Мінула яшчэ чатыры дні. Прыйшоў красавік. Купы снегу, адкінутыя ўзімку машынамі пад дрэвы, сталі зусім малыя, брудныя і наздраватыя. І яшчэ снег падаў два разы, ён кожны раз чаргаваўся з дажджом, які з’ядаў яго на вачах. Усё часцей празрыста, па-вясенняму, сінела неба. У зацішку, з сонечнага боку двароў было ўжо зусім суха. І ўсё ж вясна наступала, нібы азіраючыся, часта саступаючы дарогу імжацы, холаду і слаце.
За гэтыя дні я некалькі разоў званіў да Мар’яна. Адказу не было. На чацвёрты дзень я не вытрымаў і паехаў да яго на кватэру.
Нават сабакі не адказалі брэхам на мой званок. Кватэра маўчала, нібы вымерла. Урэшце нічога дзіўнага ў гэтым не было. Едучы кудысь, Мар’ян заўсёды заводзіў псоў да нейкіх суседзяў, хаця мог бы і да мяне. Не хацеў перашкаджаць маёй рабоце.
Наша агульная падазронасць апошніх дзён зрабіла тое, што я нават агледзеў замок. Мне здалося, што ля яго абдрапана фарба. Але так бывае заўсёды, калі чалавек упоцемку спрабуе трапіць ключом у адтуліну.
З’едлівая пажылая вахцёрка, якую мы – хай даруе нам бог – клікалі часам “Цэрберам”, часам “Цэнзарам Феакціставым”, на мае пытанні адказала досыць рэзка:
– Я яму, сэрцайка, не мамка. Не бачу. З’ехаў некуды. Раніцай прыбіраю. Пад’езд мыю, першую пляцоўку. Каб у свіноце не сядзець. Пасля тут цэлы дзень. Вечарам Саня прыходзіць. І ён не бачыў. Сабакі? Адвёў, пэўна, як заўсёды… Што ж што не бачылі. Унь там чорны ход у двор. Там часам нават мне можна не заўважыць, як прыходзяць ці выходзяць. Але ён ім рэдка карыстаецца. Двор не дужа зручны.
Двор сапраўды не быў зручны. Усе гэтыя пуні, закамаркі, безжыццёвыя з выгляду галубятні, гаражы. І ягоны гараж. Замкнёны. Невядома нават, ці пусты, ці з машынай. А за пунямі той самы пустыр і дрэвы ля парніковай гаспадаркі. О, божа мой!
Я пацягнуўся дадому, не ведаючы, што й думаць. Які д’ябал мог затрымаць яго ў Вільні? Знайшоў нешта ў архіве? То мог бы і звякнуць.
Не ў дужа добрым настроі зайшоў я ў свой двор і ўбачыў Хасэ-Марыя Лыганоўскага, які корпаўся ў кветніку пад нашымі вокнамі. Жываплот вакол кветніка ў адным месцы парадзеў, і лекар якраз высаджваў на тое месца нейкія кусцікі. Мядзяны твар ад паветра і працы быў з глыбінным румянцам. Капялюш ляжаў на лаўцы, і ўсяму двару відаць была хвалістая грыва срэбных валасоў.
– Гісторыку-дэтэктыву асабістае прывітанне! – сказаў ён.
– Кандацьеру ад псіхалогіі – узаемна, – буркнуў я.
Ён прытаптаў зямлю вакол перасаджаных сцяблін, адкруціў паліўны кран, адмыў ад гразі рукі і, выціраючы іх насавіком – па-лекарску – палец за пальцам, бадзёра сказаў:
– Закурым, сусед.
Тут, у зацішку, нават прыгравала. Мы селі на лавачку, я распячатаў пачак і пачаставаў яго. Ён сачыў за гэтым працэсам пільнымі шэрымі вачыма.
– Слухайце, – раптам сказаў ён, – у вас часам у сваяцтве не было людзей… ну з пэўнымі адхіленнямі ў псіхіцы?
Пазней, калі я, на свой жах, зразумеў, што са мною сапраўды нешта не да ладу, я часта ўспамінаў гэтую першую размову і тое, што заўважыла ўсё гэта спрактыкаванае вока ўсімі знанага псіхіятра. Заўважыла яшчэ тады, калі нават я не заўважаў нічога. А тады я толькі зарагатаў.
– Ды не! Здаровыя ўсе былі, як пні.
– То й добра, – ён з відавочнай палёгкаю зацягнуўся, – значыць, гэта проста псіхіка кавалера. Тое, што і ў мяне. І ў Хілінскага. Ва ўсіх такіх.
– Ды што такое?
– Метадычны вы ў дробязях. Я вось быў у вас. Усё на сваім, спрадвеку заведзеным месцы. Там папера, там попельніца, там строга адно, а там – і навекі – іншае. Пачак адкрываеце так. Малако – толькі ў адной малочніцы. Кветкі купляеце толькі на Барскай у кіёску, хаця побач кветкавы магазін. Голіцеся, пэўна, таксама толькі ў аднаго майстра.
– Эге, – зарагатаў я. – Калі няма яго, то няголены пайду або ўдома пагалюся.
– І лазеншчык у вас толькі адзін. І не будзеце кнігу чытаць, пакуль рук не памыеце. І, калі кніга старая, абавязкова памыеце пасля. І раз на месяц выбіванне кіліма, а раз на два тыдні – пыласос яму.
– Слухайце, – сказаў я, – але адкуль вы гэта ведаеце?
– Я не ведаю. Я “умозаключаю”, раблю вывады.
– Але нашто?
– Прафесійная звычка. Папрацавалі б з маё.
– Ну і якія ж вывады?
– Ды вас яны не датычацца. Проста метадычнасць закаранелага кавалера. У такіх або ў хаце гармідар і свінюшнік, боты на стале, або вось такое… Але ўвогуле гэта часам бывае адзнакаю пэўных адхіленняў у псіхіцы. Пры эпілепсіі, пры пачатках некаторых іншых хвароб.
– Ну калі так меркаваць, то большасць немцаў эпілептыкі. І ўвогуле, усе, хто як мага зручней арганізуе працу.
– Не смейцеся. Вось вам адзін прыклад, але важкі – Дастаеўскі.
– Вельмі ўлешчаны, – сказаў я.
Мы засмяяліся. Ці мог я думаць, што мне сапраўды давядзецца звяртацца да яго? І не ў такі ўжо далёкі час.
На пляцоўцы я ўбачыў Хілінскага, які якраз заходзіў у кватэру.
– Зноў нешта? – ён уважліва разглядаў мяне.
Я расказаў.
– З’ехаў кудысь. – Адам быў страшэнна стомлены. – Мо так і сядзіць у Вільні. А што не папярэдзіў аб затрымцы – тут усякае можа быць. Не малы. І не такія ўжо вы сябры, што сарочкі няма калі перамяніць.
– Усё ж я адзіны ягоны сябар. І не мог ён з-за хваробы жонкі так затрымацца. Ён жа кожны дзень званка чакаў. Я страшэнна непакоюся, Адаме.
– Добра. Калі ўжо так, то вось зараз пазваню Шчуку – мы ж прыяцелі. Хай навядзе даведкі, ці няма там каго… неапазнанага. І тэлефон твой дам. Хай табе сорамна будзе, калі гэты… твой… свечнік віленскі табе прывязе. Ну, бывай, лабузю. Пазваню, памалюся богу дый і завалюся спаць.
…Мінула яшчэ два дні. Недзе ў чацвер ці ў пятніцу, мо ў чатыры гадзіны раніцы, калі не раней, зазваніў тэлефон. Спалоханы спрасонку, я схапіў трубку.
– Алё. Хілінскі ад твайго імя званіў? – прагучаў нізкі голас.
– Так, – з цяжкасцю прыпамінаючы, аб чым ідзе справа, адказаў я. – Косміч ля тэлефона.
– Патрэбны твае паслугі. Ты не мог бы пад’ехаць для пазнавання?
– Вядома, – голас у мяне сеў.
– Машына праз дзесяць хвілін будзе ля пад’езда.
– Так. Апранаюся і адразу спускаюся ўніз.
Дрыжучы ад перарванага сну, хвалявання і холаду, у поўным непаразуменні, што б то магло азначаць, я спусціўся па сходах у золкі туман, нібы на дно малочнага возера. Праз нейкую хвіліну з гэтага туману вынырнулі вясёлкавыя, размытыя плямы фараў.
У “казле” было пасля вуліцы горача ад матора і неяк асабліва сонна. Тры чалавекі, што ехалі са мной – праўдзівей, везлі мяне, – увесь час надрыўна і вельмі заразліва пазяхалі. Пахнула бензінам, мокрым сукном і яшчэ чымсьці. Чалавек год пяцідзесяці, што сядзеў побач са здаравенным шафёрам, працягнуў мне цёплую і моцную руку. Гэта і быў Андрэй Шчука. Быў ён са звычайнымі рысамі твару, што называецца “без асаблівых прыкмет”, каб не паўдзесятка шнараў на шыі і руках. Урэшце, не вельмі й прыкметных. А поціск ягоны мне заўсёды падабаўся: я пра многае мяркую па поціску.
Лейтэнант, які прымасціўся побач са мною, прыемна пачырванеў і сунуў мне халаднаватую далоньку.
Клепча… Якуб… Іванавіч… вельмі прыемна.
Ну, гэты быў, прынамсі, устойлівы. І на тым дзякую богу.
Машына рванула з месца, і толькі тут я заўважыў, што за ёю сляпуча мірганулі фары другой. Скосу, краем вока, я ўбачыў, як прыстройваецца да нашага картэжу адзін матацыкл… другі.
Пачуццё было надзіва непрыемнае. Я ледзь не пачаў думаць, а можа, я ўсё ж зрабіў у жыцці нешта такое… сам, можа, і не думаў, а яно з пункту гледжання крымінальнага кодэкса… Пасля, раззлаваўшыся на сябе самога, я ўявіў яшчэ горшае глупства: што гэта я рэзідэнт і еду патаемна на спатканне з шэфам (божа мой, колькі ж гэта я наглядзеўся дрэнных карцін) у нейкі лясны дом. На прыём нейкага пасла гэта не паходзіла, не хапала сонечнага святла і ганаровага каравула.
– І вось ён і кажа прадаўцу, – Клепча відавочна расказваў далей анекдот. – “А ці ёсць у вас аленева сядло?” Магазін жа завецца “Дары прыроды”. “Не, – кажа прадавец, – ёсць натаценія”. Рыба ў сэнсе. “Ну а ласіна ёсць?” – “Натаценія ёсць”. – “Гм, ну а хаця каўбаса хатняя ёсць?” – “Бярыце натаценію, у ёй фосфару шмат”. – “Ведаеце што, – кажа пакупнік, – мне не трэба, каб… свяцілася…”
Шафёр коратка гмыкнуў, Шчука толькі галавой пакруціў.
– За такія старыя анекдоты пры іхняй мірапамазанай вялікасці Мікалаі, ведаеш, што рабілі?
– Ну?
– Ссылалі туды, дзе козам рогі правяць… У Аляску.
– Аляску да таго часу прадалі, таварыш палкоўнік, – сказаў Клепча.
Палкоўнік на хвіліну замяўся.
– Ды я не пра таго Мікалая кажу. Я пра Першага. Твайму ж анекдоту горай.
– А якая ж тады, Андрэй Арсенцевіч, натаценія была?
– Гэта праўда, на вялікі жаль, – не было. Уніклівы ты чалавек, Клепча, скрупулёзны. Дока!
– Трэба ж ведаць, Андрэй Арсенцевіч. Іначай такіх памылак наробіш.
– Ну і добра. – Шчука павярнуўся да мяне, але чамусьці толькі ў профіль. – Расказвайце.
Я расказаў. Страшэнна мне было не па сабе. Я не разбіраўся ні ў тым, што робіцца, ні што яны такое гавораць, як не разбіраўся пасля ні ў дэталях апазнання, ні ў тым, хто з іх следчы абласной пракуратуры, а хто старшы ўмацаванай аператыўнай групы. Сяк-так яшчэ мог сказаць, што вось гэта “праваднік службовага сабакі” – так, здаецца, гэта называецца, – і то таму толькі, што пры ім быў сабака. У даміно згуляць, выпіць – гэта так, але ўсё жыццё я хацеў быць – па справе – далей ад людзей іхняй прафесіі. Таму што гэта толькі ў кепскіх раманах чалавек б’е ў ладкі і скача ад радасці з той прычыны, што да яго ў дом кожны дзень пачала ўчашчаць міліцыя. На месцы следчага я б у такіх выпадках абавязкова зацікавіўся, чаго-то ён скача? Але тады і рамана не было б! Таму што скрынку з доларамі абавязкова знайшлі б тут жа ў клумбе ў гэтага веселуна, і не трэба было б прыглядацца да падазроных паводзін хлопчыка Пеці і да таго, адкуль пенсіянер Сінічка бярэ грошы на штодзённыя оргіі з “мадэлькамі”.
За шклом машыны, як на здымку, паступова пачалі праяўляцца праз туман чорныя дрэвы. Туман плыў аднекуль хвалямі, пэўна, з нізіны. Машыну пачало кідаць на каранях дрэў. Пасля яна спынілася і дрэвы скончыліся, а вачам адкрылася вялікая паляна ў хаосе туману, які варушыўся над ёй.
Мы выйшлі, і толькі тут Шчука спытаў:
– Ну а галоўны неспакой?
– Мне здалося, што драпіны вакол замка.
– Віця, – звярнуўся Шчука да матацыкліста, – адвязі Сцепанца, каб стаў ля кватэры… Адрас?.. Вось па гэтаму адрасу. Адвязі і адразу вяртайся.
Гук матацыкла хутка заглохнуў у ватным тумане, і зноў стала ціха. Мы ішлі па пластах зляжалай графітнай лістоты. Я зірнуў на гадзіннік, але заўважыў не час, а тое, як над сукном паліто вачавідна мітусіліся мікраскапічныя кропелькі туману.
Край паляны. Я глянуў і раптам убачыў ля самых ног дробныя бязгучныя ўсплёскі, якія зрэдку лізалі пясок, і зразумеў, што гэта не паляна, а возера, густа ахутанае імглой. І адразу ўсё стала на сваё месца, і я нават пазнаў тое, што вакол. І гэтую крывую бярозку з шарападобным капам-наростам на ёй, і, крыху далей, цьмяны цень чаўна на прыколе, і стаўбур чорнага дуба ля вады. Пазнаў возера Романь, куды мы так часта выязджалі рыбаліць з Мар’янам.
І тады прадчуванне нейкай вялізнай бяды, нават упэўненасць у ёй, сціснула маё сэрца.
З паляны на беразе даляцелі глухія галасы, выплылі цені. Некалькі чалавечых, адзін – сабачы. Ля сабакі стаяў маўклівы чалавечак са смешным абліччам. На мяне, пакуль тое, ніхто не звяртаў увагі, і я прыстроіўся да яго.
– Косміч.
– Старшына Велінец, – сіпата сказаў ён.
– А сабака? У-у, саб-бака мой.
– Рам, – і ціха абазваў: – Не раю.
– Укусіць?
– Бескарысна.
Палкоўнік прайшоў паўз нас, і толькі тут я зразумеў, чаму ён трымаўся заўсёды з правага боку і паказваў толькі профіль: у яго амаль не было правага вуха. Я ведаў, што гэта ў яго. У сорак пятым ці сорак сёмым годзе трапіў недзе пад Ашмяной у рукі банды Боўбеля. Не надта вясёленькая гісторыя. Дапытваў яго намеснік, і толькі таму ноччу Шчуку ўдалося ўцячы. Сам не выпусціў бы.
Клепча сказаў бы пра Шчуку: “Стары, пагрызены, загартаваны ў бітвах воўк”.
– Да нас ён звыкнуў. А вы – свежы чалавек. Але гэта не сорам. Гэта каб звыклі.
Я здзівіўся, што старшына заўважыў і гэта, а не заўважыў, што мы на “ты”. Але тут ад купкі людзей даляцелі галасы, і я пазнаў іх: глухі голас палясоўшчыка і звонкія дысканты двух дзяцей.
– Леснічоўка мая тут… на беразе… Ну, прыехаў…
– Ён часта тут ловіць, дзядзька.
– А мне што. Дзеці ходзяць у школу… – глухі ў тумане голас.
– Мы, дзядзька, зараснікам, наўмання. Машына стаіць, – гэта дзіця.
– “Запарожац” стаіць, дзядзька палкоўнік.
– Дзень, значыцца, стаіць пустая… І другі таксама… А на трэці ўжо я трывогу падняў. І човен на вадзе, бачу… у глыбіні затокі, халера на яе.
Вецер, паступова ўздыхаючы, пакрысе пачаў зганяць з возера туман.
Ясней праступілі сілуэты людзей і нешта цёмнае, доўгае, што ляжала на траве ля іхніх ног.
Над затокаю калыхаўся вэлюм, то падымаючыся, то зноў ападаючы на ваду. Усё ж, хаця і павольна, яго падносіла, і ўсё часцей праяўляўся на вадзе сілуэт чаўна, постаці людзей, якія, стоячы ў ім, скарадзілі дно, і пляма буя на вадзе. Я здагадаўся, што гэта месца здарэння.
– Падыдзіце, Косміч, – сказаў голас палкоўніка.
Я падышоў. З таго, цёмнага і доўгага, адкінулі брызент.
Я ўбачыў, што тое ляжыць на пажоўклай леташняй траве, і тут мяне замуціла. Вопратка была падобная, але твар… Твару не было. “Ракі, ці што?” – недарэчна падумаў я.
Успыхнулі яшчэ раз бліцы. Я адвярнуўся, і Шчука, відаць, зразумеў, што мне кепска: тысячы трупаў бачыў я на вайне, але паспеў адвыкнуць, а тут яшчэ гэта быў… не, ужо не быў.
– Ён? – спытаў Шчука.
– Твар – самі бачыце. Вопратка дужа падобная. Канстытуцыя – рыхтык ягоная. Прабачце, я павінен адысці.
Я сеў на пень. Я глытаў нешта, а яно ўсё сядзела ў глотцы. Вясёлага было мала ва ўсіх гэтых падзеях. Ад вас ідзе абражаная жанчына. Ваш лепшы друг загінуў. Ягоныя словы, ягоны неспакой…
– Ну што гэта, як красная дзеўка, – сказаў лейтэнант Клепча.
Я раззлаваўся, і, дзіўна, мне адразу стала лягчэй.
– Вось што, лейтэнант, – сказаў я. – Калі б пасля такога пераплёту я, скажам, спытаў бы ў вас, якой вы думкі аб творчасці Первенцава, або пачаў дасціпна гаварыць аб дасягненнях народнай гаспадаркі краіны – тады мяне трэ было б неадкладна браць пад белыя рукі і везці ў Навінкі.
– Маўчыце, Клепча, – абарваў яго Шчука. – Адыдзем да машыны, Косміч.
Ён хацеў адцягнуць маю ўвагу, дзякуй яму.
– Што было ў яго ў кішэнях? – спытаў я.
– Каша з тытуню, хлеба, паперы і іншага. Ён курыў?
– Апошні час дужа мала. Яшчэ што?
– Баначка з матылём. Вось. І ў чаўне два буйныя шчупакі.
– Ягоная, – сказаў я. – Але не мог ён такога буйнога шчупака… І што ён, увогуле, шчупака на матыля лавіў? Лухта якая!
– Спінінг знайшлі, – даляцеў па вадзе голас з чаўна. – Відаць, шчупак зацягнуў пад корч – вудзільна і патанула.
– Ну, бачыце, – сказаў Шчука.
– Ад чаго гэта здарылася? – спытаў я.
– Упаў з чаўна ў ваду. Патануў. Як у яго са здароўем?
– Ён быў дужа хворы чалавек.
– Ну вось. Мог быць прыпадак.
Мы падышлі да машыны.
– Ягоны “Запарожац”, – па аглядзе сказаў я. – І ўсё ж я не веру, што гэта ён. Так, машына, так, вопратка. Але ж аблічча… няма. Але ж гэты, здаецца, вышэй ростам. І потым, чаму паехаў адзін?
З лесу, з туману, вынырнуў да машыны Велінец з сабакам.
– Рам следу ад машыны не ўзяў, – сіпата сказаў ён. – І не дзіва. Колькі дзён! Акрамя таго, снег яшчэ ляжаў. Дождж злізаў яго. І зноў снег. І зноў стаяў… Відаць, канчаткова вясна.
– Няўжо бываюць неапазнаныя? – спытаў я.
Палкоўнік не адказаў.
…Яшчэ праз гадзіну мы ішлі да машыны. Цела ўжо забралі. Наперадзе ішлі Велінец і Клепча і гаварылі ўжо аб нечым іншым.
– Ды зразумей ты, – гарачыўся Клепча, – матэрыял ягонага гарнітура.
– Ну ладна, – з іроніяй цадзіў Велінец, – касцюм з матэрыялу, партыю якога ўкралі. Доказ мне яшчэ! Ну а каб, скажам, ён быў калісь паліцаем, чакаў патаемна ў душы “выбуху народнага гневу” і на гэты выпадак трымаў у страсе арсенал – ён што, тады хадзіў бы па вуліцах і плошчах з кулямётам у руках? Глупства! Матэрыял яго і апраўдвае. Дый характар ягоны. Самае, напэўна, страшнае злачынства ў ягоным жыцці – у жонкі з шуфляды тры рублі сцягнуў на гарэлку.
А мяне калаціла! І ад раптоўнага ўсведамлення непапраўнасці, і ад гора, і ад нейкай няяснай надзеі, і ад злосці на гэтых, якім усё адно, якія так хутка ўсё забылі, пераключыліся са смерці чалавека на нейкі матэрыял ды яшчэ й жартуюць.
…У маленечкім мястэчку Чурсы спыніліся перакусіць. Я глядзеў на гэтыя паўсотні дамоў, лялечную чайную, флігель ад разбуранага ў вайну палаца і гіганцкія, туманна-мокрыя, чорныя дрэвы старажытнага парку і ўспамінаў, як улетку мы хадзілі тут з Мар’янам і збіралі на прынаду слімакоў. Іх тут было безліч на берагах шматлікіх зялёных ставоў, у роснай прахалоднай траве. Я нідзе столькі іх не бачыў. І такіх вялізных, з яблык велічынёй. “Француз бы звар’яцеў з радасці”, – сказаў тады Мар’ян. І вось я глядзеў, і ў мяне пякло вочы і нешта ў грудзях.
– Ласіна ёсць, – прыбег Клепча, – мабыць, нехта па ліцэнзіі забіў ды здаў у чайную. Пашанцавала. У Мінску не дастанеш.
– Бы ў лепшых дамах Ландона, – сказаў Велінец.
У чайной усе размясціліся пад дрэннай копіяй з карціны “Томаш Зан і Адам Міцкевіч на беразе Свіцязі”.
– Абажаю аленяў, – сказаў Клепча, умінаючы ежу.
– Угу, – сказаў Шчука, – яшчэ з часоў дзіснееўскага Бембі ў кіно. Надзіва гожая і шляхетная істота. Пяшчотная, мяккая.
Я не мог есці. Заказаў дзвесце грамаў “Белавежскай”, цяпнуў яе нагбом, як апошні алкаш, і закурыў, адчуваючы, як паволі апякае мне ўсё ўсярэдзіне.
Адчуваў, што я несправядлівы, што гэта штодзённая іхняя работа і не паміраць жа ім з голаду, і ўсё адно пагарджаў імі. І таму нямала здзівіўся, калі палкоўнік пайшоў і прынёс сабе і мне па сто пяцьдзесят, сеў і, раптам, таксама амаль адштурхнуў талерку.
– Не магу. За столькі год, а не мог звыкнуць. Вып’ем, Антон Глебавіч. – І пасля паўзы: – Ненавіджу свалачоў… Пакуль не здохну…
У гэты момант Клепча заўважыў на карціне Занавы бакенбарды і раптам сказаў:
– А чаго-то Пушкін? Хіба ён быў на Свіцязі?
– Гэта Зан, – магчыма, занадта рэзка сказаў я.
– Ну а гэты… Зан… хіба ён…
– Памаўчыце вы, калі ласка, – абарваў яго Шчука і толькі тут адказаў на мае словы, сказаныя яшчэ на Романі: – Бывае і так, што не апазнаюць. Рэдка, але бывае. Дай бог памяці, у 63-м ці ў 64 годзе пісьменнік ваш адзін, ну, з гэтых, маладых ды ранніх, раманы яшчэ гістарычныя піша, плыў са сваякамі па Дняпры ля Рагачова. Бачыць, нешта ружовае. Падумаў, што незвычайнай велічыні глушаная рыба (вось трэба яшчэ гэтых “шахцёраў” з Бабруйска прыціснуць, што ездзяць рыбу глушыць). Устаў на носе і раптам стырнавому: “Вараці!..” Плыве спінаю дагары жанчына ў ружовай камбінацыі. Ну, усё зрабілі, прыехалі нашы па труп… Але й дагэтуль невядома: хто, адкуль, як? Можа, аднекуль з Урала ў невядомай кампаніі прыехала, а можа, і яшчэ аднекуль. Ці сама ўтапілася, ці, можа… Але выплыве. Так ці іначай, а яна выплывае рана ці позна, праўда. Так што й ты, хлопец, не квілі. Цяжка, ясна. Але суцешся хаця тым, што атрымаюць яны, калі гэта забойства, – спаўна. А ўжо мы пастараемся, перабяром усё.
– Што ж, – сказаў Клепча, – усю Беларусь дагары нагамі перакуліш? Усіх сваякоў перабярэш? А тыя, можа, з Эстоніі?
– А ты і эстонскіх перакулі, – сказаў Шчука. – І, дарэчы, вазьмі прыжыццёвае фота ды паездзі па акрузе. Можа, нехта бачыў такога чалавека ў кампаніі з кімсьці знаёмым… напярэдадні.
– А па тым здымку? На беразе.
– Па тым здымку людзі падумаюць, што паказваеш акцёра Аўсянікава ў ролі ценю бацькі Гамлета. Думаць трэба, хлопец.
Калі машыны ўжо зноў ляцелі па плітачнай шашы алеяю трохсотгадовых ясеняў і вязаў, Шчука раптам спытаў:
– Што то за кніга?
Я расказаў.
– Паказаць не можаш? Ага, тады заедзем да цябе ў хату. А пасля… можа, з намі на ягоную кватэру з’ездзіш?
– Так… Слухай, ён жа трывожыўся! Ён казаў аб нейкай сувязі з тым, са старажытным, злачынствам!
– Гэта магло быць проста ад нерваў. І потым, каб мы займаліся ўсімі злачынствамі, зробленымі за мільёны год, з таго часу як малпа стала чалавекам, то каму было б разбірацца, хто ўкраў у сябра Раткевіча аўтаручку.
Дзіўна, ягоны грубаваты тон крыху супакойваў мяне.
– Так што старажытным злачынствам займіся ты. Ты знаўца, гісторык, табе і карты ў рукі. А знойдзеш што-небудзь цікавае для сённяшняга дня – ну, тут мы заўсёды да тваіх паслуг.
– Ты накшталт таго капеечнага крытыка, якому падавай творы толькі на злобу дня. А для гэтага газеты ёсць.
Мы заехалі да мяне, узялі ў партфель кнігу і пакацілі на парніковую гаспадарку.
І зноў была алея напалову выпляжаных ліп, і стары дом, і барокавая брама могілак. Толькі на дне спушчаных ставоў накапілася каламутная вясновая вада. А ўва мне ўсё яшчэ жыла няпэўная надзея, што вось пазвонім, вось у глыбіні кватэры аддадуцца крокі, лясне замок і заспаны Мар’ян скажа мне:
– А ведаеш, што лічылася ў нашых продкаў дрэнным тонам?
Ніхто не адказаў на званок. Мы стаялі і чакалі доўга, і я чуў, як “Цэнзар Феакцістаў”, з’едлівая вахцёрка, адказвае Клепчу:
– Два дні назад як быццам чую – замок ляснуў. Гляджу – чалавек. Але дзверы зачыненыя. Пытае: “Што, там нікога няма, бабуся?”
– Які хаця па выгляду чалавек?
– А такі сабе… ну… нібы крыху гарадскі, а крыху нібы й не гарадскі.
Урэшце прывялі панятых і адкрылі замок. І надзея мая адразу знікла, а пачуццё бяды ператварылася ва ўпэўненасць.
Эльма ляжала нерухома на падлозе. Здаравенны тыгравы Эдгар, убачыўшы мяне, няпэўна матлянуў азадкам. Вочы ў яго былі няшчасныя і слязіліся, і ён адразу заплюшчыў іх. Нават не ўстаў насустрач.
У перадпакоі рэзка і моташна пахнула чымсьці.
– Ён не ездзіў у ніякую Вільню, – упэўнена сказаў я Шчуку, – іначай бы адвёў сабак. Ён і не думаў з’язджаць больш чым на адзін дзень.
– Сабак усыпілі, – сказаў Шчука.
– У той жа дзень усыпілі. Бачыце, яшчэ не з’едзена ежа, не выпіта вада. Толькі як маглі ўсыпіць на столькі дзён?
– Мо шукалі нешта? Калі за адзін дзень не знайшлі, то маглі паўтарыць дозу.
– Але як? Гэта выхаваныя псы. Яны нічога не возьмуць з нічыіх рук. Толькі ў Мар’яна… і ў мяне.
– Акрамя паветра, якога ні з чыіх рук браць не трэба, – Шчука паказаў на замочную дзірку.
– Я ведаю, чаго яны шукалі, – і я дастаў з партфеля кнігу.
– Што ж, давай прысядзем тут, – Шчука паказаў на доўгую скрынку для абутку, – каб не перашкаджаць. Займіцеся хатай, лейтэнант.
Мы селі на скрынку і пачалі ўважліва пераглядаць стары том. Усё гэта было дарэмна. Што можна было заўважыць за гадзіну, калі я цэлыя дні сядзеў над ім.
– Забяры, – сказаў урэшце Шчука, – думай і далей над гэтым. Тут не нашага розуму справа. Магчыма, нейкая складаная галаваломка. А магчыма, і прасцей. Каштоўнасць кнігі вялікая?
– Так.
– То, можа, ніякай загадкі і няма.
– Хочаце сказаць, што цана чалавечага жыцця не большая за цану гэтага хламу?
– Ёсць такія, з вашага дазволу, людзі, для якіх жыццё другога не каштуе і шэлега.
– Зайдзіце, – сказаў Клепча, – паглядзіце сваім вокам, чаго не хапае ў кватэры?
Я зайшоў. Трус, відаць, ужо скончыўся. Толькі адзін з групы яшчэ перабіраў паперы ў шуфлядзе стала. Па-ранейшаму лёталі пад столлю анёлы, па-ранейшаму Юры папіхаў нагою цмока. Толькі Мар’яна не было. І не будзе болей.
– Не хапае дзвюх карцін, – глуха сказаў я.
– Тады, значыцца, пра кнігу й мовы няма, – сказаў Клепча. – Мо і сапраўды барыгі-спекулянты. Не выгарала, і ўсё. Такая гісторыя, расказвалі, нядаўна ў Маскве была, па вуліцы Качалава. Угаворвалі, угаворвалі прадаць – ну і ўсё скончылася на гэтым. І званілі, тэрарызавалі пасля са злосці: выпаў кавалак з рук… А вось карціны – гэта цікавей.
– Таварыш палкоўнік, – чалавек у цывільным, што корпаўся ў шуфлядзе, працягнуў Шчуку аркуш паперы. – Гэта, бадай, цікавей за карціны.
Шчука прачытаў і працягнуў паперу Клепчу. Той прабег вачыма, свіснуў і паглядзеў на мяне. Палкоўнік узяў аркуш і падаў яго мне. А калі я, у сваю чаргу, прачытаў тое, што было напісана, у мяне непрыемна заняло дых.
Аркуш быў па ўсёй форме складзеным і завераным у натарыуса запаветам, па якім грамадзянін Мар’ян Пташынскі, на выпадак раптоўнай смерці, завяшчаў усю сваю маёмасць другу, грамадзяніну Антону Космічу, з умовай, каб азначаны Косміч утрымліваў былую жонку вышэйпамянёнага Пташынскага на ўвесь час яе хваробы.
– Што ў яе? – спытаў Шчука.
– Рак, – сказаў я. – Ляжыць у Гомелі.
– Значыць, другі сэнс гэтага “на час хваробы” – да смерці, – сказаў Клепча.
– Ну нашто ж так, – сказаў Шчука. – Пазваніце, Клепча, да нас, хай навядуць у Гомелі даведкі пра стан, як яе?.. пра стан Юліі Пташынскай.
Не паспеў лейтэнант пакласці трубку, як пачуўся званок у дзверы, і сэрца маё зноў упала ад неверагоднай раптоўнай надзеі. А пасля тупа забалела, бо гэта быў усяго толькі той чалавек, якога бачыў з чамаданчыкам на беразе Романі. Я здагадаўся, што гэта, мабыць, медыцынскі эксперт.
– Што-то вы, Ягор Апанасавіч? – спытаў Шчука.
– Хацеў, каб хутчэй даведаліся аб выніках ускрыцця, а мне па дарозе, ну і…
– То што выявілася?
– Аніякіх слядоў гвалтоўнай смерці, – сказаў нізенькі румяны лекар.
– Што ж яго, анёл божы?
– Магчыма. У яго два мікра і адзін інфаркт. Завал сэрца – вось прычына. Мабыць, стаяў у чаўне і тут здарылася. Упаў у ваду і захлынуўся.
– Чаго ж ён адзін ехаў?! – у роспачы крыкнуў я.
– Ягоная справа, – буркнуў Клепча.
– Ясна, што ягоная. І ніколі, ніколі ён не бярогся! Ніколі!
– Што за карціны прапалі? – спытаў Шчука.
– Гэта і падазрона, – сказаў я. – Каб кралі – кралі б іншыя. Гэту. Гэту. Гэту. Ім цаны няма. А тыя дзве – поўная лухта, толькі што не новая. “Хрыстос у Эмаусе”, нямецкай школы канца мінулага стагоддзя, і англійская “Кромвель ля магільнай ямы Карла І”. Гэтую ён у Кіеве ў ЦУМе купіў адразу пасля вайны.
– Помню я гэтую карціну, – раптам сказаў Шчука, – доўга яна ў іх на сцяне вісела. Пашкоджаная крыху ўнізе. Кромвель у паланкіне сядзіць.
Я вылупіў вочы:
– Ну й памяць!
– Памяць прафесійная.
– Дакладна. Прадзёртая была. Ён рапараваў. Вялізныя дуры, яркія. “Кромвель” гэта “пад Рэмбранта наддае”. Ён іх не цаніў.
– То, можа, не разабраліся? – спытаў лекар. – Убачылі, што вялікія, у вочы кідаюцца – ну і ўзялі.
– А чаго тады не ўзялі яшчэ чаго? – сказаў раптам “цывільны”. – Вось. Грошы. І шмат нешта грошай.
Грошай было восемсот дваццаць рублёў.
– Мо спяшаліся? Не ведалі? – спытаў Клепча.
– Гэта барыгі па мастацтву, – сказаў я. – Хоць сёе-тое, ды разумеюць. Не ўзялі б яны гэтых карцін. Можа, другое. Мо не цаніў, то прадаў. Яму дзеля жонкі былі патрэбны грошы.
– І тое, – сказаў Шчука, – хай нашы пашукаюць па антыкварыятах.
…За акном ужо ляжала сутонне, і мы збіраліся ісці, калі зазваніў тэлефон. Клепча зняў трубку.
– Так… Так… Дзякуй вам.
– Што такое? – спытаў Шчука.
– Званілі ад нас. Юлія Пташынская памерла пяць дзён таму…
Выгляд у яго быў надзіва значны. Ён глядзеў на мяне.
– …і якраз у намеркаваны дзень смерці мужа. Ц-цік-кава… Мо і карціны… для адводу вачэй.
Чырвань кінулася мне ў шчокі. Толькі тут я зразумеў, як можна расцаніць увесь гэты недарэчны, страшны збег абставін.
– Слухайце, Клепча, не будзьце быдлам!
– Ну-ну!
– Ён мае рацыю, Якубе, – сказаў Шчука. – Гэта быў найлепшы ягоны сябар.
– Адзіны і назаўсёды, – глуха сказаў я. – І я да канца жыцця рабіў бы толькі за хлеб, абы выбіць дзеля яго яшчэ год жыцця. А калі вы лічыце, што я такая пачвара, якая можа брата за шэлег забіць, то ведайце: тут няма нічога, што пасля смерці Мар’яна не павінна было б быць аддадзена музею на ягонай радзіме.
– Хто гэта ведае? – ужо тонам ніжэй спытаў Клепча.
– Я гэта ведаю. Так што калі я чымсьці і разжывуся, то гэта дзвюма сабакамі. З маімі раз’ездамі гэта зусім не патрэбна, але я іх не кіну, я іх буду трымаць, пакуль не памруць… у… памяць…
У мяне ўжо душыла ў горле ад крыўды і ад непрыязні да гэтага чалавека. Уратаваў мяне Шчука, іначай гэта чорт ведае чым магло скончыцца.
– Бярыце сабак і нясіце ў машыну, – буркнуў ён. – Памажы, Клепча. І змоўк урэшце, халера на цябе… Прабач, Косміч, я зараз закіну вас дадому. Хата будзе яшчэ некалькі дзён апячатаная. Пасля атрымаеш ключ, каб гэта ліквідаваць. Я дастану вам машыну, каб перавезці ўсё гэта, як завяшчаў нябожчык.
– Нябожчык, – сказаў я, – значыць… няма надзеі, што не ён.
– Няма, – сказаў Шчука. – На жаль, няма.
Калі мы з ім даставілі да мяне сабак – Эльма так і не прачнулася і я валок яе на руках, цяжкую, як цяля, – ён адпусціў машыну і раптам сказаў мне:
– Там побач з рэстаранам у вас што, кафэ? І сядаць не трэба?
– Не трэба. І за мною яшчэ доўг гонару.
Ён моўчкі павёў мяне пад руку. І толькі калі мы ўжо стаялі ля стойкі і прысёрбвалі каву з каньяком, азваўся нечакана мякка:
– Плача нутро? То ж бо, я гэта ведаю. Сам двойчы перажыў такое… Дык вось, Антоне, калі нешта ўспомніш, калі нешта знойдзеш – ты Хілінскаму скажы. Мы ж сябры, ён мяне праінфармуе, – уздыхнуў. – Я ж ведаю, мала радасці чалавеку, ды яшчэ ўразліваму, цягацца па нашых установах.
Паклаў мне руку на плячо.
– А на Клепчу, хлопец, не сярдуй. Ён яшчэ малады, дурны, жарсткаваты ад маладосці. Зарываецца, як шчанюк-выжал. Жыццё яго не біла, не ламала. Вось ламане, як нас з Адамам, будзе ведаць цану дабрыні і даверу да таго, каго трэба. Пераканаецца, якая гэта палёгка, калі ніхто ў другі раз не б’е цябе доўбняй па галаве.
|
