыцу Каралiну. Помсцiла i нiяк дараваць не магла яшчэ, што разам з Сымонаваю Агатаю – тою няскладнаю i насатаю дэбаю, – перастрэўшы яе, Таквiлю, у лесе, калi яна выбегла ў нядзельку, каб назбiраць дзецям хоць збаночак ягад, падняла нейкi ражон i, пад’юшчваючы Агату, усё крычала: «Агатачка, любка, вазьмi во ды запары яе, як гадзiну. Я яшчэ памагу». I Агата тады, збялеўшы, вытрашчыўшы вочы, усё адно як адышоўшы ад памяцi, кiнулася да Таквiлi, наставiўшы гэты ражон. Пэўна, абязвечыла б, каб Таквiля не адскочылася ад яе. Каб не ўпала сама, наткнуўшыся на нейкi лапушысты, стракаты ад сiвенькiх бубак ягаднiк.
Узненавiдзела Таквiля пасля таго не гэтак Сымонаву Агату, як Алесiну мацеру – Каралiну. Не хацела, каб потым Радзiвон i Алесю браў – баялася iхняга роду. Але рады не дала. А яна ж i праўда ўся ў мацеру ўдалася – з’яд i злыдзень. I хiтрая. Падлашчылася i зямлю апiсала на сябе. Праўду казала Ваўчкова Вольга: «Глядзi, цётка, каб чужою не асталася ў сваёй хаце». На яе й выйшла. Во, жыцьме, як на сваём, з гэтым прымаком. А iх б’е, з хаты выганяе – i не знайся. Учора гэтак у грудзi пхнула… Божа ты мой мiлы! I колькi ж яна будзе бялiць тую хату? Другi ўжо дзянёк, як седзiмо ў гумне. Холад яшчэ ж, зямля добра не раскрылася…
Як каструбаватая нiтка з кудзелi, цягнулiся i круцiлiся на быстры калаўротак памяцi Таквiлiны мыслi. Яна ўжо не чула, калi перасцiх грызцi сцяну той ненажэрны пацук, не згледзела, як у гумне стухла рэдзенькая яснасць, што сачылася праз шчылiнкi ў дзвярах, растаў ружаваты i густы ад пылу слупок нiзкага сонца, што прашыўся мiж дзеравiн у сцяне, падпальваў мiгатлiвай чырванню салому. У гумне ўжо шапацела порсткая цемната. Асядала лёгкая i густая, як пыл, сцiшанасць, зацярушвала вочы. Старая Мондрыха, ужо нiчога не бачачы, чула, як варочалася, побач пад коўдрай, на гаркаватай сточанай мышамi леташняй саломе i сапла, як кавальскi мех, нямая Еўка.
Мондрыха падсунулася блiжай, навобмацак знайшла Еўчын лоб, прыклала сваю руку – ён гарэў, як агнём. Нанач у нямой, мусiць, падняўся жар. Яна злавiла Мондрышыну руку, загуўшы, са злосцю адвяла ад сябе.
– Вой, – застагнала старая, – у цябе адкiнулася хвароба. Можа, той самы тыф.
Нямая, нiбы ўчуўшы, замармытала нешта. Сцiшыўшыся i думаючы пра Еўчыну хваробу, старая паляжала i сказала ўслых зноў:
– Дойдзем мы тут абедзве. Нiякага ратунку…
Але ёй нiхто не адзываўся. Старая прыслухалася – каля застрэшка пырхаў, шукаючы, мусiць, нанач седала, порсткi верабей, упоцемку на вулiцы яснеў крык дзяцей, дзынкала пустое бляшанае вядро, блiзячыся, тупалi нечыя шпаркiя крокi.
«Можа, есцi нясе?» – падумала старая, учуўшы раптам голад i ўспомнiўшы, што ўдзень яна з’ела лыжку цвёрдага, як жвiр, няўпаранага крупнiку.
Крокi сцiхлi, i адразу ж зарыпелi, пускаючы ў гумно скупую яснасць, шырокiя дзверы.
Еўка, мусiць, учуўшы на сваiх вачах гэтае раптоўнае святло, падняла голаў, замармытала, сiлячыся нешта сказаць.
– Хто ж там? – не бачачы адсюль, з торпа саломы, спытала старая.
З таку азваўся Iмполь. Недзе там, на другой старане гумна, зашасталi граблi, дзеручы на трасянку грацкоўiшча з аўсянаю саломай. Сюды, на Таквiлю, панясло горкi пыл. Яна папярхнулася кашлем. Душачыся ад гэтага пылу i тое перасохлае, як даўнi накiп на гаршку, злосцi, сказала:
– У Еўкi вунь жар. Гарыць, як агнём. Хвароба адкiнулася старая. Можа, iзноў той самы тыф. Кажух каб хоць прыняслi, бо дойдзе яна занач на гэтаком холадзе.
– Я скора, толькi во скацiне ўкiну, – ён зашастаў граблямi, мусiць, збiваючы ў пласт i кiдаючы на разасланыя рэзгiны салому.
– I галодныя мы цеперся!
– Прынясом, чаго вы раскрычалiся! – Недзе за вушак зачапiўся лучок рэзгiнаў, i на мяккай сцежцы глуха затупалi ногi, зашамацела сухая салома. Не зачынiўшы дзвярэй, Iмполь выйшаў з гумна.
«Во, бачыш ты, i ў яго ўжо голас знайшоўся, – нешта цяжкае i тупое сцiснула старую Мондрыху. – А то, бывала, маўчаў, як цiвун».
Грудзi аблiў вялiкi, што аж не мясцiўся ў iх, боль: старая з жахам падумала, што яна дарма апiсала на iх сваю зямлю, што яна чужая на сваёй вотчыне, – i чула, як на вочы накочвалiся слёзы, востры камяк крыўды цiснуў горла. I нейкае горкае, цяжкае, як камень, прадчуванне душыла яе: што сваёю смерцю яна ўжо не памрэ.
Разрываючы поцемак, у гумне закалыхалася жоўтая яснасць агню, пабегла па тоўстай бэльцы да шарай, завешанай лапiкамi павучыння страхi. Старая са сполахам падняла голаў. На таку стаяла Алеся – як нежывы, бялеў яе закрапаны мелам твар. Яна, паднiмаючы адною рукою, чапляла на шула, дзе вiселi цапы, чорны закурэлы лiхтар. У iм, пакалыхваючыся доўгаю пасмаю агоньчыку, гарэла жоўтая свечка.
«Мусiць, мая, свянцоная», – жахнулася старая, пазнаўшы сваю грамнiчную свечку, якую яна запальвала кожны раз перад навальнаю хмарай. Летась сiвая градавая хмара, што сунулася з Прылуцкiх хутароў у вёску, разарвалася на клубкi, калi Таквiля запалiла грамнiчную свечку i згаварыла пацеры. Тады ў Верасаве толькi пакрапаў дождж, а там, на хутарах, град, як цэпам, змалацiў усё збожжа i паабiваў на дрэвах кару.
– Во, накрыцца вам прынясла, – махнуўшы ветрам, Алеся кiнула сюды на торп новы, што пах яшчэ кiслымi аўчынамi, вялiкi кажух.
«Нешта намыслiла сабе, бо падабрэла», – падумала старая, падцягваючы да сябе гэты цяжкi i мяккi кажух i накрываючы iм Еўку.
– I лякарства во наварыла, што Ваўчок нараiў.
– А дзе ж ты яго ўзяла? – нiбы не верачы, спытала старая, i ў мокрых яе вачах, адбiваючыся ад свечкi, заблiшчаў трывожны агоньчык.
– Змiтрык у дварчанскай аптэцы купiў, – у Алесi перасох i зрабiўся як не сваiм голас. – Во, цэлы збанок.
Яна адкашлялася i падняла з току палiваны збанок, чуючы ўжо, як дрыжыць i млее ад нейкага страху рука.
Нямая, аблiзваючы сухiя, патрэсканыя ад жару губы, памкнулася да збанка.
– Во, толькi ж кубак забылася. Во галава! – Алеся нават засмяялася, радая, што знайшлася зачэпка, каб выскачыць з гумна, не абамлець тут ад гарачага нечаканага страху, што пачаў калацiць, нiбы ў лiхаманцы.
«Божа, што я раблю! – выбегшы на двор, на лёгкую свежасць марозiку, што браўся нанач, падумала яна. – Нашто гэты грэх? Нашто?»
I раптам паспакайнела, зазлаваўшы на сябе: «Чаго ты, дурная? Чаго?» Наступiўшы на сучачку, убегла ў хату. Дух забiвала цёплая прэсная сырасць. Пабеленая хата свяцiлася нечым новым, выдавала прасторнаю i чужою.
Не абярнуўшыся на стук дзвярэй, за сталом сядзеў Iмполь: вячэраў – сёрбаў з глiнянай мiскi кiслае малако.
«Усё праз цябе», – яна зiркнула са злосцю на яго – шукала апраўдання таму, што робiць, схапiла кубак i заспяшалася да гумна.
Спакойна, ужо нават з нейкаю звар’яцелаю радасцю дастала з кiшэнi тыя парашкi, што надоечы Мiця купiў у дварчанскай аптэцы, падала старой i налiла ў кубак цёплага, напаранага ў печы чэмеру – ён пах трохi гразёю i аерам.
– Цi будзе якая карысць з гэтых лекаў? – старая нiбы нехаця злiзвала языком з тлустае паперкi жаўтаваты, як парахня, парашок.
– Скарэй во, ды есцi прынясу, – Алеся ў нейкай звар’яцелай злосцi падагнала яе.
Абхапiўшы абедзюма рукамi, старая доўга трымала кубак, нiбы разважаючы – пiць цi не, не дапiла, закашляўшыся, як ад гарэлкi, i плюючыся.
«Можа, мала, можа, не возьме?» – падумала Алеся, ужо ў нейкай гарачцы налiваючы яшчэ кубак – нямой.
Еўка, аблiзаўшы перасмяглыя губы i адкiнуўшы парашок, высушыла конаўку, нават не скрывiлася, толькi нейкiмi вiнаватымi, неразумнымi, як у малога кацяняцi, вачмi паглядзела на Алесю.
– Нейкi палын, цi што? – старая ўсё плявалася, абцiрала рукою рот. – Гарката, пячэ ўсё ўсярэдзiне як вытрываць.
Алесi здалося, што нават самой загарчыла ў роце, i яна скоранька пасунулася назад па слiзкай саломе, падаючы ў нейкую глыбокую, мiж саломаю i пярылам, яму i разлiваючы са збанка недапiты чэмер.
– Я борздзенька, я есцi прынясу, – Алесю зноў пачынала, як ад холаду, калацiць, i зноў млелi, не слухалiся рукi, калi яна здымала з шула той чорны бляшаны лiхтар з аплыўшаю грамнiчнаю свечкаю.
«Што я нарабiла, што? Цi не здурэла я?..» – яна ўжо, не помнячыся, зачыняла з гэтага боку гумно. I схамянулася, што зачыняе на драўляную загваздку. «Пута трэба, жалезнае конскае пута, каб не вылезлi», – раптам падумала яна.
Адчынiўшы ў лiхтары шкляныя дзверцы, фукнула на свечку, подбегам кiнулася ў хлеў, пашастала рукою каля вушака па шорсткiх дзеравiнах, але на гаку абмацала, скарэй нават учула, як пахне дзёгцем хамут.
Успомнiўшы, што каля падрубы бачыла надоечы нейкi валяшчы шворан, выскачыла з хлява, упоцемку заграбла рукамi па халоднай зямлi, нечакана ўкалоўшы палец аб iржавы калючы дрот. Пацягнула яго да сябе. Ад сцяны, зарыпеўшы, адкацiлася вялiкая скручаная котка. Напальваючы да гарачынi, яна пачала адломваць кавалак дроту, раптам успомнiўшы, што ў сенях павiнна вiсець тое жалезнае конскае пута. Надоечы ж, здаецца, сама бачыла.
Яно i праўда вiсела ў сенях на пустым цвiку каля жалезнага ключа: рукi спачатку абмацалi халодны тоўсты ланцуг, а потым трубку замка.
Бразгаючы цяжкiм жалезным путам, прыпусцiлася назад да гумна, спатыкнулася, учуўшы ўжо здушаны крык старой Мондрыхi:
– Ах, божа, жывот рэжа, жывот! Не вытрываць!
Нечаканая радасць апалiла Алесю, што чэмер ужо разбiрае старую.
Не адзываючыся на гэты крык, начапiла на тоўсты жалезны прабой конскае пута, нават яшчэ патурзала, цi добра замкнула, i памаленьку адышлася ад гумна. Чула, як у грудзях растае, аблiваецца холадам сэрца, як вянуць i падкошваюцца ногi. I, нiбы ступiўшы ў калдобiну, спатыкнулася зноў: з гумна iшоў страшны, надрыўны голас – як з глыбокае картаплянае ямы, ужо крычала нямая Еўка.
«Праўду той знахар казаў – атрута», – усмiхнуўшыся, Алеся абцерла з лоба халодны лiпкi, як смолка, пот.
Прыспешыла хаду, сцiнаючыся ад трывогi: а можа, далёка чуваць гэты страшны крык, i абамлела ад новага страху – на ганку шарэла, злiваючыся з поцемкам, злiнялая Iмполева рубашка. Ён, мусiць, слухаў, што робiцца тут у гумне.
– I чаго цябе халера носiць? – вар’яцеючы ад злосцi i нечаканае здагадкi, што Iмполь, мусiць, ведае ўсё, крыкнула яна.
Злiнялая рубашка, зашамрэўшы на ганку, растала ў чорным, як вугаль, поцемку сяней.
Алеся, ужо як сама не свая, усунулася ў чорныя сенi, незнарок, спатыкаючыся там, прыгрукнула дзвярмi.
У густой цемнаце надворка разбiўся iхнi цяжкi ляскат. Двойчы аддаўся сухiм водгаласам за гумном. Нейкую хвiлю на дварэ душылася глухая цемната. Потым яе з гумна разарваў цяжкi здушаны крык – крычала старая Мондрыха, але, апроч Алесi, яе нiхто не чуў.
– А божачка мой, а людцэ мае, ратуйце! – Таквiля скацiлася з пасцелi, папаўзла па слiзкай шапаткой саломе i з’ехала ў яму. Задыхаючыся ад горкага саламянага пылу, пачала церабiцца назад.
«А божачка, атруты дала», – ад вострага нечаканага болю яе кiнула спачатку ў гарачы, а потым у халодны пот.
Бэрсаючыся ў порсткай калючай саломе, яна папаўзла ўздоўж пярыла, нарэшце знайшла ў iм пройму i выбралася на сухi, прасторны ток.
Цьмяна, ледзьве знаць у дзвярах, свiцiлiся вострыя доўгiя шчылiны. I яна папаўзла да iх, ткнуўшыся раптам галавою ў дошкi. Боль у жываце паднiмаўся, пераварочваўся, як скрутак калючага дроту, але тут было лягчэй – са шчылiн у дзвярах цягнула свежасцю. Разяўленым ротам яна глытнула гэтай густой сыравата-халоднай вiльгацi. Хватаючыся рукамi за неагабляваныя дошкi i заганяючы пад ногцi стрэмкi, паднялася на каленi, папхнула з усяе сiлы дзверы, яны зарыпелi, падаўшыся трохi наперад, але не адчынiлiся – iх моцна трымала на жалезным пуце клямка.
– Людцэ, ратуйце! – крыкнула яна, аб’язджаючы на гэтых дзвярах.
У жываце зноў, як хто ўсадзiў туды ражон, пераварочваў i рваў кiшкi боль. Каб суняць яго, яна заскрыгатала зубамi i скоранька папаўзла па сухiм халодным таку, знянацку выцяўшыся галавою аб кола сячкарнi. Чуючы, як пякучаю гарачынёю налiваецца на лобе гуз, завярнула назад. Зноў знайшла ў пярыле пройму i зноў улезла ў тую глыбокую, мiж пярылам i тоўстым пластом саломы, задушлiвую яму. Нечакана абамлеўшы ад страху, чаго маўчыць i не аказваецца Еўка, яна што было моцы заскраблася па слiзкiм высокiм торпе саломы, аб’язджаючы i падаючы назад у яму.
– Еўка, Еўка, цi чуеш ты? – крычала, забыўшыся, мусiць, што Еўка не чуе, i, заплюшчыўшы вочы i абдзiраючы саломаю твар, пашылася зноў уздоўж пярыла, грабла рукамi гэтую слiзкую калючую салому, покуль не далезла да самае сцяны. Падумаўшы, што там за сцяною, на дварэ, яе ратунак, абмацала рукамi настылыя каменнi, пачала раптам драць iх, аб адзiн, маленькi i востры, абразаючы рукi i ўжо не чуючы болю. Чула толькi той, што пераварочваўся калючым клубком дроту ў жываце, разыходзячыся гарачынёю па ўсiм целе i апякаючы сэрца. Пад горла падступала нешта атрутнае, горкае, але не блажыла.
I Таквiля, каб заглушыць гэты пякучы з востраю рэззю боль, скоранька, як сабака, учуўшы ў норцы мыш, абедзвюма рукамi пачала выграбаць з-пад каменняў перамешаны з пацярухаю i мышыным памётам сухi сыпкi пясок. Едкi пыл лез у горла, сцiнаў дух, але яна грабла, спадзеючыся, што вылезе яшчэ пад падрубу туды на двор, дзе знойдзе якi ратунак i збавенне.
Змораная i ўжо задыханая ад бяссiлля i болю, яна пашылася праточанаю нарою назад, каб паклiкаць на помач Еўку – яны ўдзвюх выкашчаць пад каменнямi яму i вылезуць на двор, думала яна.
– Еўка, дзе ты, цi чуеш? – падняўшыся на аслабелыя ногi, закрычала Таквiля, ведаючы, што нямая Еўка не чуе. I ўжо зняможаная заграбла слiзкую салому, каб падняцца на торп, спаўзаючы назад у яму.
Выпiўшы той кубак чэмеру i здаволiўшы смагу, што пачала мучыць яе пад вечар, калi падняўся жар i загарэлiся, сталi пячы, як перад агнём, шчокi, Еўка ўчула спярша, што ёй зрабiлася лёгка. Ад гэтай лёгкасцi закружылася ў галаве, паплыў, закалыхаўся на сцяне закураны лiхтар з жоўтаю васковаю свечкаю, расплыўся белы, заляпаны мелам Алесiн твар, перайначыўся, завалокся рэдзенькiм пылком свет. Яна ўчула, што ап’янела – бо гэтак заўсёды засцiлалiся вочы i яна глядзела, як праз поцемак, калi мацi давала пакаштаваць ёй гарэлкi.
Еўка пацерла iх кулаком, але не сагнала лiпучага поцемку – вочы, як запарушаныя пяском, пачалi рэзаць i слязiцца. Праз гэтыя пякучыя слёзы яна яшчэ ўбачыла, як, скалыхнуўшы i пацягнуўшы за сабою яснасць, за дзвярыма схавалася Алеся, як недзе туды, топчучы порсткую салому, папаўзла мацi. Яна не ведала, але здагадвалася, што ўчынiлася нешта благое, бо яна выпiла не горкi палыновы ўвар, якiм лячыла яе мацi, калi раптам моцна забалiць, схапiўшы, жывот, а нешта гадкае на смак. I смуроднае, як, бывае, у лесе смярдзiць той непраўдзiвы, воўчы грыб, якога яна так нi разу i не бачыла.
Пад грудзi клубком падкочвалася едкая i ўдушлiвая млоснасць. Шумела, налiваючыся болем, i кружылася галава. I раптам, пераварочваючы i турзаючы ўсё ўсярэдзiне, яе пачало рваць – горкiм i атрутным, як iрвала малою, калi большыя пастухi, падмануўшы, накармiлi яе макам. Толькi падросшы, Еўка здагадалася, што гэта быў не мак, а зубнiк – тое кусцiстае, з вострымi, нiбы павыцiнанымi, лiсцiкамi i белым смуродлiвым цветам зелле, што расце за iхняю хатаю. Насенне яго i праўда падобна да маку, i каробачкi, як у мака, з зубкамi. Мацi, назбiраўшы сухiх каробачак, абкурвала хворыя зубы i, склаўшы, як у нябожчыка, на грудзях рукi, паказвала Еўцы, што гэтага маку есцi няможна – памрэш.
А падмануў тады Еўку гэты гадкi, з жоўтымi, вялiкiмi, як у каня, зубамi Вайтовiч.
Знiякавела i спалохалася яна Вайтовiча i цяпер, перад калядамi, калi ён прыйшоў у хату пiсаць паперу, калi смяяўся, прытоптваючы свае рэдзенькiя выкачаныя, як у малога дзiцяцi, валасы, i ўсё касiў белаватымi, як у смажанага шчупака, вачмi на раздабрэлую Алесю.
Еўка ведала, што зробiць ён нешта гадкае i брыдкае зноў, як хацеў зрабiць з ёю ў тое даўнейшае лета: яна тады, паварочаўшы ў Ельнiку сена i чакаючы, покуль яно высахне, прылягла пад шапаткi, у белай каля лiсцiкаў слiне, лазовы куст i не счула, як задрамала, прачнуўшыся ўжо ад гарачынi i страху, што нехта яе душыць. I раптам убачыла гэтыя белаватыя шчупаковыя вочы, ужо, што было моцы, заенчыўшы i цярэбячыся з-пад яго. Пасля гэтага яна баялася i гадзiлася Вайтовiча, як баялася i гадзiлася вялiкiх зялёных жаб. I куды ўжо нi адлучалася з дому, усё чула нейкi сцiшны страх, што ён крадзецца, вывiжоўвае за ёю або, цiкуючы, стаiць за кожным кустом, каб спадцiшка схапiць яе ўполкi i кiнуць на зямлю. I яна зноў убачыць яго дурнаватыя белыя вочы…
Цяпер яна ведала: усё благое зрабiў ён, Вайтовiч, з гэтаю сытаю, маладою братаваю, што ўчора выгнала iх з хаты, каб жыць з маладым, што прылашчыла да сябе, малацьбiтом. Алесю яна неўзлюбiла даўно, яшчэ нават з тых першых дзён, калi Алеся асталася за Радзiвонам замужам, а найбольш пасля яго смерцi, убачыўшы, як на вяселлях цi вечарынках яна выскалялася перад маладымi хлопцамi, i Еўцы рабiлася шкода Радзiвона, як было шкода тое гарбаценькае кураня, якое забiла, можа, год дваццаць назад, незнарок, у нейкай пунтовай злосцi, выганяючы з расады ўрэдную, абутую ў лапцiкi з ануч квактуху, попустам кiнуўшы на яе палкаю i пацэлiўшы ў кураня.
I Еўку тады ахапiў жаль, i нейкая невядомая дагэтуль злосць i брыдкасць паднялася на сябе, калi яна ўзяла ў руку гэтае шчупленькае, з аперанымi трохi крыльцамi кураня, убачыўшы, як у яго вяне ўжо дзюбаносая, з намiткаю шурпатага грабянца галоўка i зацягваецца сiняю плевачкаю, застывае чорнае вочка.
Вунь колькi мiнула часу, а яна ўсё помнiць белае гарбаценькае кураня, помнiць нават той мiг, калi яно счахла ў яе на руцэ, раптам дробненька задрыжаўшы i выпручваючы худзенькую калючую лапку.
У нейкiм ужо страху, аж пачалi варушыцца валасы, падумала пра сябе – няўжо яна дойдзе i счахне тут у гумне, як счахла тое гарбаценькае недалужнае кураня? Бо ўжо, як касою, пачынае рэзаць жывот, зацiнае дух i, кiдаючы ў пот, калоцiць, б’е ад нейкага раптоўнага холаду. Гэты нечаканы, звар’яцелы страх падняў яе з пасцелi, гонячы туды, дзе цiха, як вада, пагойдвалася i варушылася порсткая салома. Там недзе была мацi, там было не гэтак страшна.
Разводзячы адною рукою гэтую мiгатлiвую глухую цемнату, яна папаўзла на край торпа.
А тут у яме яшчэ ўсё граблася, не ведаючы, што там зрабiлася з дачкою, i нiяк не магла залезцi на высокi торп саломы старая Мондрыха.
– Еўка, цi чуеш, дзе ты, Еўка? – крычала яна, ведаючы, што нямая не чуе, i шморгаючы слiзкую салому.
Рука яе раптам злавiла гарачую Еўчыну руку.
– Ы-ы-ы-ы, – загула нейкiм страшным змардованым крыкам Еўка, зарадаваўшыся, што знайшла ў гэтай чорнай, як сажа, цемнаце мацi, i аб’ехала з торпа ў яму, набiраючы ў рот калючых асцюкоў i пылу.
Старая схапiла яе за плячо, пацягнула ў праточаную каля пярыла i задушлiвую нору, туды да халоднае падрубы, дзе яна ўжо адна пачынала капаць яму, усё яшчэ спадзеючыся на нейкi ратунак.
Заплюшчыўшы вочы, каб не выпараць iх у гэтай удушлiвай саламянай нары, i задыхаючыся ад сухое гаркаты, ад таго моцнага, як вытрываць, болю, што рэзаў у жываце, нямая паўзла за старою Мондрыхаю, не ведаючы, куды i дзеля чаго паўзе. Яна яшчэ чула, як на вочы з лоба набягаў гарачы едкi пот, лiпла i паролася салома, як казытаўся ў носе востры асцюк.
Старая, схапiўшы Еўчыну гарачую руку, раптам спынiлася i пачала таўчы гэтаю рукою недзе пад сцяну. Нямая абмацала халодныя каменнi i неглыбокую, што пахла сухiм пяском i мышыным памётам, ямку. Дыхаючы гарачынёй у твар, мацi нешта крычала i грабла рукамi тую неглыбокую ямку. I Еўка дагадалася, што яна хоча падкапацца пад падрубу, каб вылезцi з цёмнага i глухога гумна, з гэтае ўдушлiвае гаркаты туды на двор, дзе будзе чым дыхаць, дзе будуць людзi i будзе нейкi ратунак.
Перамагаючы нясцерпны, востры, як ад бiтага шкла, боль, млеючы ад духаты, ад нейкае слабасцi, што навальвалася на яе, Еўка пачала дзерцi абедзвюма рукамi гэты сухi халаднаваты пясок. Ад яго падымаўся, забiваючы дух, горкi пыл, лез у нос, дзёр горла, скрыпеў жарствою на зубах. Але яна грэбла, чуючы, што поруч варушыць локцем мацi, чуючы, што вочы залiвае i есць пякучы, перамешаны з гразёю пот, што ўжо здзiрае свае ногцi i слабее ад цяжкае задушлiвае гарачынi, што яе вядзе i хiлiць набок – i яна ўткнулася лобам у гэты халодны i цвёрды ўжо глыбей пясок. I нiчагутка ўжо не хацела – нi жыцця, нi таго надворка, нi людзей, а толькi вады.
Яе зноў разбiрала i мучыла смага. Яна аблiзвала сухiя з накiпелай гаркатою i пяском губы, глытаючы горкую, як атрута, слiну.
Раптам ёй пад сэрца падкацiлася нешта балючае, перахапiла горла i ў голаў хлынула густая i мяккая, як цiш лесу, гарачыня. Еўцы здалося, што яна ляжыць на мяккiм сырым моху, у маладнiку за рэчкаю, а на яе навальваецца гэты страшны з белаватымi вачмi i жоўтымi, вялiкiмi, як у каня, зубамi Вайтовiч. Яна паварушылася, каб скiнуць яго, i з яе горла вырваўся глухi здушаны стогн.
– Еўка, Еўка, цi чуеш, Еўка? – яе за плячо тармасiла старая Мондрыха, жахнуўшыся ад халоднага страху, што Еўка ўжо нежывая.
Дзеручы сябе за валасы i ўжо не чуючы болю, закрычала зноў:
– Людцэ мае, ратуйце, людцэ! Яна памерла!
Але на яе крык баязлiва азвалася i, скавычучы, пакацiлася пад вулiцу перапалоханая сучачка.
Адсунуўшы ад ямы Еўку, старая пачала грабцiся мацней.
Адыходзячы ад памяцi, яна ўжо граблася не пад падрубу, а тут, пад сабою, выкапаўшы да поўначы глыбокую, можа, у калена, яму. Яна яшчэ чула, як падвывала, счуўшы чалавечую смерць, сучачка, як свiстала на пераездзе пад вёскаю калейка.
Сканала яна на свiтаннi, калi на надворку каля гумна загаварылi людзi.
|
|
