|
|
Сярод ночы злёг мароз. I на зорнае высокае неба набэрсалася смуга, чапляючыся за белыя боханы грудоў, выкацiлiся клубкамi цяжкiя хмары. З iх зацерушыўся макам, а потым пабольшаў, пагусцеў i замiльгаў чорнымi матылькамi снег.
Хаваючыся ў сiвай завеi, з зацiшку вёскi на востры скразняк шашы выехала трое саняў. Ззаду ў iх матлялiся «сучкi» – кароценькiя санкi-кары.
Суха парыпвалi на аглоблях гужы. Пад палазамi тоненька вiшчаў снег. Над нечаю дугою рвалася жалоснае дзiлiньканне медзянога званка. На санях курчылiся, нацягнуўшы на голаў вострыя башлыкi бурак, панурыя фурманы.
Выкiраваўшыся на шашу i ўчуўшы лёгкi, падмецены ветрам спрасаваны снег, фурманы пачалi падварушваць коней – дарога была не блiзкаю. Ехалi за дванаццаць вёрст – у кашалеўскi лес.
Яшчэ пазаўчора ўсiх верасаўцаў, хто меў за рэчкаю ў Прылуках поле, абабег Вайтовiч, дастаючы з-пад кажуха з нагруднай кiшэнi згорнутую ў некалькi столак паперку, зачытваў «росказ» войта, што трое конных i трое пешых мужчын з пiламi i сякерамi павiнны быць сёння ў кашалеўскiм лесе. Гмiна выдзелiла верасаўцам на мост пяць кубоў дзерава.
Раненька, яшчэ не засiнеўся ў вокнах дзень, забягаў i да Корсакаў. Атрасаючы ад снегу каўнер, абышоў чыгуны, падступiўся блiжай да лямпы i прачытаў войтаў загад.
– А чаму ж з мяне пачынаеш? – закруцiўшы каравую анучу i ўсунуўшы ў бот ногу, прытупнуў iм Улас Корсак.
– Ты ўжо, Улас, не крычы, – у Вайтовiча лiслiва забегалi хiтрыя вочы. – Я спярша наказваю тым, чыё поле за рэчкаю. А мост будаваць будуць усе. Ты не бядуй.
– А чаго мне бедаваць? Я i кладкаю перайду.
– Але ж ты першы паданне падпiсваў, каб дзерава далi.
– Ты зноў па-своему – першы. Чаго ты мяне ўсюды падтыкаеш? А Прылуцкiя хутары што?
– Будуць i з Прылук. Тут во, «росказ», – адступаючыся да дзвярэй, Вайтовiч падзёўб крывым пальцам у паперку.
Але з прылуцкiх хутаранцаў наказаў толькi аднаму Жэнiку Рэпку. Астатнiя вазакi былi з Верасава. Ехалi па двое. На Мiцевых санях, скруцiўшыся абаранкам i абапёршыся на локаць, ляжаў Марцiн Ваўчок. Мiця ехаў першым. За iм, крышку адстаўшы, Лiтавар з Герасiмцовым хлопцам. На астатняй фурманцы сядзеў старэйшы тут за ўсiх Мацюшка Бортнiк. За спiною ў яго кешкаўся, хаваючы ў сена лёганька абутыя ногi, падпяразаны шырокаю пiлою Жэнiк Рэпка.
Пасля лагчынкi за вёскаю паднiмалiся на грудок. Шаша заварочвала напроцi ветру. Прыцiшыўшы бег, Мiцеў конь угiнаў голаў, хаваў вочы ад ветру. Каля кульбачкi на спацелай спiне накарваў снег. Яго густа, як пыл з арфы, гнала на санi, закручвала недзе Ваўчку за каўнер, пякло холадам у карак.
– Ну й мяце, – хаваючыся далей у кажух, як слiмак у ракавiну, крычаў Ваўчок. – Калi не ўцiхне, то вернемся назад. Дзе ты бачыў, гэдака кудаса!..
– Мо перагонiць, – Мiця, таксама павярнуўшыся бокам да ветру, цёр прыхопленае марозам вуха.
На выветранай i абледзянелай, як шкло, шашы пачало заносiць набок кароценькую «сучку». Угiнаў ад натугi голаў, коўзаўся на збiтых падковах Мiцеў конь. Круцячы сухi пякучы снег, на голым грудзе шалеў вецер. Сухiм намерзлым галлём густа трашчалi старыя бярэзiны.
За грудком шаша, як серп, закруцiлася зноў у лагчыне. Густым грэбнем уздоўж яе пацягнулiся цёмныя елкi. Зрабiлася зацiшней.
З настаўленага каўняра зноў высунуў голаў Ваўчок. Яму, пэўна, здоўжылася без гутаркi. Падсунуўся да Мiцi:
– Ты вот хлопец вучоны – скажы, што гэта на свеце робiцца? Вайна, гавораць, будзе. Немцы зноў бяруцца за сваё… Ды што казаць – цяперашнi чалавек без вайны не ўжыве. Верасаўскiя вунь бабы за курыцу, калi яна грады падзярэ, адна адной горла перагрызуць. А то гасударства? Кожнае наровiць урваць сабе. А ўсё на каго пасыплецца? На гэтага, як кажуць, цёмнага беларуса. Я то во – паляк…
– Якi ж вы, дзядзька, паляк? – засмяяўся Мiця, азiраючыся на Ваўчка– ён зноў паднiмаў сваю белую, абсыпаную снегам шапку.
– Як i ты – у касцёле хрышчаны. Ды i назвiска маё польскае – Ваўчок.
– Па-польску было б Вiльчэк, – зноў усмiхнуўся Мiця, чакаючы, што на гэта адкажа Ваўчок.
Але той, пашморгаўшы носам, доўга ўмошчваўся ў канюшыне, потым нехаця, мусiць, пагадзiўся:
– Можа яно i так. А некалi ж маладым хлопцам, як прыйшлi паляке сюды, пайшоў за iх ваяваць. Ахвотнiкам, гэта значыцца, дабравольцам стаў. Шмат нас тут, гэдакiх хлопцаў, з блiзкiх вёсак сабралася. Якi там розум – блазнэ былi. – I Ваўчок раптам падняўся на локцi, зашамацеў на сухой порсткай канюшыне: – Колькi ж табе? Пад дзевятнаццаць бярэцца?
– Ды скора… – заварочваючыся ад ветру, сказаў Мiця.
– Во!.. А мы ж цi па шаснаццаць мелi. Кажу – блазнэ. Тут яшчэ з нашага Верасава Ракоў Пятрук быў. Мы з iм уцяклi з дому. На Панiкву пабеглi, тамжа ж бiтва з бальшавiкамi была. Нават на штыкi iшлi. – Ваўчок змоўк, пачаў атрахаць з сябе снег. Уклаўшыся ў канюшыну, слухаў, мусiць, як рыпяць на вострых курганах, што коса перамялi шашу, палазы.
З шарай iмглы выбiраўся познi дзень. Пачало яснець нiзкае насупленае неба. За саньмi нехаця вiўся здрабнелы сухi снег.
Збiўшыся з спорнае хады, фыркнуў i памаленьку зацюкаў капытамi па ўмерзлай шашы Мiцеў конь. Чакаючы астатнiх падвод, Мiця яго не падганяў. З-за грудка, затросшы дугою, толькi паказваўся Лiтавараў конь.
Маўчаў Ваўчок, мусiць, зноў прыгадваючы нешта з тае далёкае вайны. Пад гэты косы, ужо не густы снег паплылi i Мiцевы думкi, раптам набеглi на Дварчаны. Убачыўся той абвiты, як чырвоным агнём, дзiкiм вiнаградам, ашалёваны жоўты дамок на касцельнай вулiцы. I яснасць у шчылiнках зачыненых аканiц, яшчэ раненька, калi Мiця iшоў у школу, на нейкi мiг прыпынiўшыся каля плота i чуючы за гэтымi аканiцамi чыстае, з ходнiкамi цяпло хаты i яе, Чэсю, у лёгкай карычневай сукенцы з белым каўнерыкам, з пышнымi, перавязанымi ружовай стужкай валасамi. Бачыў, як яна смяецца, паказваючы свой трохi крываваты нiжнi зубок.
– Го, чаго маўчыш? – зноў заварушыўся на санях Ваўчок, падсоўваючыся на локцi, перабiў Мiцевы думкi– яны раз’ехалiся, як падпаленая пасярэдзiне нiтачка. – Хочаш, яшчэ раскажу… Во слухай. Служыў я тады ў санiтарнай роце. Пры доктару Статкевiчу. Во разумны чалавек быў. У Пецярбургскiм унiверсiтэце вучыўся. Родам недзе з нашага боку, з-пад Шчучына. Але я не пра яго хачу расказаць, пра сябе спярша. Ён, гэты Статкевiч, паслаў мяне ў Слонiм па лякарства. А мы стаялi тады ў Зэмбiне за Барысавам, мо чуў?
– Барысаў чуў, – прызнаўся Мiця, – а Зэмбiн – не.
– Во такое мястэчка, як нашыя Дварчаны, а мо яшчэ й меншае. У лясах. Глухая старана, скажу табе. Куды нi йдзi цi нi едзь – адно лес ды балота, – пакруцiў галавою Ваўчок.
– Дак вы кажаце, паслалi вас у Слонiм, – перабiў Ваўчка Мiця, убачыўшы, што таго зносiць убок, як санi на раз’езджанай дарозе.
– Ага, у Слонiм, – схамянуўся Ваўчок. – Але я туды не даехаў, захварэў у дарозе. Добра, што праз Наваградак ехалi, я дадому забег. Ледзьве ў хату ўсунуўся. А вошай на мне, не раўнуючы, як тая пяхота дзе па нолi рассыпалася. Мацi ў плач i нiкуды мяне ўжо не пусцiла. А тут бальшавiке i паляка пагналi. Камiсар у нашым Верасаве паявiўся. Пачаў распытваць, хто палякам прыслужваў. Тады ж i хацелi застрэлiць Рэпку за тое, што ў Лявона Шайбака астатнюю карову для польскага войска забраў. Ды i ў вас нешта? – махнуў пляскатаю кепкаю Ваўчок.
– Жарабiцу, бацька кажа, забраў, – нехаця прызнаўся Мiця.
– Во, праўда, жарабiцу, – разявiўшы рот, патрос галавою Ваўчок. – Прыходзiў i да нас гэты камiсар. Але я не помню. Жар у мяне велькi быў. Гарачка. Я нат схапiўся з ложка, адарваў ад сцяны тынк, хату ж нашу старую немцы яшчэ атынкавалi, i шпурнуў у яго. Дый аб’ехаў тут каля ложка, беспрытомны ўжо. Невядома, што было б, каб мацi з сястрою не ўратавалi. – Ваўчок раптам уцягнуў голаў у каўнер, мусiць, учуў холад ад таго даўнейшага страху. Усеўся ямчэй, азiраючыся на заднiя падводы.
Яны ўжо дагналi Корсакавага Мiцю. Лiтавараў конь дыхаў густою цёплаю параю на Мiцевы кары, касiўся на iх нейкiм злым сiняватым вокам.
– Так чуеш? – пахiснуўся на санях Ваўчок: iх занясло з сярэдзiны шашы. – Паляке вярнулiся назад. Я, ужо ачуняўшы ад хваробы, паехаў у Слонiм, там i знайшоў свой полк. Трохi паслужыў i думаю сабе – падамся на афiцэра. Адправiлi мяне ў падафiцэрскую школу. Скончыў яе, а звання мне не даюць. Эге, бачу, тут нешта не тое. Бачу – не туды палез… Хто ж цябе, мужыка, пусцiць? Ты павiнен век, як твае дзяды i прадзеды, быць пад нечаю пятою. Нявучаны чалавек – сляпы. Яго ўжо трэба за руку вадзiць – сам ён дарогi не знойдзе. Во што, браце, скажу, во дзе загваздка! – падбiраючы пад сябе ногi, Ваўчок раптам сеў, чапiўшы рукою Мiцю за плячо, разважна сказаў: – Вот чаму мы не ведаем – хто мы. Адзiн кажа – паляк, другi кажа – беларус… Ды i галодныя мы, нам яшчэ наесцiся хочацца. I свянцонага зелля, каб трохi душы апячы… Каб злосць прагнаць… – Ваўчок задыхнуўся, як рыба на беразе, пацмокваўшы ротам, хапiў ветру: – Дабра на свеце не было i не будзе. Родзяцца людзi мо аднакавымi, але вырастаюць з iх i махляры, i зладзеi, i бандыты… Тут нiхто нiчога не зменiць. Цi хто! Ялавец як быў калючы, так i будзе, з яго во бярэзiна не вырасце, на якую зямлю нi перасаджвай, што нi рабi. Ёсць жа ружнiца мiж дрэвамi, так, мусiць, i мiж людзьмi. А ты кажаш – беларус!..
Мiцю здушыла нейкая крыўда. Хацелася нешта сказаць насуперак Ваўчку, але ў галаве растрывожаным асiным роем кружылiся думкi, у душы паднiмалася цяжкая злосць процi зблытанай, як жмут нiтак, Ваўчковай логiкi. Безуважна глядзеў, як адзiн за адным беглi назад тоўстыя, абцярушаныя снегам камлi старых бярэзiн. Снег лез у шчылiны, мусiць, на адлегу. I раптам схамянуўся, падумаўшы пра Ваўчка, брала дзiва, што пра ўсё гэта думае гэты смешны, дзiкаваты Ваўчок, гэты, як смяялiся ў вёсцы, «фэйчар».
– Мо й праўда, – Мiця нарэшце ўхапiўся за тоненькую павучынку сваiх мысляў, – людзi, як дрэвы, душаць адно адное, засланяюць цяньком, не даюць адно аднаму расцi. Тут нiчога не скажаш…
– Во-во, – выцягнуўшы з-за пазухi, патрос суконнаю з адным пальцам рукавiцаю Ваўчок. – Адно дрэва расце, а другое ў цяньку чэзне, покуль не высахне.
– Але ж i з цяньку дрэвы выбiваюцца. Лес жа не гiне, – абярнуўшыся, Мiця паглядзеў Ваўчку ў затоеныя вочы, здзiвiўся, убачыўшы ў адным няроўнага, як вышчарбленага, чалавечка.
– Хi-хi, – сiплаватым, нiбы пракураным, смехам засмяяўся Ваўчок, хаваючы ў шчылiнцы прыжмураных вачэй гэтую вышчарбленую зрэнку. – Падлавiў ты мяне. Толькi скажу табе: напроцi ветру не падзьмеш, – i борзда саскочыў з саняў, пачаў грэцца, распасцёршы рукi, замахаў iмi, бiў сябе па шарым абшморганым кажушку. Раптам спынiўся, звесiўшы доўгiя рукi, сказаў:– Але ж некаму трэба. Я не дасцiг свайго, то, можа, ты да чаго добрага дойдзеш. Толькi гостры ты…
Злез з саняў i Мiця. Папусцiўшы сырамятныя лейцы, пайшоў з боку каня. У нагах блыталася доўгая бацькава бурка, валёнкi тапталi снег, пакiдаючы крыжык узору ад новых нясцёртых галёшаў. Думаў i не мог разабрацца ў блытанай гутарцы Ваучка. Але чуў да яго ўжо нешта прыязнае, нейкая нават павага знайшлася да гэтага смешнага, з ганарыста насунутай на адно вуха кепачкай, дробнага i шчуплага, як падлетак, чалавека.
Фурманкi ўжо дагналi адна адну – злiўся ў адзiн востры вiск скрып палазоў на крохкiм тугiм снезе. Цягучым медзяным звонам калыхаўся пад дугою ў Бортнiкавага каня жоўты пацямнелы званок.
Абклаўшы ў бурках башлыкi, пасаскоквалi з саняў мужчыны, пабеглi трушком, каб размяць i нагрэць ногi.
Жмурачы вочы ад рэдзенькага снегу, што коса плыў яшчэ з жаўтаватых – там недзе паказвалася сонца – хмар, Бронiк Лiтавар гукаў, каб чулi ўсе:
– Вы, дзядзька, як у сваты выправiлiся – са званочкам…
Мужчыны дагадвалiся, пра што заходзiць рэч, крывячы губы i аблiзваючы прэсны снег, няўзнак пасмiхвалiся.
Пра Мацюшкава сватаўство ў Верасаве ўжо каторы год не ацiхалi жарты. Сабраўшыся дзе на сяле, мужчыны любiлi расказваць, як некалi, яшчэ хлопцам, Мацюшка са старым Лiтаварам паехаў у сваты недзе далёка, аж пад Слонiм. Там, у маладой, i заначавалi. Назаўтра раненька Мацюшка разбудзiў свата:
– Уставай, дзядзька Ясь, паедзем дадому.
– Чаго ты? Яшчэ i не ўмовiлiся, а дзеўка не благая.
– Няхай яе яма ўверне. Во, палажыла спаць, а простынi белыя заслала, дак я нат баяўся пукнуць.
– Вот яшчэ што?..
– А што ты, дзядзька, думаў: пукнi незнарок, дак яны парыжэюць.
Намякаў цяпер пра гэта Мацюшкава сватаўство i Бронiк Лiтавар. Мiця, не ўтрываўшы, запэрхаў смехам. Затрос падбародкам i скрывiў губы Марцiн Ваўчок, учуўшы, як злуе i трапечацца стары Бортнiк:
– Ты пра маё не заiкайся. Глядзi сваiх. Во аб’ездзiў свет…
– Ты, дзядзька, не злуй. Якiя сваты, я кажу пра званочак, – хiтраваў знарок Лiтавар.
Нехаця, трушком, трасучы аглоблямi, зноў пабеглi конi – шаша спускалася ў лагчыну да моста – на сiняватым снезе выдавалi жаўтаватымi пабеленыя жалезныя парэнчы.
Мужчыны на бягу кулялiся ў санi.
Не даходзячы моста, шашу перабягала дарога. Высокаю грэбляю там паднiмаўся чарнаваты ўезджаны снег.
– Кiруй направа, у вёску! – крычаў Мiцю са сваiх саняў Лiтавар.
Адным канцом выходзячы да шашы, другiм хаваючыся ў каламутнай iмгле, расцягнулася доўгая вёска.
З карычняватага прысаддзя паднiмалiся белыя мяккiя стрэхi. З-пад доўгiх i густых восцяў лёду, што звiсаў з застрэшкаў, на вулiцу глядзелi цёмныя баязлiвыя вокны.
Над рэдзенькiм частаколам паднiмаў доўгую шыю калодзежны журавель. На вочапе пакалыхвалася драўлянае акованае вядро. Гладкая маладзiца ў лёгкiм каптанiку чапляла на каромысла два поўныя вядры.
– Цётка, як ваша вёска называецца? – выскалiўся Лiтавар, абы зачапiць маладзiцу.
– А што за дурны пытаецца? – якраз упапад адказала маладзiца.
– Ты бачыш, якая спрытная.
– А ты думаў – гэтакая разява, як ты. Вунь жа ж на слупку пiсалася, трэба было чытаць, – развярнулася з вёдрамi маладзiца, блiскаючы з-пад хусткi быстрымi вачмi.
У канцы вёскi за чорнымi старымi прысадамi, што высокаю сцяною ўсталi ўздоўж дарогi, замiльгаў сiнi ашалёваны дамок з стромаю чубатаю страхою. Тоўсты круглы слупок падпiраў рог прычолка. Прыехалi да Кашалеўскага ляснiцтва.
Першым з саняў саскочыў Мацюшка, расшпiлiўшы бурку, пакапаўшыся недзе глыбока за пазухай, выцягнуў жоўты квiток i схаваўся пад вострым прычолкам, затупаў там, абiваючы снег.
Неўзабаве разам з iм з сiняга дамка, парыпваючы хромавымi, з высокiмi заднiкамi ботамi, выйшаў маладжавы рослы ляснiк. Пад задзiрыстым ганарыстым носам чарнелi падбрытыя вусiкi.
Аглядаючы лупаватым вокам верасаўскiх возчыкаў, ляснiк прымасцiўся каля Ваўчка на санi. Звесiўшы з iх наваксаваныя боты з доўгiмi шчытнымi халявамi, махнуў галавою, даючы знак Мiцю паганяць каня.
За высокiмi абветранымi прысадамi, за лагчынкаю, што зацягнулася, як смугою, маладым сiняватым алешнiкам, чорным гарбом паднiмаўся лес. Туды цягнулася выветраная i жаўтаватая ад конскага памёту санная дарога.
Невысока над лесам з калматых хмар выкацiлася белаватае сонца. Залатою лускою заблiшчаў у яго яснасцi дробны пылок, што сеяўся яшчэ з неба.
Дарога ўсунулася ў насуплены яловы лес.
З абвiслых пацяжэлых лапаў з шоргатам вялiкiмi камякамi сыпаўся снег. Доўга не асядаючы, у косых слупах сонца вострымi iголкамi пералiваўся пыл. Фыркалi i круцiлi галавамi спуджаныя конi. Поверх лесу перагонамi хадзiў вецер. Уперамешку з сухiм лускатам галля плыў цяжкi, як шоргат пяску, глухаваты шум. Церлiся адна аб адну i рыпелi зеленаватыя ў жоўтым лiшаi намерзлыя асiны.
Фурманкi выехалi на ясную высеку. Як глыбокi роў, яна разразала лес. Ад яснага снегу калола ў вочы.
Засыпаныя снегам i, мусiць, абазначаныя на метры, ляжалi штабелi дроў.
Саскочыўшы з саняў i грузнучы па самыя торбачкi брычэсяў у шорсткiм, васпаватым снезе, ляснiк пайшоў у канец высекi. Фурманы заварушылiся каля сваiх абсiвераных коней, накрывалi iх радзюжкамi, вешалi на абынелыя храпы торбы з аўсом.
Ваўчок, выцягнуўшы з-за папругi сякеру з крывым кароткiм тапарышчам, лез па шырокiх леснiковых слядах. За iм, падпяразаны шырокаю, яшчэ не зрэзанаю пiлою, пабег Жэнiк Рэпка.
Ляснiк ужо стаяў каля гонкае з белай, вычасанай да самае мязгi засечкай шурпатае хвойкi, прыдзержваючы адною рукою шапку i задраўшы голаў, глядзеў увыш. На зломку старога сука, падняўшы пушысты i сiваваты, як дым, хвост, сядзела вавёрка. Чорным пукатым вочкам цiкавала на мужчын, што падышлi сюды. На сiняваты снег з кучаравага вяршка хвойкi церушылася луска – там недзе грызла шышкi яшчэ адна.
– Бачыш ты яе, i не ўцякае, – задраў свой шырокi, як шуфель, брыль Марцiн Ваўчок.
– Мо гняздо дзе? – прыжмурыўшы адно вока, скрывiў рот Жэнiк Рэпка.
– Кажаш, дупло? Тады шкода рэзаць, – зiркнуў на леснiка Ваўчок.
– Бачыш кляймо? Значыць, трэба… – ляснiк паляпаў рукою па шурпатым камлi каля белай, з кропелькамi напацелае смалы, засечкi.
– Во знайшлi дзiва, – Мацюшка Бортнiк абышоў кругом хвойкi, прымерыўся, у якi бок яе лепей спускаць, i, разапхнуўшы мужчын, з размаху ўбiў едкую сякеру ў тоўстую зеленаватую кару.
Мiльгаючы, як агонь, вавёрка зашамацела ўверх па залацiстай хвойцы, схавалася ў гушчы лап.
Па намерзлым камлi паплыў тугi, як струна, звон – Мацюшка, расставiўшы ногi i не разгiнаючыся, падсякаў хвойку. З трапятлiвага вяршка доўгiм стаўбуном закурыўся сiвы снег, шухнуў на мужчын, яны паўгiналi галовы.
– Давай, не лавi варон, – Мацюшка ўкленчыў на шорсткi, зацярушаны лапаткамi жоўтых трэсак снег, чакаў, покуль Жэнiк Рэпка раздыме зашчэмленую на ручкi i закручаную круга сябе пiлу.
Мужчыны, азiраючыся на Мацюшку з Жэнiкам, нехаця пайшлi за цыбатым леснiком, што лез далей ад дарогi ў глыбокi снег.
А тут ужо лёганька зашоргала па сухой крохкай кары, цярушачы на снег спярша чырванаватыя, а потым жоўтыя i тлустыя, як высушаны сыр, пiлавiны, вострая пiла, тужэй зазвiнела, уядаючыся ў намерзлае дрэва. Ад пiлавiн пахла цёплай сыраватай смалiною.
Жэнiк Рэпка, чырванеючы ад натугi i прыкусваючы нiжнюю губу, абедзвюма рукамi цягаў цяжкую ўжо, крышку зашчэмленую пiлу – хвойка памаленьку асядала на пень.
– Ты што, сiлы не маеш? – соп i ўпiраўся адною рукою ў шурпаты камель стары Бортнiк.
Але хвойку раптам пачало хiлiць на адзiн бок, з недарэзанага пня вылушчылася трэшчына, востраю маланкаю пабегла ўверх. Хiснуўшы густою шапкаю, хвойка здрыганулася, глуха трэснула i пачала скручвацца з пня.
Жэнiк з усяе моцы рваў зашчэмленую пiлу.
– Памагай во мне, кажу, – падняўшыся з каленяў i ўпiраючыся рукою ў цяжкi сыры камель, крычаў Мацюшка Бортнiк.
З шумам, ломячы на суседнiх дрэвах лапы i абсыпаючы намерзлы снег, хвойка мякка пахiснулася на яго.
Жэнiк, адскочыўшыся, бачыў, як з жоўтага сырога пня з’ехаў камель, хвойка здрыганулася i паплыла туды, куды адступаўся, груз у снезе Мацюшка Бортнiк. Сюды, на Жэнiка, нясло белае воблака снежнага пылу.
– Уцякай, дзядзька, уцякай! – чуючы, як ад страху халадзее ўсё ўсярэдзiне, закрычаў Жэнiк Рэпка.
Мацюшка задзiраў голаў i, паказваючы сiняватыя бялкi вачэй, скоранька спяшаўся ўбок, але спатыкнуўся на белы каўпак пня, нiцма паляцеў у снег.
Распасцёршы чорныя ражны сухiх i доўгiх сукоў, на яго з густым шумам плыла цяжкая хвойка. З яе жоўтай маланкай мiльганула вавёрка, загойдалася на нiжняй лапе невысокае рэдкае елкi.
Згубiўшы шапку i свецячы плешынай лысiны, па снезе поўз Мацюшка Бортнiк. I раптам азiрнуўся, закрываючы абедзвюма рукамi голаў, заенчыў. Але гэты енк накрыў цяжкi густы трэск галля.
На Жэнiка з шоргатам панясло сухi калючы снег, завесiла ўсё рэдзенькаю сiваю занавескаю.
Праз яе Жэнiк убачыў, як махала зялёнымi лапамi, нiбы сiлiлася яшчэ падняцца, гонкая ружаватая хвойка. Пад яе камлём, уткнуўшыся галавою ў снег, адкiнуўшы вывернутую далоняю ўверх руку, варушыўся, быдта дыхаў яшчэ, Мацюшка Бортнiк. Распаласаваўшы, як нажом, каля лапаткi бурку, у плечы яму ўпiўся тоўсты сук.
Жэнiк учуў, што нейкi амярцвелы страх аблiвае яго, i закрычаў, ужо не помнячыся:
– Во, дзядзьку Мацюшку!..
– Што там у вас? Што? – грузнучы ў глыбокiм снезе i высока паднiмаючы каленi, першым сюды бег Марцiн Ваўчок.
– Дзядзьку Мацюшку… – Жэнiк хацеў крыкнуць «забiла», але азiрнуўея туды, дзе ляжала гонкая з жоўта-ружаватым камлём хвойка, – пад ёю яшчэ хроп, нiбы захлёбваўся кроўю, стары Бортнiк, турзалася яго сiняватая, што была вiдаць вышай каравае анучы, нага.
Мiльгаючы за чорнымi, зеленаватымi камлялi хвоек, сюды беглi мужчыны. Збiўшы аб раскiдзiсты куст арэшнiку сваю шапку i прытоптваючы яе на галаве, сiгаў кашалеўскi ляснiк.
Мiця падбег сюды, калi мужчыны, падважыўшы дручком, паднiмалi хвойку: з-пад яе быстры i мэнткi Ваўчок выцягваў Мацюшку Бортнiка.
Узяўшыся за слiзкi ад лускi i настылы камель, каб памагчы мужчынам, Мiця ўбачыў, што ў Мацюшкi, закацiўшыся пад лоб, застылi нежывыя з сiняватымi бялкамi вочы, а на цеменi чырванеў цёмны, растоплены ад гарачае крывi снег, i не вытрываў, адышоўся ад мужчын. У грудзях пераварочвалася гарачыня.
Баяўся нават азiрнуцца на астатнюю падводу i потым, калi ўжо ехалi дадому, везучы на дзвюх, увязаных ланцугамi дзеравiнах накрытага выцвiлаю радзюжкаю нябожчыка. Перад вачыма ўсё стаяў гэты скамянелы твар i закочаныя пад лоб вочы з сiняватымi бялкамi, гэтая ружаватая, перамешаная са снегам кроў на цеменi.
На памяць набегла нават тое здарэнне, як улетку варочаўся з сяла дадому i раптам учуў, што пад Раковым плотам упоцемку нешта варушылася. Мiцю падалося, што гэта асiплы Ракоў сабака, што знянацку, не брэшучы, кiдаўся на людзей. Нагою абмацаў на сцежцы камень, выграб яго з пяску i шпурнуў туды пад плот, пацэлiўшы ў нешта жывое i мяккае. Але замест сабачага вiску ўчуў п’яны голас. Жахнуўшыся ад сполаху, што мо расквасiў па дурасцi каму голаў, пазнаў па голасе Мацюшку, кiнуўся назад, за гумнамi ўжо, як злодзей, прыбег дадому. Пасля гэтага саромеўся дзе сустрэцца з Мацюшкам – хоць той сп’яна ды ўпоцемку наўрад цi пазнаў.
Цяпер зрабiлася брыдка за тое леташняе здарэнне. Падумалася невядома чаму, што i сам незнарок мог забiць чалавека.
Хаваючыся ад ветру за каня, наперадзе iшоў Ваўчок. Уцягваў голаў у настаўлены каўнер. З хмурнага неба зноў пагнала косы снег, перамятаючы рудаватую шашу сiнявата-белымi палосамi.
Нечакана прыпынiўся, падняў на Мiцю чырвоны, спечаны ветрам твар, загаварыў, прыжмурваючыся ад калючага снегу, што гнала ў вочы:
– Я во, здэцца, i не адну чалавечую смерць бачыў, а сяраўно сцiшна на душы… Iншы раз думаеш – што ты значыш на гэтым свеце, – нiчога. Раз – i нямашука, як таго Мацюшкi.
У вёсцы фурманкi ўжо захапiў вечар.
Дзерава скiдалi на вулiцы каля Ваўчковай хаты, памаленьку зняўшы на радзюжцы i паклаўшы на снег скарчанелага Мацюшку.
Учуўшы пра бяду, сюды ўжо збягалiся бабы. Нехта ўжо наказаў Мацюшкавым. У лёгкiм каптанiку, з аб’еханай на плечы суконнай хусткай, сюды ўжо, слiзгаючы ў саннай каляiне, спяшалася Мацюшкава Сабiна. Мiця, каб не чуць звар’яцелага, што працiнае сэрца, бабскага крыку, скоранька выкiраваў каня на сваю вулiцу. Спяшаўся, чакаў моцнага, што надарвецца, жалоснага енку. Але яго не было, пачулася адно нейкае здушанае i глухое:
– Авой, а божачка мой! Авой!
Азiрнуўшыся, убачыў, як там, каля радзюжкi, дзе ляжаў стары Бортнiк, расступiлiся бабы i як, заламаўшы рукi, пахiснулася i абвяла, мусiць, страцiўшы прытомнасць, Сабiна.
Ужо на сваiм надворку ўчуў нейкi раптоўны, з падвываннем енк – туды, пэўна, бегла старая Бортнiчыха.
На тупат каня з хаты высунуўся бацька, задзёр голаў, паслухаў, спытаў, рассупоньваючы каня:
– Што гэта там за гамана?
– Мацюшку забiла.
– Як?
– Хвойка… У лесе…
– Во работнiкi! – спатыкаючыся на слiзкiх гулах лёду, скоранька спусцiўся да веснiкаў, адтуль яшчэ загадаў: – Глядзi, токi каня цяпер не паi, счакай, хай астыне. Я падбягу гляну. Во работнiкi, iцi тваю ма…
У хаце, нiчога яшчэ не ведаючы, сядзела пры нiзкай, павешанай на доўгi дрот лямпе Хрысця, цыравала, нацягнуўшы на шклянку, суконную панчоху. Счакала, покуль раздзенецца Мiця, паднялася з лавы:
– Мо павячэраеш? – I засмяялася: – Пытаю. Дзiва што! Выгаладаўся, нябось?
– Не хачу, – Мiця, прысеўшы на парозе, сцягваў валёнак.
– Во яшчэ, – павярнулася да печы, адкiнула занавеску i раптам успляснула рукамi: – Скачы, пiсьмо вунь табе ад нейкае паненкi.
Мiця, крыху накульгваючы на адну разутую нагу, другою следзячы на чыстым ходнiку, падаўся да стала: у сэрцы задрыжала нечаканае спадзяванне – ад Чэсi.
– I што гэта за яна? – У Хрысцi ад хiтраватай радасцi заблiшчалi вочы.
Мiця адарваў ад стала сiнi з карычняватай маркай у ражку i радкамi прыгожага роўненькага дзявочага почырку канверт. Нешта светлае, трапятлiвае заварушылася ў душы – пiсьмо праўда было ад Чэсi. Акуратна разгортваючы яго, учуў, што дрыжаць рукi. Ад складзенага ў чатыры столкi лiстка пахла нечым цёплым, дзявочым, як пахне жоўтая, яшчэ не спелая шапка сланечнiку з сонным чмялём.
Знiякавелы ад радасцi, вачмi прабег гэты аж на тры стараны спiсаны лiсток.
Нават не ўбачыў, як Хрысця паставiла на стол выпараную ў печы капусту i чыгунок з халоднымi, зваранымi ў лупiнах картоплямi. Заглядваючы ў пiсьмо, засмяялася:
– Во зачытаўся. Мусiць, нештачка цiкавае пiша?
– Цiкавае, – не ўтрываў ад радасцi i засмяяўся Мiця, хаваючы ў шуфлядку стала пiсьмо.
Вячэраў, а думкi ўсё набягалi на Чэсю – зноў бачыў яе ў жоўтым гуцульскiм кажушку каля таго ашалёванага асаднiцкага дома ў Дварчанах.
I раптам прыгадалася сённяшняя дарога, лес, Мацюшка Бортнiк, яго закочаныя пад лоб з сiняватымi бялкамi вочы, ружаваты ад крывi на цеменi снег. Адклаў лыжку, устаючы з-за стала, нехаця сказаў Хрысцi:
– У лесе Мацюшку хвойка забiла.
– Няхай крые бог, няўжо?
– Ага, вунь прывязлi дадому.
Хрысця зняла са сцяны кажушок, уступiлася ў Мiцевы валёнкi, зашлэбала iмi да дзвярэй:
– Вой, збегаю ж пагляджу.
Не прычынiўшы як след дзвярэй, схавалася ў сенях. Мiця ўчуў працяжны скрып веснiкаў, i ў гэтым скрыпе, здаецца, адазваўся той раптоўны, з падвываннем плач старое Бортнiчыхi.
|
|
