|
|
За ноч на вокнах мароз навыцiнаў абынелага i вострага, як асот, лiсця. Зморшчаным слiзкiм смаўжом з рамы на счарнелую ад вады шуфляду споўз тоўсты лёд. З боку шыбы, дзе адлушчыўся кiт, холад выдзьмуў на шкле доўгую з крывымi iкламi шчылiну. Удзень праз яе можна было ўбачыць кавалачак свету: выплецены з яловых тычак плот, дробнае абынелае галлё вiшнi, сiвую, залапленую куском iржавае бляхi сцяну чужога гумна.
Яшчэ не развiднелася. У хаце пад жаўтаватаю, нябеленаю столлю ў косых, з дробнаю расою смалы, сучках вiсела лямпа з шкляным «магазынам» – на вокнах, пералiваючыся залатою лускою, блiшчаў лёд.
У верхнiх, ужо трохi змакрэлых шыбах пачынаў сiнець, займаючыся, познi зiмовы дзень.
Мондрыя выпалiлi ў печы. Толькi нямая, з аб’еханаю на адно вуха хусткаю, ставiла за цёплы бок печы цяжкiя, на вядро вады, чыгуны, каб было чым абмыць удзень ужо асмаленага i паскрэбенага япрука, што будзе ляжаць на драбiнах, задраўшы ўгору пруткiя ногi, з абкураным каменем у разяўленым лычы.
Сярод хаты, блiжай да парога, стаяла, прыгатаваная для кiшак, балея. Адзiн да аднаго шчыльненька цiснулiся цабэркi – высакаватыя, з паржавелымi абручамi – на кроў i памыi.
Седзячы на кукiшках каля падзёўбанае калодкi, стары малацьбiт вычэсваў з ружаватага алехавага палена кароткую затычку. Iмполь, адзеты ў руды, што астаўся ад Алесiнага Радзiвона, суконны паўшубак з кароткiмi зморшчанымi рукавамi, тачыў пляскатым напiльнiкам швайку.
Пускаючы перад сабою рэдзенькi сiвы мароз, што пакацiўся на пустыя цабэркi, у хату ўвайшоў Мiця. У абсiвераным каля рота каўняры раставаў, пералiваючыся, iней. Маладою крывёю чырванелi ад свежага холаду здароўчыя, гладкiя, як у дзяўчацi, шчокi.
– Лiтавары вунь даўно смаляць, – сказаў ён, здымаючы цёплыя, пашытыя з кажурыны рукавiцы. – А вы нешта познiцеся.
– Цi я ж iм не казала, – на палку запэрхала сухiм кашлем i цяжка засапла разяўленым ротам старая Мондрыха.
– А вы, цётка, што гэта? – Мiця, абыходзячы балею, зiрнуў туды на палок, дзе пад злямцаванай, пашытай з чырвоных радзюжак коўдрай ляжала Мондрыха.
– Хварэю, Змiтрычак. Можа, мой i канец прыйшоў, – сказала i зноў заграла хворымi грудзьмi старая Мондрыха.
– Кадук яе не возьме. Яшчэ, можа, нас перажыве, – цiха, каб толькi ўчуў Мiця, вымавiла Алеся, азiраючыся на палок.
Усiм зрабiлася нiякавата. Адно нямая, нiчога не чуючы, мяла ад калодкi ў памялешнiк лёгкiм венiкам ружаватыя, начосаныя старым малацьбiтом трэскi.
– Дак, можа, пойдзем, га? – затрапятаўся стары малацьбiт, каб як перабiць гэтую нiякаватасць. – Чуеце, хлопцы?
Ён падышоў да праснiцы, вышмаргнуў пасму лёну, працягнуўшы праз разяўлены рот, накруцiў на тоўсты канец затычкi.
Iмполь вырваў убiтую ў калоду сякеру.
– Вы ж, мужчынкi, пэўна, без мяне абыдзецеся, – скрывiла галаву набок i зачырванелася Алеся. – Я ж надта баюся…
– Ну, глядзi, а то заколем, ды не таго, – прыпынiўся перад нiзкiм вушаком Мiця, першым выходзячы з душнае хаты.
– Яно бывае i так: цаляеш у варону, а пападзеш у карову… – стары малацьбiт нацягнуў на вушы авечую шапку i, раптам паменшаўшы ў ёй, схаваўся ў настылай за ноч цемнаце сяней.
На дварэ блытаўся сiнi калючы туманец. Недзе на абынелай бярэзiне крычала, нiбы iкала, падавiўшыся косткаю, варона.
У шарым поцемку бялелiся абсыпаныя вострым iнеем дрэвы. Усё выдавала нежывым: кусты нiзкага прысаддзя, агрэсту, дзе рэдкага каля плота палыну – усё, здаецца, вырасла з лёду, як кветкi на шыбах.
З неба церушыўся халодны i крохкi, як шкло, холад. Над страхою цяжкiмi драцянымi карункамi дрыжала абынелая павучына.
За далёкiм плотам пыхкаў, падскокваў, як ад пораху, жоўты агонь – Лiтавары ўжо смалiлi япрука, адтуль быў чуваць нечы тоўсты вясёлы голас.
– Бачыш ты, якiя раннiя, – дыхнуў параю i пасунуў вышэй на лоб авечую шапку стары малацьбiт.
Мужчыны пастаялi на крохкiм рыпучым снезе i пайшлi пад даўгаваты, з тоўстаю белаю страхою хлеў. Каля сцяны ўжо стаялi яшчэ недзе ўчора пазычаныя Алесяю i падгатаваныя для парсюка жалезныя саначкi.
Iмполь выняў з прабоя драўляную, прывязаную вяровачкай загваздку i адчынiў абедзве палавiны дзвярэй. З хлява густа запахла цёплым гноем. У высокай рэдкай загарадзi, зашастаўшы саломаю, падняўся i зарохкаў не кормлены нанач, згаладалы япрук. Учуўшы людзей, загрукалi, пераварочваючы кошык з сенам i цiснучыся ў кут, баязлiвыя авечкi. Адвярнуўся ад жолаба i падняў голаў у дальшым куце за жэрдкаю конь. Цяжка ўздыхнула, паднiмаючыся i чапляючыся за дошкi рагамi, карова. Усё, здаецца, пачула бяду.
– Будзем выганяць сюды. – Развязаўшы ў веснiках вяроўку, стары малацьбiт палез у свiную загарадзь.
Трасучы абвiслымi вушамi, з загарадзi высунуўся доўгi i шырокi, як лава, парсюк, зачмыхаў лычом, шукаючы, мусiць, карыта.
– Нiц сабе звер, пудкоў дванаццаць ёсцека… – Малацьбiт паляпаў япрука па абвiслай шыi, на якой целяпалася доўгая i круглая, як жалуд, завушнiца.
– Няўжо? – здзiвiўся Мiця.
– Будзе, калi не больш. Бачыш, завушнiца i хвост кручком. Пародзiсты, сальны…
Парсюк трывожна закруцiўся, зашамацеў нацярушанаю саломаю, наровячы вышмыгнуць на двор.
Iмполь заступiў яму дарогу, перакруцiўшы абухом наперад, падняў сякеру.
– Чакай, не спяшы. Мы яго i так укладзём. – Стары малацьбiт прыгнуўся i, выцягнуўшы руку, схапiў япрука за крывую заднюю нагу.
Япрук iрвануўся раз-другi i, учуўшы, што яго не пускаюць, завiшчаў, разявiўшы кароткi задзiрысты лыч са скручаным заржавелым дротам.
– Памагай, не стой! – закрычаў, каб перакрычаць востры, што закладаў вушы, свiнячы пiск, i папоўз на коленках стары малацьбiт.
Мiця з Iмполем падскочылi да парсюка, схапiлi за кароткiя ногi i перакiнулi яго на шырокую спiну. Заверашчаўшы на ўвесь канец вёскi, парсюк затрапятаўся, сiлiўся перавярнуцца на жывот, iрваў сваю нагу з Мiцевых рук. Стоячы на коленках, з другога боку яго трымаў за абедзве нагi Iмполь.
– А дужы якi, ядры яго макаўку! – Стары малацьбiт, чырвоны ад натугi, навалiўся на парсюка, зашчамiў пад паху пярэднюю ногу i, паклаўшы растапыраную руку на яго вострую грудзiну, слухаў, дзе дрыгае сэрца.
– Вось сюды, трохi нiжай! – крыкнуў Iмполь, выцягваючы шыю i паказваючы барадою.
– Не вучы, – малацьбiт падняў голаў з цяжкаю авечаю шапкаю, мацаў кiшэнi – мусiць, шукаў швайку.
– Во, яна ў мяне… – Мiця падаў яму закручаную вушкам з аднаго канца, а з другога – з заточаным блiшчастым вастрыём швайку.
З кароткага, з падпiленымi iкламi парсюковага лыча рваўся, то мацнеючы, то сцiхаючы, тонкi вiск.
Малацьбiт паставiў на белую, у рэдкай шчацiне, свiную грудзiну вострую швайку i з хрустам, недзе прабiваючы косць, увагнаў яе па самае вушка.
Парсюк, захлiстваючыся глухiм астатнiм вiскам, турзануўся ўвесь.
Малацьбiт, чуючы, што злавiў сэрца, трохi падзяржаў швайку i пусцiў яе – швайка затурзалася, як жывая. Кругом яе выступiла i расплылася круглаю плямаю цёплая кроў.
Мiця выпусцiў япрукову нагу – яна раптам выцягнулася i затрэпала, бразгаючы капытом.
– Эге, ядры яго ма, трымай яшчэ! – малацьбiт выцер рукою лоб.
Парсюк задрыгаўся, захроп i пачаў ацiхаць, як засынаючы.
Знайшоўшы каля сябе сякеру, стары малацьбiт выцягнуў са свiное грудзiны швайку i з хрустам пачаў заганяць у чорную дзiрку, адкуль сачылася кроў, алехавы, абкручаны пасмаю лёну гвозд.
Iмполь таксама выпусцiў звялую ўжо, нежывую япрукову нагу. Мякка, як мяшок, парсюк перавярнуўся на бок: каля затычкi на грудзiне застывала ружовая крывяная пляма.
Падняўшы з зямлi, Мiця пакруцiў у руках запэцканую ў кроў швайку i, не ведаючы, куды яе дзець, з размаху ўбiў у счарнелы мох мiж дзеравiн.
На дварэ павiднела. Дробненькi, як пыл, поцемак асядаў у кутках хлява. У каня, што трывожна задзiраў голаў, сiняватым, трохi перламутравым бляскам адсвечвала вялiкае вока. Цiснулiся ў куток i шасталi гарахавiннем, блытаючыся ў iм нагамi, авечкi. Па хляве мiльгнуў i злiўся з поцемкам у кутках цень. Каля парога стаяла Алеся, усунуўшы ў рукавы кажушка, хавала голыя, без рукавiц, рукi. Убачыўшы распластанага на баку парсюка з незаплюшчаным рудым вокам, здзiвiлася:
– Вой, а чаму ж ён глядзiць?
– Вiдаць, цябе яшчэ не бачыў, – засмяяўся стары малацьбiт, выстаўляючы свой чорны, дуплявы зуб.
– Ай, трэлiце, дзядзька, абы-што… – Алеся адвярнулася i пайшла трохi ўжо зацярушанаю за ноч снегам сцежкаю ў гумно.
Закiнуўшы на плечы, вынесла адтуль тоўсты, нагатаваны яшчэ з учарашняга вечара куль горшае жытняе саломы. Кiнула яго сярод пустога прыгумення, далей ад будынкаў i маладых, абвязаных саломаю яблынькаў.
Мужчыны ўжо вязлi сюды доўгага, што вяла пакалыхваўся на ўеханых па самыя дошкi ў снег саначках, жоўтага з ружовымi вушамi парсюка. Заклаўшы на адно плячо вяроўку, санкi цягнуў Iмполь: граз у шорсткiм снезе, набiраючы яго ў халяўкi чаравiкаў. Збоку санак iшоў Мiця, падтрымлiваў парсюка, паклаўшы растапыраныя рукi на яго гладкую, яшчэ цёплую спiну. Ззаду iшоў стары малацьбiт, перакiдваў з рукi ў руку, як гарачую дзе з прыску картоплю, сiвы, абмерзлы, недзе выкашчаны каля падрубы камень.
Алеся, збегаўшы яшчэ ў сенi па драўляную лапату, пабыла тут, каля мужчын, паглядзела, як яны збiраюцца смалiць парсюка, усунуўшы яму ў незастылы лыч абынелы камень, абкладваюць яго саломаю, i заспяшалася ў хлеў кармiць i паiць скацiну. Чула, як за спiною густа зашумеў агонь, абляшыўшы рэдзенькай жаўтаватай яснасцю снег i маладыя абвязаныя ўшчэпы. У порсткай саломе востра патрэсквалi цвёрдыя каленцы. На абшэрхлым ад марозу акенцы хлява адсвечвалася жоўтае полымя. З трапятлiвага, як мроiва, дымка вiлася i сеялася чорнымi чарвячкамi на белы снег перагарэлая салома.
Пад полудзень да Мондравай хаты, учуўшы свежыну, збiралiся чужыя каты, з абынелымi, белаватымi вусамi, цiшком абнюхвалi чорны ад перапаленай саломы i сточаны агнём снег, дзе Мондрыя смалiлi парсюка i дзе валялiся цяпер, адпараныя гарачым кульком саломы i скручаныя з свiных ног сiняватыя лейкi капытоў.
Да полудня мужчыны справiлiся абсмалiць i ўнесцi ў хату, зламаўшы пад iм старыя драбiны, ужо гладкага, пахарашэлага, вымытага цёплаю вадою i паскрэбенага нажом парсюка.
У хаце ад яго пахла жоўтаю скураю i свежым сырым салам.
Задраўшы спруцянелыя, з адпаранымi капытамi ногi, ён ляжаў на двух кароткiх, пазычаных у Лiтавараў заслонах. На карабатым, трохi падпаленым жываце двума радкамi гузiчкаў цямнелi бародаўкi незнарок зрэзаных саскоў. На сытым азадку вострым хвiшчом закручваўся асмалены караткаваты хвост.
Стары малацьбiт у шырокiм, што сядзеў на iм, як спаднiца, фартусе, закасаўшы да локцяў рукавы, вастрыў аб сточаную цэглу на прыпечку нож.
– Цi ж паспееце да цямна, – спытала Алеся, жмурачыся ад сонца, што, ужо растапiўшы лёд, падсушвала зверху шыбы акна,
З мокрае анучы ў падстаўлены чыгунок пляскала вада.
– А што, доўга ўмеючы… – стары малацьбiт пашаркваў нажом па фартусе i, падрэзаўшы ў калене парсюкову нагу, з хрустам скруцiў яе – сiняватым перламутрам, як ракавiнка, заблiшчала слiзкая, мокрая косць.
Алеся, прычасаная на радок, у чырвонай атласовай блузцы з кароткiмi на гумцы рукавамi, у туга зашпiленай збоку на блiшчасты гаплiк спаднiцы, узяўшыся ў бокi, цiкавала, што робiць стары малацьбiт. Чырвань ад блузкi аблiвала яе белую шыю, гладкiя мочкi вушэй.
Роўненькая ў плячах, тонкая, як пчала, у паяснiцы, яна сёння выдавала маладою, цвёрдаю, непадварушанаю дзеўкаю. Ад яе, як ад позняга, схаванага за хмаркаю сонца, iшла яснасць.
Iмполь, нават не азiраючыся на Алесю, чуў, дзе яна паварочваецца, i, задыхаючыся ад радасцi, угiнаў сваю чорную кучаравую галаву з гарбатым, як у барана, носам.
Нямая бачыла ўсё гэта, падцiнала сухiя, абсiвераныя губы, i, здаецца, было чуваць, як яны ў яе скрыпелi.
Стары малацьбiт, падклаўшы пад бок парсюку адрэзаныя ногi, зайшоў спераду да абкуранага, з жаўтаватымi дзяснамi лыча i на сытым шырокiм горле выразаў востры клiн мяккага распаранага сала – у вузкай пройме закурылася сiваю параю цёплая кроў.
– Кубак дайце, кубак! – ён падскочыў да печы i зняў са слупка на цвiку бляшаную, з паабiванаю палiўкаю, конаўку. Усадзiў яе ў тлустую, што льснiлася, рудаватую кроў, абводзячы ўсiх вачмi, чакаў, покуль яна сцячэ з конаўкi.
– Божа, цi не пiць будзеце? – Алеся пляснула рукамi i адвярнулася.
Задраўшы голаў з рэдзенькiм сiвым чубком i варушачы вострым гарляком на худой няголенай шыi, стары малацьбiт асушыў палiваную конаўку. Нямая зморшчыла, як у цяжкай пакуце, твар i, заенчыўшы ўдушлiвым крыкам, выскачыла ў сенi. Мiця з Iмполем, чмыхаючы насамi, стала, па-мужчынску пасмiхвалiся.
– I не зашкодзiць? – Алеся прычынiла за нямою дзверы.
– Чаго? Акраз на здароўе пойдзе… – малацьбiт выцер рукою губы, пакiдаючы з тылу на далонi даўгаваты, як ад раздушанага камара, пасак крывi. – Вэнь дактарэ чалавеку ды чалавечую кроў улiваюць.
– Свенты божа, якi ўжо свет настаў, што скорака чалавек чалавека жыўцом з’есць… – старая Мондрыха адвярнула да сцяны свой жоўты, як спечаны яблык, сцягнуты хваробаю твар.
Стары малацьбiт трупнуў аб стол пустою конаўкаю i, падцягнуўшы невялiкi, з адным вушкам, цабэрак, стаў вычэрпваць з проймы тлустую юху – лавiў кубачкам цемнаватыя згустачкi запечанае крывi.
Перад самым вечарам у налiтай вадою балеi, што стаяла ў куце напроцi печы, плавалi, паднiмаючыся пустымi пухiрамi, зеленаватыя, у павучыне белага здору кiшкi. Парсюк быў худаваты.
На стале стыў скручаны, як сувой палатна, перавязаны суконнаю ў дзве столкi нiткаю, пасолены, жаўтлява-ружаваты здор. Шырокiмi i доўгiмi апольцамi стыла ружаватае i мяккае сала. На перавернутае вечка ад дзежкi горбаю навалiлi мяса – пасечаны хрыбет i рэбры. У яго ўткнулася кароткая, з чорнымi шчылiнамi вачэй i разяўленым лычом свiнячая галава. Ляжалi тоўстыя, круглаватыя, як боханы хлеба, кумпякi.
Па верасаўскаму звычаю не знiмаючы з галавы шапкi ў чужой хаце, пры стале ўжо сядзеў, паклiканы за сведку, Бронiк Лiтавар. Паднiмаючы доўгi, загнуты да губы нос, касiў вокам на палiцу, дзе сярод зеленаватых, з газаю, бутэлек пацеў прынесены з холаду ў хату лiтр падкрашанае ягадамi гарэлкi.
Нямая праз саломiнку надувала тлусты, слiзкi посiк. Завязала нiткаю, патрасла, паказваючы ўсiм, як там бегаюць невыразныя, нiбы ў каламутнай вадзе, дзве гарошыны.
– Вот знайшла сабе забаўку, – скрывiлася Алеся, падыходзячы да стала i беручы вялiкi аполец вялага, не застылага яшчэ сала.
– Памагла б управiцца… Трэба ж у стопку ўсё пазносiць. Няхай астыла б на марозе…
– А мы што, не памочнiкi? – затрос галавою Мiця, першым паднiмаючыся з лавы. За iм ужо да стала падыгалi стары малацьбiт з Iмполем, падсоўваючы пад апольцы рукi, бралi адразу па два.
Толькi Лiтавар, не маючы чаго рабiць, дастаў з кiшэнi бляшаную i тоўстую, як куфэрак, баначку ад пудры, збiраючыся курыць.
З непрычыненых дзвярэй у хату нясло холадам, пахла марозам, перабiваючы сырую, настоеную духату ад свежых кiшак i вантробаў.
Дзень браўся на вечар. Далёка на печ глядзела позняе сонца, на сцяне дрыжала жаўтаватая ў цёмныя палосы яснасць.
Старая Мондрыха, жмурачы свае блiшчастыя, як шкляныя, у паўпаданых ямах-вачанiцах вочы, паднялася на локаць, учуўшы, мусiць, што ў хаце астаўся адзiн Бронiк Лiтавар, спытала:
– Скажы, чалавеча, ты ж, пэўна, ведаеш? Што яна намыслiла сабе?
Слiнячы языком тоненькую, як кiшка на кiлбасе, папяросную паперку, Лiтавар угнуў голаў, маўчаў, чакаючы, што болей скажа старая.
– Солтыса во паклiкала… Зямлю ж хоча, каб я на яе апiсала.
– На божай пасцелi лежачы, цi вам, цётка, пра зямлю дбаць. – Лiтавар прыгладзiў пальцамi абслiненую папяросу, але галавы не падняў.
Старая, нiбы не чуючы, падбiла падушку i загаварыла зноў пра сваё:
– Нешта яна каля маладога малацьбiта трэцца… Што з гэтага будзе?
– Га, што будзе? – чмыхнуў носам Лiтавар. – Дзела маладое… Прымака возьме.
– Што ты, Бронiська, кажаш? Няўжо?
– Якi мне iнтарэс да iх. Людзi кажуць, i я кажу. Маё дзела – старана…
Лiтавар асекся, знарок закашляў, нiбы папярхнуўся тытунёвым дымам – у хату зайшла Алеся. Як чула, што пра яе гавораць, зiрнула то на Лiтавара, то на свякроў, падхапiла абедзвюма рукамi ружаваты аполец.
Калi ўжо далёка на печы за вянкамi цыбулi раставаў, трапечучыся i як адсвечваючыся ад вады, малiнавы пасак ад сонца, прыпазнiўшыся, прыйшоў Вайтовiч. Хату паспелi падмесцi i, як на свята, пасыпаць сухiм, што сеяўся з рассохлага кошыка, перамерзлым жоўтым пяском. Толькi каля задняй сцяны стаяла яшчэ балея з пухкiмi зеленаватымi кiшкамi. Алеся, прысеўшы на кукiшкi, абiрала з кiшак здор, атрасала яго з нажа ў вялiкi чорны чугун.
Вайтовiч даў «дзень добры» i, прыглядаючыся да чужых у хаце людзей – Iмполя са старым малацьбiтом, – падышоў да стала, выняў з кiшэнi кантовую, з доўгiм рыльцам чарнiлiцу i скручаную ў трубачку паперу. З яе выкацiлася i пабегла па стале доўгая, як верацяно, драўляная ручка.
Вайтовiч злавiў яе на краi стала i пачаў расшпiльваць свой жоўты з сiвым каўняром i апухай кажух, азiраўся на сцяну, дзе яго павесiць.
– Во сюды!.. Дайце ж я павешу… – выцiраючы аб ручнiк свае мокрыя, тлустыя рукi, да яго падскочыла Алеся.
– Ты думаеш, я такi няўпраўны, га? – ён зняў з галавы суконную, у клiны, кепку, абгладзiў абедзвюма рукамi свае рэдзенькiя, выкачаныя, як у малога дзiцяцi, валасы. – Нябось, яшчэ маху не даю, панечку мой…
Алеся, наткнуўшыся на яго вострыя, раз’ятраныя вочы, адступiла назад.
– А ты, гляджу, яшчэ паспраўнела, – ён змераў яе касаватым вокам з ног да галавы.
– А чаго ж… Во, пры двух мужчынах, – засмяялася Алеся, прыжмурваючы левае вока i азiраючыся на Iмполя i старога малацьбiта.
– Я ж i кажу, панечку мой: ёсць куды, абы было чым…
– Вой, разбэсцiлiся вы, дзядзька, пры сваёй Марыльцы…
– Што мая Марыля? Знасiлася, пяцёра прывёўшы… Мне каб такую, як ты, непадварушаную, то, дальбог… – памыляў губамi i, убачыўшы старую Мондрыху, засаромеўся, змоўк, выцер жменяю рот i, скасiўшы вока на палок, загаварыў ужо да старое Мондрыхi:
– А вы, панечку мой, чаго ўляглiся? Як маецеся?
– Як даглядаемся, так i маемся. Хварэю, Яначка, – нядужым голасам азвалася старая Мондрыха. Налiваючыся слязьмi, вочы ў яе заблiшчалi. – На той свет ужо сабралася.
– Не бярэце да галавы, панечку мой. Яшчэ будзеце жыць – у мяне знак такi. Па вачах бачу… Вы ж помнiце старога Станiслаўку? Ён усё, памiраючы, тастамант складаў, а як прыйшлося – так перажыў усiх.
Старая не даслухала, перабiла Вайтовiча:
– А мы што рабiцьмем з зямлёю?..
Перакрывiўшы рот, Вайтовiч пагладзiў няголеную шорсткую шчаку:
– Тут дзела такое: што галава, то й розум… Але я раджу апiсаць зямлю на Алесю. Даглядацьме вас абоiх, дзе дзенецца…
Алеся насцярожылася. Склаўшы рукi пад грудзьмi, настаўляла вуха, слухала, што гаворыць старая.
– А як жа яна во, мая Еўка?
– Так хто ж на калеку апiсвае зямлю? Трэба ж тады якога апекуна шукаць, цi што?..
– Глядзеце, Яначка, каб усё па-боску, пачалавечы…
– Што вы, цётка! – Вайтовiч задраў угору сваю пляскатую, у рудзенькiм пушку голаў. – Цi ж я ўраг вам? Я хачу, як найлепш…
– Ды ўжо ж, Яначка, рабеце, як найлепш, – сказала старая, мусiць, не даючы Вайтовiчу веры. Сухою вузлаватаю рукою нацягнула на сябе злямцаваную, у горбах кудзелi, коўдру i адвярнула да сцяны дзюбаносы твар.
Каля прыпека варушылася нямая Еўка: пад жалезнымi, аблушчанымi да лiловай чырванi трыножкамi патрэсквалi, нашчапаныя лучынамi, сухiя яловыя дроўцы. Жоўты агоньчык лiзаў край чорнае панiвы, там густа шыпела свежына. Чуючы саладжавы пах, малацьбiты глыталi слiну – яны ж з самюткае ранiцы былi галодныя.
– Ну што, будзем пiсаць? – адсоўваючы заслон, Вайтовiч сеў пры стале. Падрапаў пальцамi лагчынку цемя i спадылба паглядзеў на Мiцю з Лiтаварам. – Хадзем i вы сюды, хлопцы. Падсоўвайся, Бронiк, ты ж грамацей, здэцца, большы…
– Яшчэ невядома, – Лiтавар нехаця падсунуўся на другi бок стала.
– Колькi ж класаў скончыў?
– Чатыры.
– Уга, а я толькi два, але, панечку мой, яшчэ падзяжы знаю: iмянiцяльны, радзiцяльны, дацяльны, тварыцяльны, прадложны, звацяльны… Во! – скоранька, як пацеры, перагаварыў Вайтовiч, разгладжваючы на стале стары, жаўтаваты, недзе вырваны з канторскае кнiгi лiст паперы.
– I праўда, гаворыце, як пацеры, – пахвалiў Вайтовiча стары малацьбiт.
Падсмiхваючыся адныма вачыма, да стала падышла Алеся.
– Дзiва што, тады школа была не тое, што цяперашняя. – Вайтовiч адкаркаваў чарнiлiцу, абмакнуў пяро, выцягнуўшы адтуль размоклую муху, сарваў яе з пяра, двума пальцамi атрос на зямлю i закруцiў пяром, цэлячыся ў нейкую кропку. Нарэшце пяро дакранулася да паперы, зашморгала, як па шурпатым бруску. Зверху выцвiлага лiста доўга не высыхала вадзянiстае лiловае слова з трыма косымi крыжыкамi лiтараў: testament.
Няўзнак браўся нанач мароз. Белаватым i вострым, як лiсце на малачаi, iнеем зашэрхлi шыбы на вокнах. За iмi зрабiлася бурае, як перамешанае з чорным дымам, неба – там, дзе нядаўна раставала ў цемнавата-сiняй смузе ружовая макаўка сонца. Высока на полуднi знайшлася i заблiшчала першая дробная зорка. У хаце гус i лiп на вочы, як павучына ў лесе, сухi поцемак.
Алеся запалiла i павесiла на доўгi дрот над сталом лямпу. Рэдзенькiм кружочкам па паперы, па солтысавых руках бегаў, калываўся цень ад шклянога «магазына» з ружаватаю газаю. Расцягвалася i пакалыхвалася Вайтовiчава галава. Па паперы, як мыш дзе сярод ночы, скраблося пяро.
Усе, сцiшыўшыся, паглядалi на Вайтовiча. Скрывiўшы набок голаў i пакалыхваючы локцем стол, ён нешта чыркануў на паперы i разагнуўся.
– Так пачытайце, што там у вас выходзiць, – схiлiлася над Вайтовiчам Алеся, выцягваючы шыю i заглядаючы на паперу.
Вайтовiч патрупаў кончыкам драўлянае ручкi па зубах, прабег вачыма напiсанае i выдыхнуў з сябе дух, як скiнуў што цяжкае:
– А нiц сабе, складна выходзiць. – Ён тоўстым кароткiм пальцам падняў шапаткi лiст паперы. – Паслухайце, панечку мой…
Усе паднялi галовы, стары малацьбiт, заламаўшы вуха, прыклаў да яго руку.
Насупiўшыся i прыжмурваючы слепаватыя, нiзкiя вочы, Вайтовiч пачаў расцяжна чытаць:
«Я, Таквiля Мондрая, наперад душу сваю пану богу паручаючы, будучы на цела хвораю, але пры добрым розуме, усё памятуючы, з добрай волi свае i з парадаю прыяцеляў, перад сведкамi, на то прошаных: солтысам Янам Вайтовiчам i суседам сваiм Бранiславам Лiтаварам – зямлю сваю, а таксама быдла, вялiкае i малое, спрат весь дамовы, з ласкi божае набыты, гэтым тастамантам адказую i апiсую нявестцы сваёй Алесi Мондрай, абы яна да самае смерцi нашае мяне i нябогую дачку маю Еўку, тудака памянёную, даглядала i кармiла, а па смерцi цела грэшнае па-боску пахавала.
Пiсана ў аўторак, 14 грудня 19З8 року, у вёсцы Верасава.
Руку ўласную прыклалi: Таквiля Гальяшова Мондрая.
Сведкi: Ян, сын Станiслава i Марыi, Вайтовiч.
Бранiслаў, сын Ясеў i Зосiн, Лiтавар».
– Дальбог, складна выйшла, – адняўшы руку ад вуха, першым азваўся стары малацьбiт.
Алеся, давольная, адышла на другi бок стала. Доўгi, пераломаны цень ад яе папоўз па сцяне, накрыў старую Мондрыху.
– Скажы, Яначак, чаму ж гэта я, аддаўшы сваю зямлю, грэшнаю стала, га? – спытала раптам старая Мондрыха.
Куток рота ў Вайтовiча расцягнуўся, ён, чмыхаючы носам, усмiхнуўся, потым павярнуў голаў, сказаў цераз плячо:
– Ты, цётка, не бойся. Тут усё, як у бёрдзе, лiшняга няма. Я па-справядлiваму, панечку мой…
– Чаго ж ужо баяцца: чы пнём па саве, чы савою па пнi – то саве бяда.
– Э-э-э, панечку мой, вы, цётка, пачынаеце мудраваць. Во, распiсацца толькi трэба.
– Ды як жа я распiшуся – цёмная. А крыжыка паставiць ужо рукi не служаць.
– Так, можа, Еўка за вас? – сказала i сцiшылася Алеся.
– Рабеце, як знаеце…
Вайтовiч кiўнуў галавою, падзываў нямую. Тая загула i замахала рукамi, крывячы, як у пакуце, твар.
– Iдзi, iдзi, не бойся, чаго ты?
Нямая, косячыся на старую, падышла да стала, тупавата i доўга ўзiралася на паперу. Нарэшце, выцершы аб фартух рукi, узяла ручку i, дзеручы пяром паперу, паставiла тры крыжыкi. Услед за ёю распiсвалiся, налягаючы грудзьмi на стол, Вайтовiч з Лiтаварам.
Алеся, адкрыўшы ў куфры абклеенае дзеля хараства царскiмi грашыма вечка, даставала адтуль новы засiнены абрус. Махнуўшы ветрам, заслала стол.
Мужчыны, блiскаючы вясёлымi вачмi, знiмалi i вешалi на цвiкi ў сцяне свае суконныя кепкi, адзiн за адным падыходзiлi да цабэрка – мыць рукi, няўзнак зiркалi на стол, дзе стаяў ужо лiтр падкрашанае ягадалi гарэлкi.
|
|
