|
РАЗДЗЕЛ IV
ЗАГАДКІ І АДГАДКІ. ПАЛКОЎНІК, ЛЕЙБ-МЕДЫКУС І ПРАКУРАТАР
|
|
|
Усё, словам, пайшло дагары нагамі ў гэтым лепшым са светаў. Дый ці быў ён наогул лепшым з найлепшых? За апошні час я дужа пачаў сумнявацца ў гэтым. Чортавы таямніцы, чортавы катакомбы, д’яблавы начныя кашмары, хай яно згарыць.
Ужо вечарэла, калі я падыходзіў да сваёй шматпавярховай хаты. Стары сябар Герард Пахольчык заўсміхаўся мне з тытунёвага кіёска зычліва.
– Даўненька не бывалі нешта, – наіўныя вочы разглядалі мяне. – Што, усё яшчэ ў паездцы? Усё яшчэ для новай кнігі матар’ялы? І як?
– Усё яны... А наконт як, то паступова пасоўваемся наперад, чалавеча.
– І што вам даліся гэтыя сярэднія вякі?
– Ды я чужымі словамі адкажу: “Хто не памятае мінулага, хто забывае мінулае – асуджаны зной перажыць яго. Безліч разоў”.
– І самае страшнае?
– І яго.
– Бр-р.
– Дайце мне два блокі “БТ”. Э-э, ды, відаць, няма, на вітрыне нешта не бачу.
А вы яго часта ў мяне на вітрыне бачыце? – Ён дастаў з-пад прылаўка два блокі, якія я і паклаў у свой партфель. – Няма на вітрыне – для вас знойдзецца.
– За што ж гэта мне такое вызначэнне?
– Оптавы пакупнік... І свой.
– А вось узгрэюць цябе, Герардзе, – нечакана прагучаў за спінай мяккі глыбокі голас. – Узгрэюць і за “сваіх”, і за падпрылавачны гандаль.
За мной, схаваны вітрынаю з цыгарэтамі ад вачэй гандляра, стаяў Вітаўт-Інезілья Хасэ-Марыя Лыганоўскі і корпаўся ў пулярэсе.
Пахольчык на хвіліну быццам сумеўся. Нешта прамільгнула ў ягоных вочках. Пасля ён махнуў рукою. Прыжмурыўся:
– Вот вам, Антоне, яшчэ адну “бэтэшку”. Закацілася на сёння апошняя. – І ён падаў мне пачак.
– А мне не знойдзецца? – спытаў псіхіятр.
– На жаль, сёння апошняя. Але заўтра будзе.
– Глядзі, каб былі. А пакуль “вячорку” і два пачкі “Кладна”.
– “Кладна”? Угм. Дзе ж гэта “Кладна”? Ага, ёсць.
Мы пайшлі да дома, і тут я нечакана сказаў:
– Дарэмна я заракаўся. Прыйшла чарга і мне да вас зайсці неяк.
– Што, нервы?
– А з чым жа гэта яшчэ да вас ходзяць?
– Ну к... Што ж... Ды заходзьце вось хоць і зараз. Чаго дарам час траціць? Паслухаем, паглядзім.
...Я не бываў раней у яго хаце і тут ужо быў сапраўды здзіўлены. Тут, здаецца, усё было разлічана не на тое, каб супакоіць чалавека, а, наадварот, узвінціць ягоныя нервы да апошняга. Спакойны тут пачаў бы торгацца ў скоках святога Віта або выць нараспеў, як воўк у гайню, а нервовы выйшаў бы псіхам. Не дапамагала нават звычайная мэбля, усе гэтыя тахты ды сталы, крэслы ды серванты, гравюры ды тэлевізар.
Таму што цацкамі былі тыя масайскія дзіда ды шчыт. Таму што сцены амаль спрэс укрывалі чукоцкія і тунгускія шаманскія маскі, мангольскія маскі для “цама”, ад аднаго позірку на якія пасівееш, і тыбецкія рытуальныя маскі, настолькі жудасныя, што нечакана сустрэўшы ў цёмным калідоры чалавека з такім абліччам – анямеў бы да самага скону. Стаялі тут пачварныя бенінскія бажкі і кітайскія багі з выразам вар’яцкай жорсткасці і злосці на тварах. Віселі шчыты з Квінсленда і з вострава Сандэй, аўстралійскія травяныя бранзалеты, фецішы афрыканскіх жрацоў, злавесныя ўборы ўдзельнікаў мужчынскіх саюзаў з Новай Гвінеі.
Агідныя рытуальныя маскі з Саламонавых астравоў (чорны яшчар, што надзеў старажытнагрэчаскі шлем), калебасы для вапны, тупазлосныя бажкі з астравоў Адміралцейства, кінжалы з ракавін і касцей казуара, цыноўкі і палотнішчы тапы, індыйскія анкі і яванскія крысы.
І паўсюль морды, выскаленыя, вірлавокія, ікластыя.
– Не страшна вам тут?
– На рабоце часам бывае страшней, – крыху жоўчна і з’едліва сказаў ён, абводзячы разумнымі вачыма сваю калекцыю. – А гэта? Гэта ўсё мае бадзянні. І за кожнай рэччу – гісторыя, выпадак, жах або смех. І таму яны мне – не рэчы. Яны мне – кавалкі жыцця.
Мы прайшлі ў маленькі лялечны кабінецік, пафарбаваны ў шэра-блакітны колер і, ясна ж, без усякіх масак.
– Ну расказвайце.
І я пачаў расказваць. Увогуле, пра ўвесь гэты куток, нібы яшчэ з самай вайны заражаны нейкім вірусам невядомага шаленства, пра дзівацтвы многіх яго насельнікаў, пра ненатуральны ледзяны подых даўно мінулай вайны на некаторых жыхароў, пра вар’яцтва Лапатухі і пра свае начныя кашмары.
Ён рабіўся ўсё больш і больш сур’ёзным, відавочна змрачнеў.
– Не магу зразумець вашых сімптомаў. Нагадвае сярэдневяковую беларускую пану, трызненне наяве. Але не тое. І яшчэ нешта падобнае давялося мне бачыць у трыццаць пятым годзе, у паўночна-заходняй Індыі. Чулі вы, вядома, пра ўсе палюсы зямлі: і геаграфічныя, і магнітныя, і холаду, і гарачыні. А вось пра полюс біялагічнай недаступнасці, мабыць, не чулі?
– Не.
– І мала хто з цывілізаваных людзей чуў. Лічаныя адзінкі. Акрамя навакольных жыхароў.
– А гэта што?
– А гэта вялізны кавалак прасторы, скалы ды непраходны трапічны лес на берагах ракі Нарбада. Джунглі – гэта стрыжаны англійскі газон у параўнанні з тым зялёным пеклам. З пачатку гісторыі гомо сапіенс туды ані разу не ступіла чалавечая нага. Уявіце, з часоў аўстралапітэка.
– Як то? Чаму?
– Там, як кажуць, з пачатку дзён найвялікшая на зямлі, на многія дзесяткі кіламетраў уздоўж і ўпоперак, калонія дзікіх пчол. Пчаліны мегаполіс ледзь, скажам, не як той мегаполіс, што ад Нью-Йорка да Вашынгтона. І пчолы там нейкай асаблівай расы. Хмары, процьма нясметная полчышчаў, легіёны. Аж занадта. Бо ўкус адной пчалы – вельмі балесны, рана часам тыднямі не зажывае; пяток укусіць – паралюш, бывае – часовы, а бывае, й не. А калі ўжо большая колькасць пакусае – канец немінучы.
– Гэта бывае, – сказаў я. – Што мы ведаем пра яды? Вынайшлі вось вучоныя універсальную процізмяіную сываратку. Хоць кобра кусай. хоць гюрза – нічога табе не будзе.
– Вось-вось. А чаму не ўжываюць? Здаецца, панацэя такая, уратаванне для ўсіх людзей. Аж не. Таму што такі, застрахаваны ад усіх змей, немінуча памірае ад першага ж укусу звычайнай пчалы. Вось і разбярыся, што лепей. Дзіўна, што гэтыя пчолы зусім не чапаюць жывёл. І жыве іх там мноства. Малавывучаных, а то й невядомых навуцы. Некаторых бачылі. Выносіць іх адтуль часам на навакольныя палі ды ў джунглі. Але яны і назад адразу выбіраюцца. Ведаюць, дзе яны ў поўнай бяспецы. Але выносіць адтуль не толькі жывёл, часамі і насенне розных нікім не бачаных раслін. І вось за адной з іх, калі толькі раз на многа год прарасце яна па-за межамі пчалінага рэгіёну, палююць усе жыхары. Сушаць, адвар п’юць, і тады ў іх таксама розныя... трызненні ды праявы. Але дзе Нарбада і дзе Альшанка? Я не разумею, што ў вас такое. І таму асабліва баюся... Вось што, ці не падлячыцца вам? У мяне. І я б за вамі асабіста прыглядаў. І сябар у мяне там у клініцы малады, таленавіты. Ён вас у два месяцы паставіць на ногі.
– Не.
– Тады хаця адпачніце. – “Божа, на каго ж з кандацьераў ён падобны?” – Месяцы два на моры. Вада, сонца, соль. І ніякіх думак. Вы проста ператаміліся з гэтымі сваімі гістарычнымі пошукамі, з гэтай справай... І вось што, вы ўсё думаеце, што гэта глупства...
Ён глядзеў пранізліва:
– Глядзіце, гэта страшна. І каб вы ведалі гэта і не манкіравалі сваім здароўем, а лекаваліся – паедзем заўтра са мной. Паглядзіце, што гэта такое. Ну і абследаванні некаторыя зробім. Гэта занадта важлівая штука – здароўе, гэта адзіна вартая рэч – розум. А мы, аднак, гэтага не цэнім.
– Добра, – хутчэй каб адвязацца, сказаў я.
Крыху адпачнуўшы, я ўрэшце вырашыў зайсці да Хілінскага і амаль не здзівіўся, што гэтыя двое цалкам дарослых людзей (ён і Шчука) сядзяць у паўцемры і разглядаюць праз эпідыяскоп слайды.
– Сядай, зараз скончым, – сказаў Адам.
Слайды былі з “маіх” мясцін. Кладна. Дарога на Альшаны. Замак. Касцёл.
– Дзе гэта вы іх настругалі? – спытаў я, калі запалілі святло.
– Ды даўно ўжо, гады два як зняў, – сказаў Хілінскі, і я чамусьці не паверыў яму. Асабліва таму, што каля брамы замка не відаць было ахоўнай дошкі.
“Ой, круціш ты, Адам Пятровіч”, – толькі й падумаў я.
Калі на стале з’явілася кава і тое, што да кавы, часам спажыўнае, а часам і не дужа, і мы ўжылі і тэго і другэго (ці овэго?), як кажуць браты-палякі, Шчука адкінуўся на спінку крэсла:
– Расказвай.
Я расказаў. На гэты раз нічога не скрываючы, аж да недарэчнасцей, да маіх начных кашмараў, да размовы ў леснічоўцы і да ўчарашняга нападу ў балацявіне. Відаць, раздражненне прарывалася ў маім голасе, таму што Шчука раптам сказаў:
– Лічыш, што мы тут “гаў!” ловім? І што мы ўвогуле, яе шведы спяваюць: “Паліцыя, паліцыя – бульбянае пюрэ”?
– Я толькі раз чуў, як спявалі шведы. Імчалі ў турысцкім аўтобусе. І спявалі, на жаль, не пра пюрэ, а па-руску: “І-ван І-ва-на-вітш, І-ван І-ва-на-вітш энд містэр Шчука тоже э-ро-тыч-ный”.
– Брэшаш.
– Ясна, што брашу. Спявалі. “Энд бе-ло-рус он тоже э-ро-тыч-ный”.
– Добра, добра, не злуй… Та-ак, пачынае рабіцца горача. І канцэпцыі адзінай пакуль няма. З’ехаў бы адтуль, хлопец.
– Яшчэ чаго?! – абурыўся я. – Нехта вінаваты, а з’язджаць павінен я. У вас няма канцэпцыі, а я адказвай.
– Канцэпцыі няма. Затое, як мяркую, падазроных шмат.
– Вось і паспрабавалі б найбольш падазроных абмежаваць у дзеяннях. Паслаць некуды. А то дойдзе да гэтых вашых, як іх – пісталетаў, рэвальвераў, – тады позна будзе.
– Бывае, даходзіць і да пісталетаў.
Шчука раздражняў мяне. З гэтым яго падвойным хобі: чытаць дэтэктывы і здзекавацца з іх, і яшчэ ведаць назубок усю, якая ёсць і была на зямлі, зброю. Аж да шасцістрэльнага (круціліся рулі, а не барабан) рэвальвера бельгійскай сістэмы Марыет, вырабу 1837 г. І таму я быў несправядлівы:
– Рэвальверы… Слухайце, а вы ўмееце з імі абыходзіцца?
Пакасіўся на мяне:
– Не сумнявайцеся.
– Тады нічога, а то, бывае, пальне, сам не думаючы.
– Вы затое многае думаеце. І плачаце: “Ох, курку забілі”, – нечакана суха працадзіў Хілінскі. – А я не плачу. Затое я ведаю іншае. Курцы, можа, пакуль і трэба быць засмажанай, а вось наконт твайго “абмежавання ў дзеяннях” – дык я вось ведаю, што абмяжоўваць не трэба, што чалавеку ні ў якім разе не трэба сядзець у турме, хай сабе і некалькі дзён.
– І такім?
– А раз ужо сеў – гэта няшчасце. І наш агульны позор, – ён чамусьці сказаў па-руску “позор”, а не “ганьба”. Мабыць, так здалося мацней.
– Ну добра ўжо, досыць, – сказаў Шчука. – Я, уласна, чакаў цябе вось чаму.
Ён дастаў з блакнота малы квадрацік паперы:
– Гэта табе адрас і тэлефон Яраслава Мірашэўскага. Былы юрыст. Былы пракуратар у Кладна. І, самае галоўнае, не памятаю ўжо, ці ён, пракуратар акруговы, займаў у 1939 годзе, на працэсе Крыштофа Высоцкага, крэсла абвінаваўцы, ці ён тады саступіў гэтае месца свайму віцэ-пракуратару… Так што і без архіва павінен сеё-тое памятаць.
– Добра.
– Калі паедзеш?
– Ну-ну-у… заўтра ў мяне яшчэ тут сякія-такія… справы, – я ўспомніў аб прапанове Лыганоўскага і, цалкам для сябе нечакана, вырашыў, што паеду з ім. – Паслязаўтра – гэта напэўна.
– Ну, браце, тады табе шанцуе. І мы паслязаўтра машынай дабіраемся. Дакінем цябе да Кладна, а калі не затрымаешся надоўга і дужа папросіш, то дакінем амаль да Альшан. Перад самым мястэчкам у нас паваротка.
– Хто ды хто едзе?
– Я, Клепча, – відаць, ён заўважыў грымасу на маім абліччы і таму дадаў: – Ну і Адам вось збіраўся, здаецца, да цябе рыбу лавіць.
– Рыбы многа.
– Ну вось, – сказаў Адам, – дакінеце мяне да Кладна, пакінеце Антона, а я наступнага дня прыеду. Так, паверце, будзе лепей. Нешта і мяне, старога каня на пакоі з падвойным гарцам аўса, – гэтыя ножычкі ды дамы з манахамі зацікавілі. Можа, свежым вокам нешта і заўважу.
– А можа, і так лепей, – згадзіўся Шчука. – Ты ж не пры справе. Проста, можа, пагаварыць вечарам, з вудачкай пасядзець. Хай лішніх размоў не будзе.
Мы зварылі свежай кавы, але падумалі, што гэтым напэўна заробім сабе бяссонніцу, калі да “гэтага” не дадаць па малому каньяку, і сядзелі цяпер вакол нізенькага стала, як тры пенсіянеры, якія дастойнай работай заслужылі сабе дастойную пенсію і зараз кейфуюць, але ўсё аніяк не могуць забыць “дела давно минувших дней” і “битвы, где вместе рубились они”, хаця ніхто ўжо на новыя бітвы іх не кліча.
– Так, – сказаў Хілінскі, – гэта адчуванне цяперашняе нагадвае мне, як адзін нямецкі язык, лётчык, якога мы аднойчы ўмыкнулі, і на радасцях, што даў вычарпальныя паказанні, далі паўтары шклянкі ашмянскай самагонкі.
– Дык што ён? – спытаў Шчука.
– А ён напіўся і на радасцях, што яго не расстраляюць, а цераз фронт перакідваць будуць, зусім разлезся і думаў, што ён “штукас”. Ну, Косміч, што такое “штукас”?
– “Юнкерс-87”, – машынальна адказаў я. – Такі сабе пікіроўшчык-бамбардзіроўшчык з крыламі, як у чайкі.
– Ведаеш, – пахваліў Шчука.
– Проста не забыў, – сказаў Адам. – То немец гэты, расставіўшы рукі, выў – усё “в-ву-у, в-ву-у” і ўсё хацеў падаць галавой на брук.
– На які брук?
– То гэта ж у саміх Ашмянах і было. Мы яго пераапранутыя вялі. І п’яны быў ён нам замест лепшага аўсвайса.
– Успомніў вясёлае. Ну гэта на такія штукі толькі ты і майстар быў. Рызыкант паршывы.
– А што ўсё ж з тым Крыштофам Высоцкім?
– Псуеш ты нам адпачынак, – сказаў Шчука. – Спускайся з даху і не псуй гонту. Казалі ж табе, што забойства. Што архіў згарэў ці часткова разрабаваны. Павесілі чалавека – і ўсё табе.
– Не шанцуе роду, – сказаў я. – Ну а Уладак той?
– Таксама незразумелая справа, – сказаў Хілінскі. – Тут архіваў увогуле не магло быць. Падполле. Які там архіў? А Уладак той то знікаў з Кладна, то зноў з’яўляўся. На чорным рынку (жыхары кажуць) дзейнічаў.
– Ну за гэта не дужа стралялі, – сказаў Шчука, – асабліва разам з патрыётамі ды ў прахадным двары, ледзь не на вуліцы, на вачах у народу. Ды яшчэ такога “лаяльнага”. Ён жа тады яшчэ і ў пашпартным бюро служыў.
– І чорны рынак? – здзівіўся я.
– А ты б паспрабаваў на нямецкую платню без рынку пражыць.
– Адкуль ведаеце?
– Я… жыў. Быў такі выпадак. Вось і гэты. І што яго трымала? Мог бы да брата, на вёску, на гаспадарку. Можа, і сапраўды падполле, патаемная сувязь з партызанамі, адкрылі выпадкова перад самым акружэннем?
– Што ж, не помніць ніхто яго сапраўднага аблічча? – хмыкнуў я.
– А хто мае помніць? Можа, косці іхнія даўно зямлю параць, сведкаў гэтых, якія дамаўляліся, ведалі аб ім. Ведала, скажам, два чалавекі (больш і немагчыма, канспірацыя). І вось – адзін бой, налёт, блакада – і гатова, не разведчык, а здраднік. Ці мала такіх, сумленных, у якіх сведкі загінулі, пасля вызвалення і ў нас пасядзела?
– А бывала, – буркнуў Адам, – што з-за нейкіх разлікаў і жывыя сведкі не пацвердзілі.
– Як то?
– Ну, хлопец, ты хіба на Месяцы жыў, ці што? – І сказаў пасля змрочнай паўзы: – Там таксама не толькі героі. Там розныя людзі былі. Была і выпадковая сволач, накіп… Залілі такому сала за шкуру – ці свае, ці немцы. Адчувае – застанешся на месцы – каюк, а ў лесе, можа, і ўратуешся. Дав-вай у партызанку!
Пусціў цыгарэтны дым, не зацягваючыся.
– І вось пасылаюць кагосьці на самае страшнае, на службу ў немцаў “верай і праўдай”. “Ідзі, – кажуць, – даражэнькі, туды і сюды: у бургамістры, ва ўправу, перакадчыкам, трасцай, халерай…” І вось, уявім, застаўся адзіным сведкам адзін вось такі, медузападобны. Адзіным сведкам, адзінай надзеяй таго, хто “ў немцаў” працаваў, “у СБМ кіраваў”, і каго зараз за месца між нагамі і спінай бяруць.
– То што? – амаль злосна спытаў я.
– А тое. Бывае, што і адхрысціцца гэтая “адзіная надзея”. “Не чуў, не бачыў, можа, забыў, але, здаецца, не, не ведаю”. Адрачэцца. Каб цень не лёг, каб, крый божа, кар’еры не сапсуць, каб вылезці наверх, як паганка… Баіцца, дрыжыць: а раптам не разбяруцца дый мяне як саўдзельніка. А можа, той, калабарацыяніст, нешта пра яго ведаў? Думаеце, ён на карысць другога, абылганага, пасведчыць? А ўжо на карысць добрага імя мёртвага? Нашто? Гэта яму, – ён так, паскуда, лічыць, – жыць і жыць, лезці ўгору і лезці. А мёртваму што, мёртваму ж не лягчэй? Мёртвым усё роўна, ім не баліць.
– Магло быць і так, – сказаў Шчука. – Чаго не бывае?
Зноў раздарожжа. І па якой, урэшце, дарозе ехаць, каб дабрацца да праўды.
Мы ехалі з Лыганоўскім у горад у ягоным блакітным “Масквічы”. Вярталіся з псіханеўралагічнай клінікі.
Гэтаму было як быццам усё нічога. Прыгожыя моцныя рукі цвёрда ляжалі на баранцы, і здавалася мне, ён не глядзіць на дарогу, не адчувае машыны, а проста зліўся з імі ў адно, як кожны ас аўтамабілеваджэння.
А мяне ледзь не калаціла ад гэтага візіту ў дом вар’ятаў, ад павароткі з шашы ў доўгую і цемнаватую алею з высачэзных туй і ядлоўцаў, ад двара, па якім хадзілі бы ў сне нейкія невыразныя фігуры, нават у сваіх піжамах і халатах падобныя на тую маўклівую постаць у саване, што, стоячы, падплывае ў ладдзі да “Вострава мёртвых” Бёкліна.
Я ўдзячны быў Лыганоўскаму, што ён не павёў мяне па палатах, а проста папрасіў санітараў прыводзіць тых хворых, якіх ён укажа, і кожнаму з іх выдаваў мяне не за старонняга чалавека (магчыма – я страшыўся такога – будучага іхняга суседа), а за лекара, які паглядзіць іх пакуль, а пасля абавязкова дапаможа.
Я толькі ўрыўкамі лавіў яго каментарыі, калі чарговага хворага адводзілі. Перада мною ўсё яшчэ стаяў твар, вочы, пастава няшчаснага, ягоная мова, часам, здаецца, і складаная, а часам як на дзве трэці сапрэлая тканіна з кургана, па рэштках якой толькі з цяжкасцю можна ўявіць першапачатковы ўзор.
– Казаў… аднаго… не таму што ракета ўзарвецца… Космасу не баліць… загад урада… магло там… Аэліта.
Адзін з дзесяткаў магчымых разгадак гэтай галаваломкі мог быць такі:
– Казаў жа я, каб паслалі мяне аднаго. І не таму, што ракета ўзарвацца можа, калі лішні ў экіпажы. На зямлі не ўзарвецца. Космасу не баліць. І гэта быў загад урада, а на месцы не паслухаліся. Самае горшае, што ўзарвацца магло там, а там Аэліта.
А яго змяняў другі, які быў упэўнены, што жонка рвецца да яго (калісьці яна не толькі здрадзіла яму, але й прадала яго), ужо дзесяць год чакае, ды яе да яго не пускаюць.
– Яна выйшла другі раз замуж дзевяць год назад, – буркнуў Лыганоўскі, калі чалавека, які захлынаўся ў рыданнях, павялі.
І яшчэ. І яшчэ. А тут голас чалавека, які звыкнуў да такога, хаця недзе ўнутры яму, можа, і баліць. Каменціруе:
– Псіхоз Корсакава – асобая форма псіхічных расстройстваў на глебе алкагольнай інтаксікацыі. Характарызуецца змяненнямі памяці і множнымі паражэннямі нерваў. Або: рознасць палёў зроку. Але праведзена праверка з дапамогай вымяральніка мазгавых хваль, і розніцы ў іхняй форме я не бачу.
Ці яшчэ:
– Ні вар’ятам, ні эпілептыкам, па ўсім відаць, яго лічыць нельга. Няма ніякіх падстаў казаць аб арганічных мазгавых зменах. Трэба лічыць, што прычынай, хутчэй за ўсё, псіхічныя, душэўныя ўласцівасці.
Ён пільна пакасіўся тады на мяне:
– Як у гэтага вашага тыпа з Альшанкі. Хацеў бы я неяк пагаварыць з ім.
– Хто забараняе? Збярыцеся вось ды прыедзьце туды на дзень-два. Паназірайце.
– А можа, і трэба будзе. І не толькі за ім, – дадаў ён са значэннем. – Можа, і ў вас некаторыя “начаткі” пачалі праяўляцца.
– Воля ваша. Але што гэта дасць?
– Вопытнаму дасць. Хаця, вядома, лепей было б правесці тэсты на здольнасць запамінання і элементарныя разумовыя здольнасці і… зрабіць праверку рэакцыі на наркоз.
– Запамінаю – на выдатна, здольнасці – ну, як здольнасці. Наркотыкаў не ўжываю. Дый і мала хто, відаць, у нас іх ужывае. Гэта не Ганконг.
– І трэба было б правесці, – гнуў ён сваё, – больш усебаковую праверку разумовых здольнасцей і аналіз характару па метаду Роршаха1.
А перад намі ішлі новыя і новыя цені. Адзін, дэгустатар з вінзавода:
– Да 1878 года – прафілаксера. Пасля яе віны ўжо не тыя… Корак мянялі, а то трэба было адбіць рыльца… Пад рыльцам трымалі свечку, каб быць упэўненым, ці не трапіла ў віно парушынка. І ані гарчычнай лыжачкі асадку. Вы ўжо такіх, тых вінаў, не будзеце піць.
– Ні аб чым іншым гаварыць не можа.
А за ім акцёр, які граміў кагосьці кавалкамі з п’есы, якой ніхто не бачыў і ніхто бачыць не будзе. Жэсты аратара на форуме.
– І ролю ў ёй мне не далі… Англійская… Мова Шэкспіра – гэта ясна. А тое, што вы называеце проста англійскай, – гэта шэраг мыканняў і варыяцый аднаго-адзінага галоснага, пры дапамозе якога маюць зносіны дзевяць дзесятых жыхароў гэтага вострава. – І кінуўся да акна, нібы расчыняючы яго. – Слухайце! Перазвон! Звон па нас! Слухайце вы ўсе. Хай паможа бог гэтаму старому дому.
Я не мог болей.
– Што, адчуваеце faux pas2? – спытаў псіхіятр.
– Felix opportunitate mortis3. Мне сорамна.
– Што зробіш. Многіх з іх не вылечыш. І саромецца няма чаго. Прыйдзе час, на гэтых, безнадзейных, мы накопім матар’ял надзеі для іншых. І тады адзіным невылечным адхіленнем у псіхіцы будзе тое, пра якое і зараз кажуць: “Балван, якіх мала”.
– Абы не пры штурвале.
– Ну гэта ўжо не псіхіятраў справа.
– Хадзем, хадзем адсюль.
Ён гаварыў з усмешкай, хаця і сумнай. А на мяне каціліся хвалі чалавечага гора. Вялізныя хрыбты чорнай вады. І гэта былі нашы няўдача і непаспяховасць, нашы нядоля і злашчасце. Усе грані нашай нядолі: атамнай, мілітарысцкай, сексуальнай. Пагрознай. Чым мог памагчы супраць гэтых няспынных навал нейкі там стары добры бром. Стары экіпаж Флінта цяпер нават сваю славутую песню спяваў бы зусім іначай:
Йё-хо-хо, і бутэлька брому.
Я не мог больш глядзець у вочы гэтым людзям і ўзмаліўся перад Лыганоўскім аб літасці.
І вось мы ехалі назад, паступова ўязджаючы ў позняе весняе сутонне.
– Ну вось, – сказаў лекар. – Цяпер вы самі бачылі гэты адчай. І менавіта каб не дайсці самому да такога, кіньце ўсе вашы заняткі, перастаньце думаць аб усім і – куды-небудзь, куды хочаце. На мора, у горы, у стэп. Сцеражыцеся ілюзій.
Добрая ілюзія, калі я сам бачыў цені на галерэі і іншае… Гэта што, неаб’ектыўнае ўражанне?
Ён усміхнуўся гожым ротам:
– Сярэневяковыя вядзьмаркі, каб “лётаць”, націраліся маззю. У яе склад уваходзіў аканіт. Ён даваў цалкам “аб’ектыўнае” адчуванне палёту. Але ж вы не будзеце адмаўляцца, што гэта была чыста суб’ектыўная ілюзія.
– А гэта што, таксама суб’ектыўная ілюзія, што мае паперы пару разоў былі пераварушаныя?
– А вы не маглі самі гэтага зрабіць… гм… ва ўзбуджаным стане?
– Клянуся вам, што падчас гэтых “ілюзій” я з месца не мог скрануцца. Як прыкуты. Усе мускулы здраўнелі… Вы лепей, чым разважаць, парады мне нейкія далі б.
Сказаў я гэта ці не занадта палка. І не дзіва: я такі досыць моцна спалохаўся тых дантавых колаў пекла, праз якія ён мяне сёння правёў.
– Парады? Ну, піць. Вы шмат п’яце?
– Выпадкова і досыць рэдка.
– Курыць… Лепей за ўсё… Абавязкова кіньце курыць.
– Ну, гэта вы занадта патрабуеце.
– Можа. Ды гэта ў вашым выпадку, можа, і не дужа шкодзіць. Лепей, вядома, кінуць, калі хопіць волі. Проста выдатна было б, каб кінулі. Але тут я дрэнны парадчык дый патрабаваць не маю права. Сам дымлю, як цягнік. З вайны. З фронту. Самі разумееце… Ну, можа, крыху меней курыце… Урэшце гэта не самая вялікая бяда. А вось кінуць справы, каб сонца, зелень, свежае паветра, спакой, – тады і дыміць можна. Крыху.
Прыпаркаваўшы машыну, мы ішлі да сваіх хатаў.
– Што, Герардзе? – спытаў Пахольчыка лекар. – Як там з дамоўленасцю?
– Ды вініцца мушу. Не дастаў, і пэўны час, мусіць, не будзе. Перабоі.
– А, ладна, – махнуў рукой Лыганоўскі. – Пакурым пару тыдняў штось іншае.
…Падымаліся да сябе. І на пляцоўцы, дзе была кватэра лекара, убачылі Хілінскага, які спускаўся ўніз.
– Дзень добры панству. А дзе гэта вы, Косміч, прападалі цэлы дзень? Кампанія? Кабеты?
– Кампанія ў мяне была невелька, але бардзо пожондна, – сказаў я словамі не дужа прыстойнага польскага анекдота.
– Пробашч? Арганіста?
– Не, тыя ў Альшанцы…
– Няўжо астатнія з таго анекдота?
– Ды не…
Я гатовы быў ляпнуць нешта праўдзівае пра падзеі гэтага дня. Але тут, дай божа яму здароўя, мяне перабіў Лыганоўскі. І праўда, калі кліент не хоча берагчы лекарскай таямніцы, то гэта хочаш не хочаш павінен рабіць за яго сам лекар. Нават наступаючы дурню на язык.
– Ён не скажа, – сказаў Лыганоўскі. – Бываюць такія рэчы, што трэба трымаць язык за зубамі. На мой погляд, ён сёння цалаваўся з чужой жонкай.
– Божа мой! – уздыхнуў Хілінскі. – І ўсё гэта адбываецца ў прававой дзяржаве.
Памаўчаў.
– Хаця цяпер пайшлі мужчыны спрэс як з анктдота: “Ваша мэта што? Пацалаваць маю жонку? Ну то, скончыўшы сваю справу, вы можаце пайсці…” Словам, Антоне, калі ты кажаш, што рыба добра ловіцца, то я, можа, неяк днямі заеду да цябе. Стаць там на пастой можна ў каго?
– Гэтага дабра хопіць.
– А ведаеце, – сказаў Лыганоўскі, – можа, і я падскочу на дзень-другі. Адгулаў некалькі скапілася. І так абрыднуў горад. Горача. Ногі ў асфальце вязнуць. А там жа – канец мая.
– І ў дадатак, – сказаў я, – дзякуючы позняй вясне сям-там у гушчары ды ў баравінных ярах ёсць яшчэ апошнія смаржкі. Ну, не кошык, а на патэльню назбіраеце.
– І смаржкі? – вохнуў псіхіятр. – Усё. На каленках прыпаўзу. А можа, разам пад’едзем? Вы калі, Адам Пятровіч?
– У тым і справа, што дакладна не ведаю. З’ездзіць тут на дзянёк да сваякоў трэба. Пад Кладна. Ну, можа, усё ж там, у Альшанцы, сутыкнемся. Будзе яшчэ лепей.
– Так. Запланаванасць заўсёды пасуе перад сюрпрызам.
Мы разышліся.
Больш за ўсё я люблю вось такія нечаканыя, як з яра галавой, паездкі. Калі збіраешся спехам, калі не залежыш ні ад аўтобуса, ні ад білетных касаў, ні ад папярэдняга продажу гэтых білетаў, а залежыш толькі ад майстэрства вадзіцеля ды ад спраўнасці машыны, калі дзе захацеў, там і спыніўся. Ці на беразе ракі, ці на ўзлессі, ці паляжаць у сакавітым канюшынніку або ў дурманных каноплях.
Калі выходзіш у пяць раніцы, яшчэ пазяхаючы ад соннага холаду, як паступова разаграешся, як запальваеш першую цыгарэту, і яна асабліва смачная ў ранішнім, зусім яшчэ чыстым паветры.
Як ідзеш загадзя ўмоўленым маршрутам і цябе недзе дарогаю падхоплівае Шчукаў “казёл” (адна з улюбёных мною машын, асабліва калі лета і брызентавыя “сцены” падабраныя ўгару, і вецер як сабе хоча жартуе з людзьмі, з іхнімі валасамі, каўнярамі, і ўсё такое іншае). Ды яшчэ калі акрамя вадзіцеля тут жа на заднім сядзенні з табою Шчука і Хілінскі.
Псуе, праўда, крыху настрой прысутнасць побач з шафёрам сардэчнага сябра, “няўхільнага” Якуба Клепчы. Але што зробіш, ніколі на зямлі не бывае стопрацэнтнага шчасця. Прымірымся і з васьмідзесяціпрацэнтным.
Мільгаюць рэчкі, сялянскія вазы ля апушчаных шлагбаўмаў, лясы, паляны сярод жыта (і на некаторых – вялізныя, як свяшчэнныя дубы продкаў, дзічкі).
Пралятаюць проста пусткі, зарослыя верасамі, і на іх беларускімі кіпарысамі ўзвышаецца змрачнаваты елянец.
А там мільганулі на ўзгорку руіны замка ці даўняга абарончага касцёла. Хаткі прыляпіліся над аранжавым рачным абрывам, а крыху далей, у затоцы, варушацца ад плыні плеці жабніку і цвіце вадзяная грэчка.
Край мой! Родная мая зямля! Як жа мне жыць, калі я пайду з цябе? Як мне быць, калі я памру і, можа, быццё маё яшчэ некаторы час не скончыцца – і гэта й ёсць абяцанае мне пекла? Без цябе.
Каго спытаць пра гэта? Ясна ж, не Клепчу, які гаворыць штампамі і, там, дзе гэтага не трэба, занадта ўзнёсла, а на самай справе самы сапраўдны тупак увогуле. І ўсё адно было б яму дзе нарадзіцца, бо паўсюль бы ён “спаўняў справу”. І ніколі б не прыйшлі яму ў галаву словы славацкай песні, якія прыдумаў калісьці нейкі бязведамны славацкі чабан, горскі “бача”:
Кто тя буде, вінко, піці,
Кед я будем в хробе гніці.
Ясна, што спытаю ў астатніх двух, якія плацілі за тое “вінко”, за елянец на пустках, за гэтае беларускае паветра – самім жыццём. Ды і ў іх не спытаю. Проста буду гядзець на іх і, часам несвядома, рабіць вывады.
І вось ужо цягнецца злева імклівая празрыстая рака, а на гарызонце будынкі, стрэлы званіц.
Кладна, ледзь не самы ўлюбёны мною горад на ўлюбёнай мною зямлі. Кварталы свежаспечаныя, а пасля і старыя з крываватымі вулачкамі, з дамамі, вокны якіх ледзь глядзяць на свет праз сцяну буяну – зялёнага кучаравага дзікага вінаграду. І глухі комплекс кляштара візітак, а далей узносіцца ў неба ўжо трыста год “фара”.
Горад мой горад, са сваімі тварамі, пахамі, поліфаніяй гукаў, са сваім нязмерна прыўкрасным абліччам.
“Казёл” спыніўся ля скверыка на плошчы. Я вылез.
– Мы тут на Аптэчную звернем, а ты, хлопча, шыбуй па Замкавай і пасля ўправа. Падвозіць цябе пад ганак няма чаго. Ды тут і недалёка. Даем табе пяць гадзін максімум. Пасля чакаем ля Бернардынаў. Застанешся – прыходзь папярэдзіць. Не – падкінем цябе да Альшан.
– Ну а я тут у гасцільні затрымаюся, – сказаў Адам. – А прыеду ці то заўтра, ці на трэці дзень.
…Дом пад патрэбным мне адрасам стаяў на адной з тых зялёных ці то вулачак, ці завулкаў, што збягалі ў прырэчны яр. Унізе бегла адна са шматлікіх рэчак (ці не Кладнічанка), і кожны завулак канчаўся мосцікам цераз яе, а на другім беразе зноў караскаўся па схіле яра, на гэты раз угору.
“Мой” дом быў тыповы фальваркова-шляхецкі дом, якія тысячамі калісь былі раскіданыя па Беларусі, а зараз сустракаюцца ўсё радзей і радзей і якія так любіў і ўмеў маляваць Генрык Вейсенгоф. Доўгі, аднапавярховы, з высокім дахам і пабеленымі драўлянымі калонамі на ганку, з блакітнымі акяніцамі і вясёлкавымі ад старасці шыбамі, якія глядзяць у запушчаны сад, у стары дрэвападобны бэз.
Здавалася б, такія някідкія, сціплыя, мілыя, нават нібы несамавітыя – яны, аднак, сэрца краіны нашай. Бо гэта ў такіх вось дамках нарадзіліся, акрылелі і ўзмужнелі не толькі нашы, беларускія, але і польскія хвала і слава. З такіх вылецелі ў свет Багушэвіч і Чачот, Купала і Каліноўскі. У такіх заззяла першая іскра жыцця Міцкевіча, Манюшкі і Касцюшкі.
Я, вядома, не чакаў, што мяне дзівам сустрэне ў дзвярах нейкая з вышэйпамянёных асоб. Штурхнуў рыплівую фортку, прайшоў алейкаю пад бэзамі, перамяшанымі з брызглінай, бружмелем і махровай шыпшынай, таргануў за язык меднага цмока (забрынчаў недзе ў доме званочак) і пачуў праз хвіліну досыць яшчэ ўпэўненыя крокі. Дзверы адчыніліся, нечая рука зрабіла запрашальны жэст, закрыла за мной дзверы (на падлогу ляглі рознакаляровыя плямы ад двух акон, што былі паабапал дзвярэй) і толькі тады націснула на выключальнік.
Стары ў трэніровачных портках і палатнянай кашулі з кароткімі рукавамі разглядаў мяне зусім не старэчымі, не выцвілымі шэрымі вачыма.
– Антон Косміч, – сказаў я.
– Мне званілі, я чакаў вас, – голас быў барытанальна-басісты, крыху надтрэснуты, але таксама яшчэ досыць малады. – Яраслаў Мірашэўскі, былы акруговы пракуратар, а цяпер… гм… пенсіянер. Праходзьце.
Хата была абстаўлена, мабыць, модна ў часы сэцэсійнага сімвалізму, стылю, які на нашым беларускім усходзе і ў Маскве на рубяжы стагоддзяў называўся “купецкім мадэрнам”. Гэта вельмі б не пасавала з вонкавым выглядам хаты, каб не тое, што “мадэрну” ў той час заўсёды спадарожнічала так званая “хлопаманія”. Таму побач з вітражамі ў некаторых вокнах, з дзвюма-трыма карцінамі, якія былі б якраз да месца на сценцы ў Яме Міхаліковай4, побач з іншым такім, вычварным, віселі на сценах і ляжалі на падлозе і тахце народныя кілімы, віселі дубовыя, разьблёныя паліцы і лыжнікі. Віселі груба намаляваныя на шкле “Уцёкі ў Егіпет” і беластоцкія, з аленямі, тканіны, стаяла і некалькі старых мэбляў. І ўсё гэта разам стварала нейкае падабенства гармоніі.
Ён правёў мяне ў кабінет (груба абгабляваныя паліцы з кнігамі, пісьмова стол велічынёю з поле бою пад Оршай, драўлянае, саматужнай работы крэсла з вышыванай падушкай на ім).
– Жонка з’ехала да ўнукаў. Я адзін. Пасля, значыцца, сходзім у рэстарацыю. А пакуль будзем піць чай. З сунічным варэннем. Леташняе. Ну цяпер і да сёлетняга недалёка... Любіце з сунічным?
– Яшчэ б.
– І я люблю.
Калі з’явіўся фарфоравы пузаты чайнік-самавар, срэбныя, хаця і крыху памятыя, імбрычак з заваркай, цукарніца і смятаннічка з вяршкамі і талерка (так, звычайная талерка) з сунічным варэннем ды дзве разеткі, ён пасадзіў мяне на старадаўнюю драўляную шляхецкую канапу, наліў чаю, паклаў варэння і стаў мяне разглядаць.
А я ў гэты час разглядаў яго.
Высокі і, нягледзячы на старасць, худы, не азызлы. Худы не ад “злога жыцця”, а па-спартыўнаму. Жоўтае, сухое, вельмі класічнае аблічча, і на ім сіні нябеснай вочы. Не хацеў бы я сустрэцца з такімі, каб мяне судзілі.
Не, не выглядае на старога. Нос не адвіслы, сівыя, аж срэбныя, валасы толькі крыху парадзелыя з лоба, рот цвёрды, вусны хаця і страцілі колер, але харошай формы. Рухі хаця крыху й замаруджаныя, але дакладныя і выразныя. Відаць адразу былы склад і былую пароду.
А ў вачах побач з гумарком пранізлівая ўвага, адметны шырокі розум.
Не, не хацеў бы я быць падсудным пры такім пракуратары. Справядлівы-то справядлівы, але як ты вінаваты – літасці не чакай.
– Значыць, вам працэс “сваякі Юлляна Сая супраць Крыштофа Высоцкага”? Ліпень – жнівень трыццаць дзевятага? Ну, паколькі ўжо спатрэбіліся жывыя архівы, то да вашых паслуг. Ну, вядома, настолькі, наколькі можна спадзявацца мне на сваю памяць. Тым больш што я той працэс не вёў, а аддаў яго весці памочніку, віцэ-пракуратару Рышарду Мыслоўскаму.
– Чаму?
– Ну, малады чалавек. Маладое імкненне да пашаны і славы. А мне было тады ўжо амаль сорак. Трэба было даць яму магчымасць высунуцца. Я яго паважаў…
– А акрамя?..
– Гледзіцё ў корань? Гэта добра, што адразу заўважылі і “акрамя”… Я амаль ніколі не звязваўся з працэсамі, дзе хаця крыху пахла палітыкай. А калі звязваўся, то пракуратар з мяне быў нікуды не варты. Калі бачыў, што чалавек сумленна ішоў у сваю справу, – адвакат амаль абавязкова выйграваў працэс.
– І можна было?
– Так, каб ніхто не мог прычапіцца – цяжка, але можна… Не верыце, думаеце, языком віляю. Каб віляў, каб быў пракуратар-інсінуатар, пракуратар-каланізатар, то не пенсія б мне ад новай улады была, а віляў бы я языком недзе ў Вілюі.
– Хіба палітычнае было забойства?
– Спачатку выходзіла на ўсе сто, што палітычнае. Толькі занадта ўжо нейкае… гідкае, з паскудзінкай. Нібы не “палітык” рабіў, а такая сабе дробная вужачка. Хаця ў палітыцы і такіх хапала і хапае. Хадзілі чуткі, што хлоп нібы ўваходзіў у нейкую падпольную студэнцкую групіроўку. Звязвалі з яго імем справу лістовак у Кладненскім тэатры, “экс”5 банкаўскай машыны. Але два сведкі былі звязаны з паліцыяй. І гэтыя справы, у якіх ён ці ўдзельнічаў яшчэ, пашкодзілі Крыштофу больш, чым забойства. Ну, а пасля пайшло такое, што я за галаву хапіўся, і адзіным суцяшэннем было тое, што пакарання смерцю яму і Рышард Мыслоўскі даб’ецца.
Дык вось як яно было.
Апавяданне былога акруговага пракуратара
Яраслава Мірашэўскага аб працэсе 1939 года,
на якім абвінавачваўся ў забойстве
мешчанін Крыштоф Высоцкі
– Зноў папярэджваю: кажу толькі тое, што памятаю. І ручацца за кожную дэталь, за кожную дробязь, за кожны валёр – не буду. Так з папраўкамі і запісвайце. З папраўкамі на тое, што я гэта так запомніў.
Гэта было, калі я не памыляюся, вясною 1939 года. У той дзень я якраз папісваў так званыя “уможэнювки”. Адзін з самых непрыемных абавязкаў у пракуратара. Гэта значыць, “марыў” кароткім рашэннем справы, падрыхтаваныя віцэ-пракуратарам: “няма складу злачынства”, “самагубства”, “спраўца не знойдзены”, “няшчасны выпадак”. Разабрацца ў гэтым толкам часу няма, і калі твой віцэ-лянцюх, то цалкам можа быць, што ўморыць нехта, ды хоць бы й ты сам, за нейкі там дзень і поўны куль улік, і забойства, і самога злачынцу, які ў скверы па той бок вуліцы ў гэты час цыгарэтку прыкурвае.
Настрой у мяне – хоць вешайся з такой прычыны. І тут папка, а ў папцы паперкі. І я тыя паперкі павінен “умарыць” з той прычыны, што няма складу злачынства і не наша зямная справа яго судзіць, а судзіць яго будзе бог, таму што самагубства – гэта парушэнне божага закона і злачынства супраць бога і сваёй неўміручай душы.
Што ў папцы? Рапарт пастарунковага, прызнанні сведкі, нейкага Язэпа Шаўца, што, збіраючы вясною журавіну, выбіўся проста на мёртвае цела, нічым не прыкрытае, пратакол лекара судовага, пісаны, відаць, левай нагой, адна гільзачка ад пісталета – а калібр ягоны 7,65. Ну і аркушык бруднаваты паперкі, на якім чорным па белым:
“Бывайце, людзі. Бывайце і вы, мае сваякі, што не паверылі майму цяжкаму становішчу і цягнулі з тым, каб памагчы мне. Маю на імя Крыштоф сын Леана Высоцкі. Дзякуючы няўхільнаму, фатальнаму збегу абставін учыніў у Кладна махлярства і растрату. Баюся не таго, што за мною па пятах ідзе паліцыя. Ад яе я уцёк бы. Але куды ўцячы ад уласнага сумлення! Не хачу жыць заплямленым і таму адбіраю ў сябе жыццё”. І подпіс з вензэлямі. І аніякіх, да яснай халеры, дакументаў.
Сабраўся я ўжо і гэтую справу падмахнуць, але шкрабе нешта ў мяне на душы. “Не, – думаю чамусьці, – марыць гэтую справу шчэ ранавата”.
Чаму? А таму, што раны дзве (у ямку на мяжы шыі і грудзей, тую, дзе “душа жыве”, і ў левую скронь). Першае месца смяротным сяляне лічаць, а мяшчане ды яшчэ з прэтэнзіямі на “культуру” – радзей. А левая скрронь? Ляўшун быў, ці што? Ці, можа, па старой “царскай” яшчэ памяці? Тады леўшуноў (здаецца), ды людзей з пляскатай ступнёй, ды яшчэ імпатэнтаў у армію не бралі. І столькі іх тады ў нас развялося – Нарач запрудзіць можна. А пасля, гядзіш, такі са “ступой” так ад палясоўшчыка ўцякае, што лаўжы трашчаць. А пасля ў такога імпатэнта поўная хата дзяцей. І правальваецца справа аб пастаўцы дзяржаве толькі паўнацэнных егераў. З трэскам.
Прытым гільза адна. Прытым нідзе ў справе ані слова пра пісталет.
Ну, праз дзяжурнага асэсара загадваю высветліць справу са зброяй, зрабіць ускрыццё трупа. І тэлефаную ў паліцыю, ці не аб’явілі яны росшук такога і такога махляра і растратчыка.
Не паспеў філіжанкі кавы выпіць, з камісар’ята адказваюць: зброі пры тленных астанках не знайшлі (сам, мёртвы, занесці нікуды, вядома ж, не мог, значыць, падабраў нехта і цяпер чакай новых эксцэсаў, калі яна, зброя, у нягожыя рукі трапіць).
Марудзіць тут не было чаго. Замовіў машыну (памятаю як зараз, што нямецкі “мерседэс-бенц”) і еду ў каменду павятовую ў мілай кампаніі суддзі-следчага, кіраўніка седчай брыгады і пары пастарунковых.
Едзем на месца здарэння.
Спыніліся, помніцца, на ўзлессі і папрамавалі на месца здарэння. Пастарунковы торкае пальцам у месца, на якім, “здаецца”, знайшоў астанкі той мужык.
– Як ляжаў?
– Галавою вось сюды, да таго малога ўрвішча. І песць адной рукі звешвалася з яго.
Глянуў я ўніз – у пары метраў унізе дрыгва. Ды не такая, на якой сівец расце, а значыць, пры асцярожнасці прайсці можна, а тая, што зеляненькі такі дыванок, а ў рэдкіх разрывах ягоных – нешта накшталт толькі што замешанай вадкай цамянкі. Калі адкінуў руку пасля стрэлу, то да старшнага суда ніхто таго пісталета не знойдзе. І якраз разрыў на гэтым месцы.
– Левая рука была адкінута?
– Гм… дайце саабразіць… Не, правая. Правая была.
“Што ж ён, – думаю, – цераз галаву страляў? Або, прабіўшы скронь, акуратна пераклаў пісталет у правую, будучы практычна ўжо мёртвы, і толькі тады руку адкінуў? Не клеіцца нешта”.
Ну і на месцы паспяшаліся. Паверылі занадта запісцы. Гэта не тое, што цяпер (хаця і цяпер зрэдку здараецца), калі ў гэткім выпадку такі тарарам падымуць, што не толькі ўвесь крымінальны вышук, але і ўсіх чарцей у пекле вадун водзіць.
А тут акрамя іншага ўсяго столькі слядоў натапталі, нібы на гэтым месцы ўсім добрым людзям наваколля бясплатна голую Мэры Пікфард паказвалі. У кампаніі з Дугласам Фербенксам, бо і жаночыя сляды ёсць. І яшчэ паказвалі нейкую свінячую кіназорку, бо ляснічы ўказаў нам, што прайшла вялікая чарада дзікоў і яны маглі таксама затаптаць чыйсьці патрэбны нам след.
Словам, ані следу, ані пісталета, ані другой гільзы (урэшце, такую дробязь лёгка і згубіць вясной у гліцы ды апалай асенняй лістоце, а тут яшчэ якраз пачаў аблятаць зімні дуб – густымі шатамі ў паветры, тоўстым дываном – на зямлі).
Дык вось, пацалавалі мы на страсе салому ды вярнуліся дадому.
А тут і вынік ускрыцця. Дзве агнястрэльныя раны: грудной клеткі – трохі зверху ўніз, справа-налева (нічога сабе манько!), і галавы – ад левай скроні ўгору, і куля ў чэрапе. Першая рана – мог яшчэ нават і дваццаць хвілін жыць, другая – адразу б страціў прытомнасць. І – вось што такое гэтая клятая магія агульнай прадузятасці, агульнай думкі, агульнага пераканання, агульнага памылковага погляду, халера б іхняй матары – лекар робіць выснову, што “не выключае самагубства”.
Ну першы стрэл, ясна, нават тыповы для самагубцаў у сэнсе кірунку кулі. Але каб яшчэ ўмудрыўся пісталет перакласці ў левую руку ды другі раз – гэта так жа рэдка, як у самурая, калі робіць харакіры. Два ці тры выпадкі за ўсю гісторыю Японіі, што ўзразаў жывот не толькі злева направа (ці як там), але і знізу ўгору.
Не, нешта не так. А тут тэлеграма, што служачы фірмы такой і такой змахлярыў два разы на оптавых пастаўках тавару (лічы, пяць тысяч злотых у кішэні) і з пачатку ліпеня мінулага года прысвоіў яшчэ тры тысячы. Як на той час – вялізныя грошы. Вось калі па-сялянску лічыць, то гэта чатыры тысячы пудоў жыта, сто дужа харошых і восемдзесят элітных, чыстапародных кароў, сорак вельмі добрых коней. Кормных кабаноў пудоў на дзесяць – восемдзесят, пойных цялят узростам у месяц – пяцьсот з гакам. Дамоў з мезанінам у такім гарадку, як Слонім, – штукі чатыры-пяць. Ну, а калі быць моднікам, то чатырыста пар саманайлепшых пантофляў, самых модных, самых дарагіх, хай бы сабе хаця й кракадзілавай скуры.
А калі мець крыху спрыту, то падчас крызісу і пасля яго, падпаліўшы застрахаваную хату (а страхоўка да крызісу сто злотых каштавала), можна было на тыя страхавыя грошы дзве хаты пабудаваць, лепшыя, часам нават каменныя.
“Што ж гэта ты, – думаю, – хлопча, не пакутаваў залішне – аж да прывідаў, – сумленнем, як махлярыў, а тут табе толькі жыць, смажаныя гусі самі ў рот падаюць, а ты раптам каяцца пачаў? Дый не трэба было баяцца, бо сплацілі сваякі ўсю суму, аб чым самагубца, уцёкшы, не ведаў (а чаго тады на іх чэрствасць спасылаецца?)”.
Фотакарткі разаслалі. Цётка Высоцкага сказала, што напэўна ідэнтыфікаваць пляменніка не можа, даўно бачыла (мілая патрыярхальнасць сямейных адносін!), але цалкам можа быць, бо і тып на фота і пляменнічак – абодва шчарбатыя, няма двух пярэдніх зубоў. Цалкам як у мудрай нашай казцы, калі мядзведзь адцяпаў аднаму нашаму суайчынніку галаву, а суседзі задумаліся, ці была ў таго галава, ці не, і ўрэшце вырашылі звярнуцца да жонкі безгаловага. Адказ той быў дакладна такі, як ў цёткі: “Раніцай, калі капусту сёрбаў, то барадзёнка целяпалася, а ці была галава, ці не – не прыпомню”. І яшчэ прызнала гэтая мондрая дама куртку лесніка, якую пляменнік з нейкага капрызу часам насіў.
Выклікалі яе асабіста – вынік не лепшы: “Бадай што, ён, але вельмі змяніўся”.
– Асобныя прыкметы былі?
І зноў прыйшлося тлумачыць, што гэта такое.
– Ну як жа, – узрадавалася, – след па выдаленні апендыкса.
Паглядзелі – ёсць шнар, цэлых дванаццаць сантыметраў даўжыні. Яна ўжо хацела ісці, але тут мне нібы цюкнула:
– Калі яму выдалілі адростак?
– Ну, добра не ведаю (“была галава ці не”), але год сем-восем назад.
– А з якога часу гэты шнар? – гэта да лекара.
– Ну, труп нават на лёдзе пачаў пакрысе… гм… цяжка каб з дакладнасцю. Але здаецца, што год гэтаму шнару. І не болей як два.
– Ды не, даўней было, – абурылася цёцечка. – Яшчэ ў лясной школе вучыўся.
“Трэба будзе памышкаваць па лясніцтвах і леснічоўках ад Кладна да Альшан”, – падумаў я, ды на некаторы час і забыўся на гэта.
А між тым графічная экспертыза дала катэгарычнае заключэнне: запіска напісана рукою Крыштофа Высоцкага.
Ніхто з нас не падумаў, што гэта, уласна кажучы, не мае аніякага значэння. Дык вось, і нявеста Высоцкага, нейкая Антасевіч, апазнала на фатаграфіі жаніха. Словам, адначасова і тупік і выйсце, гледзячы, хто чаго хацеў ад следства.
І вось тут я і перадаў справу ў рукі віцэ-пракуратара Рышарда Мыслоўскага. Не таму, што баяўся цяжкасцей, а таму, што хацеў ягонай перамогі, хацеў, каб ён цвёрда стаў на свой шлях. Абодва мы ўнутрана былі перакананыя, што гэта не метад Іуды, але метад Каіна, не самазабойства, а забойства і што забойца – сам Высоцкі. Назавіце гэта інтуіцыяй, плодам вялікага вопыту і назіранняў. Але я быў упўнены. Ён таксама. І няма, як кажуць, прычыны тлумачыць чаму. Заставаліся пытанні, на якія мы не маглі адказаць.
Хто быў забіты? Чаму пераапрануўся ў вопратку Крыштофа? Як быў заваблены ў гэтыя нетры?
А тут яшчэ папаўзлі чуткі, што забойства адбылося на глебе палітыкі (язык без костак, а палітыку тады – і, на жаль, не толькі тады – шукалі ва ўсім). Трэба было спяшацца. Кожны наступны акт, сапраўды ўчынены ў імя палітыкі, мог зрынуць з месца лавіны. Мы не ведалі, што праз нейкія паўгода Польшчы будзе не да палітычных паляванняў за вядзьмаркамі і ведзьмакамі, а адзінае, што ёй будзе важліва, – гэта ні менш ні больш, як права дыхаць і ўвогуле жыць.
Антасевіч, праўда, прызналася яшчэ, што пасварылася з жаніхом дні за два да смерці таго (ён расказаў ёй пра грошы, і яна патрабавала іх вярнуць фірме, а ён не хацеў) і больш з ім не бачылася. А паколькі няма чаго святому месцу стаяць пустым, то завяла яна сабе ўжо і новага “рыцара”.
І вось што азначае перасаліць, нагрувасціць больш, чым трэба, яўных і ўскосных доказаў. Больш, чым іх магло быць.
Прыбегла панна Антасевіч у камісар’ят і кажа: ліст ад Крыштофа. А ў лісце словы, што, “калі атрымаеш гэты ліст, мяне ўжо не будзе ў жывых. Мне не шкада пакінуць зямлю і цябе. Шчасця!”
А штэмпель нашай пошты… на пяць дзён пасля самагубства пазнейшы. А штэмпель адпраўлення такі неварызны, што невядома, адкуль дасланы ліст: з Кракава, Гдыні, Навагрудка або яшчэ аднекуль.
А здымак – на вуліцы. І недзе я тую вуліцу бачыў. І здаецца мне, што ў Варшаве. І ці не кракаўскае гэта прадмесце? І ці не рог гэта касцёла свентэго Кшыжа? І ці не пашукаць недзе ў раёне Свентакшыжскай, дзе-небудзь на Новым Свеце або на Крулеўскай фотамайстэрні, дзе тое фота зроблена?
Запытанне. І адказ. Ёсць такі вулічны фатограф. Ёсць фатаграфія, што аперыруе ў гэтым раёне горада. І змяшчаецца яна якраз на Крулеўскай. І фотку вышэйпамянёнага пана аддалі друкаваць праз два дні пасля ягонага самагубства, а наступнага дня ён сам зайшоў за ёю. Як кажуць, повен жыцця.
Ясна, што жыве, і ясна, амаль з поўнай поўнасцю, што гэта ён зрабіў тады ў лесе тое паршыўства.
І тут хада падзей, гэткая павольная, раптам сарвалася на шалёны намёт. Галопам прыбягае ў Кладзенскі камісар’ят панна Антасевіч і кажа, што ішла са сваім “новым” па Замкавай вуліцы (вы ішлі ёю да мяне) і, здаецца, бачыла Крыштофа, і ён юкнуў у натоўп, і што цяпер ён яе нажом ці яшчэ нечым “залатвіць”, як у славутай песні “Чтэры мілі за Варшавон”, той самай, што зараз уваходзіць у залаты фонд рэпертуара спевака Ярэмы Стэмпкоўскага.
Ну абклалі яе дом, устанавілі назіранне над раёнам. І ўжо праз два дні функцыянеры паліцыі перастрэлі яго ў пад’ездзе дома “на Кладніцы”, дзе жыло былое каханне. Невядома, ці сапраўды яно “не ржавее”, ці павінна было змоўкнуць.
Спыталі, ці не Высоцкі? Не, я Юллян Сай. І метрыку адпаведную паказвае. Але не скандаліў, калі яго пасадзілі ў “кошык для радыскі” і адправілі куды трэба.
І вось тут я падумаў, што метрыкай карыстаюцца пераважна на вёсцы, што шукаць, між іншым, трэба і ў леснічоўках. І ўжо ў сёмай з іх жыла сям’я па прозвішчы Сай, і нічога там пра забойства не чулі, а сын іхні Сай з’ехаў, каб паступаць у школу “на ляснічага”.
І тут закруцілася кола.
І паказанні Саяў: бацькі і дзвюх дачок. І паказанні сваякоў Высоцкага. І пазней вочныя стаўкі – усё пайшло ў ход. А карціна злачынства зрабілася такой яснай, як быццам я яго назіраў ад пачатку да самага канца.
Ну, спачатку біяграфію. Біяграфія звычайная. Выслухалі яе з суддзёю-следчым і віцэ-пракуратарам і не здзівіліся.
Байструк, бацькі не памятаў, дый матка яго, відаць, не ведала. Таму прозвішча – матчына. Пасля і маці паехала кудысь – ці на працу ў Баварыю (вербавалі тады), а яго, двухгадовага, кінула бабцы, сваёй маці. Праз дзесяць год тая памерла, і падлетак перайшоў на рукі цёткі, малодшай сястры маці. Тая настаўніца, муж яе – таксама. І яна за хлопца старэйшая толькі на дзесяць год, і… словам, з тых, пра якіх кажуць: “Пробы ставіць няма дзе…” Вучыўся хлопец і нават розум і здольнасці паказваў не абы-якія, але вучыўся няроўна. А тут яшчэ родная цётка дапамагала. Адкрыла яму, пятнаццацігадоваму, усе, якія сама ведала, “таямніцы Амура”. Словам, зрабіла з няўстойлівай асобы, ды яшчэ й не асобы пакуль што, матар’ял на скончанага, закаранелага нягодніка.
Дзядзечка нешта падазрае. Дзядзечка пляменнічка і сабрата выпіхвае ў лясную школу ў Бялай-Падляскей. Той канчае, нават з поспехам. На службе ў дзяржаўных лясах. А пасля калейдаскоп. Жаніцьба на ўдаве, прадажа гаспадаркі, пераезд у Варшаву. Абкраў маладую да ніткі і ўцёк. Спаймалі. Далі восем месяцаў. Добрыя людзі часам гадамі чакаюць дарэмна, а нягодніку, як заўсёды, амністыя тут жа падваліла. Прыказка гэтая наша непрыстойная, але “багатаму чорт і ў кашу валіць, а беднаму і ў поліўку лье”. Словам, дзе і так густа, то каб яшчэ гусцей было.
На волі ўладкаваўся практыкантам у ляснічага Хмялевіча. Амаль адразу выпараецца разам з грашыма, асабістым пасведчаннем і пісталетам (вось яна адкуль віцца пачала, нітка замшанскай трагедыі).
Зноў Кладна. Тут і пазанаёміўся з Антасевіч. Што ж, хлопцу дваццаць восем (ёй дзевятнаццаць), прыстойны, ясна ж, “не жанаты”. Коміваяжор, але ж не так складана і якар кінуць, скажам, у фірме “Ян Пліцка і сын”. Лясная фірма. І ён – знаходка. Лес ведае, знаёмствы ў LP (lasy panstwowe) ёсць, ледзь не да вуліцы Вавельскай, 54, дзе дырэкцыя галоўная (прынамсі, так кажа). Спец і па дыхце, і па тэрпентынарнях, і па дыстылярнях жывіцы. Ён табе і кнігі весці і інкасатар – знаходка, і толькі. Расце давер – расце і махлярства і ашуканства. Ну, тут падрабязнасці не патрэбны. Тонкае было круцельства. Так і накруціў ён сабе восем тысяч злотых. Ну і тут чамусьці адкрыўся Антасевічуўне. Тая – каб вярнуў. Ён – у аніякую. Пасварыліся. І тады ён “звяў” адзін.
Прыглядаўся да розных месц, куды можна было б укласці капітал. А тым часам раз’язджаў на веласіпедзе ў мундзіры палясоўшчыка прыблізна ў шматкутніку Аўгустоў – Беласток – Навагрудак – Альшаны – Ліда. Кладна, вядома, мінаў.
І вось Замшаны і леснічоўка ў Цёмным Бары. Стары Андрон Сай, старэйшая дачка Агата, сын Юллян ды малодшая доня – Ганна. Зайшоў папіць дый начаваць застаўся. Ну, а дзе начег, там у нас і вячэра. Знайшлася і бутэлька. Знайшлася пад яе і добрая бяседа… Даверлівасць гэтая наша, прастата – горш яны за любое крымінальнае, за кожнае нават дзяржаўнае злачынства.
Стары быў старой школы, калі ад палясоўшчыка толькі і патрабавалася, што веданне лесу на ўчастку ды сумленнасць. А новыя часы патрабавалі яшчэ і сякой-такой асветы. І палясоўшчык “з асветаю” выдаўся ім асобай прыблізна таго самага гатунку, што ў нашым коле доктар ганорыс каўза Сарбоны або лаўрэат Нобелеўскай прэміі ў галіне кібернетыкі.
Разгаварыліся па душах. Андрон паскардзіўся, што яго наседны прынц не ўспадкуе пасля яго ляснога каралеўства Замшанскага, што адзіны цяпер спосаб вывесці дзяцей у людзі, уратаваць іх ад галечы – даць ім асвету або хаця б патрэбную спецыяльнасць. І вось і хацеў бы Юллян у палясоўшчыкі, але грошы ўзяць дзе, дзе заручыцца падтрымкай? Ясна, што нейкі з горада заўсёды мае перавагу над вясковым, тым болей над лясным чалавекам. І чуў многае, і чытаў, і, нават хай сабе без ахвоты, бачыў. Хаця, можа, і дурнейшы за таго вясковага, як амаль кожны пародзісты сабака дурнейшы за дварнягу. І куды больш не прыстасаваны да жыцця.
– А можа, і я дапамагу, – сказаў Крыштоф. – Я скончыў Вышэйшую лясную школу ў Цешыне. Знаёмствы ў лясніцтве засталіся.
Не ведаю, магчыма, з гэтага выхвалення, якое не мела аніякай мэты, – от, так сабе, хлестакоўскае выхваленне! – усё і пачалося.
Юллян з’явіўся. Год на шэсць маладзейшы, але фігура, колер валасоў, рысы аблічча былі крыху падобныя. Усміхнуўся – двух пярэдніх зубоў няма.
Пачалася размова. Дзе, ды што, ды як з хлопцам вялося, ды ці мае сяброў недзе на Кракаўшчыне, ці недзе там пад Бельскай-Бялай, Цешынам, Рыбнікам ці Жыўцам. Не меў аніякага, дый тут – мала.
– Там перавагу аддаюць людзям стопрацэнтна здаровым. Нават каб гландаў і апендыкса не было.
– Апендыкс выдалілі.
– Там на здароўе не менш глядзяць, як у арміі. Адбор і адбор.
– Ясна, што адбор, – уставіў і стары. – Толькі ж і маем права на трыста шэсцьдзесят тысяч войска.
– Па Версальскаму дагавору, – сказаў Крыштоф, “прасвяціў” цёмных. – Ясна, што ўжо няшмат, але патрэбны адборныя.
Гэта пазней ужо, калі мы яго, скурвысына, раскалолі, ён прызнаўся, што ўжо тады задумаў “падстаўку”, бо паліцыя яго і сапраўды рана ці позна спаймала б.
Раніцаю сказаў, што хутка вернецца, вось толькі ў Цешыне спраўкі навядзе і на каго трэба націсне. Ну, а паколькі пашпарты тады былі не абавязковыя і многія, асабліва з вёскі, іх не мелі, то досыць і метрыкі і пасведчання за чатыры класы школы паўшэхнай. Ну і грошай крыху на вопратку і на першы час.
І пасведчанне ляснічага Хмялевіча – на стол. І дзе ўжо тым было, простым, нямудрым людзям, нязвыклым да ашуканства, заўважыць, што Хмялевіч год на пятнаццаць старэйшы і што “дыстынкцый” ляснічага ў Высоцкага на мундзіры няма.
Ні ў які Цешын ён, ясна, не ездзіў. Вярнуўся дзён праз колькі, прадыктаваў заяву ў дырэкцыю, заверыў, што прымуць. Толькі трэба трыста злотых за інтэрнат заплаціць (з поўным пансіёнам, хаця хатняй каўбасы вэнджанай ды паляндвіцы падкінуць і не шкодзіць). І трэба яшчэ дзесяць злотых за маркі казны.
Дамовіліся сустрэцца праз пару дзён на бліжэйшай станцыі і ехаць некуды аж пад Беласток, дзе ў леснічоўцы, блізка, збор кандыдатаў.
Як вы думаеце, што мне было ў гэтай гісторыі асабліва брыдка? Не ведаеце? А тое, што гэтая… ухітрылася яшчэ пасля са старэйшаю дачкою цалавацца за гумнамі. Ведаючы ўжо ўсё.
Ну і вось. Перон паўстанка. З’яўленне Юлляна. Цень лёгкага незадавальнення, калі той сказаў, што здолелі сабраць толькі дзвесце пяцьдзесят злотых. Некалькі прыпынкаў цягніком. Пасля некалькі кіламетраў на таксі. Калі тое ад’ехала – выявілася, што злезлі зарана, што трэба яшчэ метраў дзвесце прайсці да патрэбнай сцежкі (таксіста пасля знайшлі, і ён паказаў і паваротку – не тую, і сказаў, што “палясоўшчык” даў яму звыш таксы тры злотых, а астатнія грошы і дакументы “маладога” схаваў у кішэнь).
Урэшце паварацілі ўлева. Надыходзіў змрок. Ужо і сцежку было відаць кепска. І тут упершыню нешта, мабыць, стукнула ў галаву Саю:
– Куды мы?
– Ды тут, блізка ўжо.
І тут, бы ў дрэннай меладраме, закрычаў пугач (Крыштоф адзначыў гэтую дэталь пазней, калі стала марнай справай маўчаць). І гэта было злавесна.
– Не пайду далей, – сказаў Юллян.
І ўбачыў, як сказаў нехта, “самае сумнае відовішча на свеце”, дзірку чужога пісталета.
– Скідай вопратку.
– Што ж я зрабіў вам? – дрыжучы, пачаў маліць небарака.
Сярод вясковых хлопцаў з глухіх месц хапае такіх ціхіх, “вады не замуцяць”, людзей. І гэта, на мой погляд, было адзіным апраўданнем “ідыятызму вясковага жыцця”, калі ён яшчэ не адыходзіў у нябыт.
– Вы мяне не забівайце. Злітуйцеся. Грошы бярыце. Я маўчаць буду. Не вярнуся ў Замшаны. Далёка-далёка з’еду.
– Кінь енчыць. Памяняемся адзеннем, дый ідзі сабе.
Той нават не спытаў, нашто тым адзеннем мяняцца. Скінуў усё і чакаў, пакуль Крыштоф з пісталетам павольна апранае ягоныя порткі, пінжак, а ўсё сваё кідае пад ногі хлопцу. Яму б у той час скочыць у гушчар і бегчы: у адной калашыне не пабегаеш. Але ён быў запалоханы, і ён… паверыў. Яму хацелася верыць. Бо хто ж не паверыць, калі хочацца жыць?
І таму, калі ён пераапрануўся, ён адразу атрымаў кулю ў скронь. З правай рукі і таму ў левую скронь. Упаў. Яшчэ варушыўся і таму атрымаў, зверху, другую кулю, у сэрца.
А пасля забойца падцягнуў Сая да невялічкага ўрвішча, адкінуў яму адну руку так, каб звісала над дрыгвою. У запае не заўважыў, што адкінуў правую, не тую, калі ўлічыць, што рана была ў левую скронь.
Ну а потым засунуў забітаму за борт пінжака загадзя напісаны ліст і пайшоў сабе. А пісталет дарогаю – трэцяя памылка – кінуў у нейкую ручаіну.
Думаеце, канец? Ды не. Што там дзвесце сорак злотых, калі з васьмісот – сотню паспеў пражыць. Калі ўжо зроблены першы крок па дарозе, на якой чалавек ператвараецца ў брутальнага і без лішняй маралі звера, то астатнія крокі даюцца лягчэй. А тут яшчэ ён не ведаў пра свае памылкі, пра існаванне нас, верыў, што ў скуры Сая яму бяспечна. І яшчэ ведаў, што простыя лясныя людзі не ведаюць усёй меры цынізму такіх, як ён.
Таму з Варшавы піша ліст і дасылае фота Антасевіч. А пасля з Цешына, падрабіўшы почырк (узор – заява Сая), піша бацьку забітага, што дзякуючы пану Хмялевічу паступіў, што ўсё добра, толькі патрэбен новы касцюм, гадзіннік і сто злотых на выдаткі.
Гэты забойца так і застаўся ў душы дробным кавалачнікам, які памёт здатны з-пад сябе з’есці.
І прыехаў. І расказаў аб планах Юлляна, аб сябрах. І атрымаў усё, што хацеў. А ад старэйшай дачкі – таксама. Вось што самае страшнае!
– Малодшая цяпер за Салвэсем Цяцерычам, – сказаў я.
– А старэйшая за маці-зямелькай. Пасля суда вешацца хацела (і яна і стары давалі паказанні, ясна ж, пры замкнёных дзвярах, але ўявіце сабе адчуванне: абдымаць забойцу брата). Знялі. То пасля ніводнага хлопца да сябе не падпускала, а ў партызанах, як знарок, лезла ў самыя небяспечныя справы. І смерць яе мучыла-мучыла, а пасля і злітавалася.
І ведаеце што? Я не быў ані ў якой меры прыхільнікам пана Мацыеўскага6, але пасля таго як даведаўся пра гэтую гісторыю Крыштофа з Агатаю, з ахвотаю кароткі час пабыў бы з Крыштофам і панам Мыцыеўскім у адной кампаніі. А пасля нават з прыемнасцю запрасіў бы яго на чай і пазнаёміў з сям’ёй.
Хаця мне вельмі не падабаліся гэтыя яго штукі з белымі пальчаткамі. Неяк не быў я ад іх у захапленні.
Але да Мацыеўскага яшчэ быў акружны суд. Пасілены эскорт паліцыі, варожасць народа.
Прызнаўся ва ўсім, і нічога тут не мог дапамагчы адвакат (псіхіятр прызнаў Высоцкага адказным за свае ўчынкі) з ягонай канцэпцыяй “канстытуцыянальнага псіхапата”, пазбаўленага ў дзяцінстве пяшчоты і цеплыні.
Прысудзіў суд (раіліся дзве гадзіны) да пакарання смерцю. А той, хоць і казаў, што “жыць не хоча і не можа” – падаў на апеляцыю.
Выводзілі яго з суда праз чорны ход. Іначай лінчавалі б. Бо нянавісць аж віравала, як кіпецень у катле.
Суд апеляцыйны ў сярэдзіне жніўня зацвердзіў прысуд суда акруговага. Бо і што можна было дадаць яшчэ, якія абставіны маглі б змяніць погляд людзей на рэчы. Хіба гэта было нешта вартае паблажлівасці? Выключная жорсткасць, зверства, бесчалавечча, нуль маралі, аніякага раскаяння. Небяспечныя люты звер, кат і вылюдак.
Шаноўны пан Мацыеўскі выехаў у чарговую дарогу, даруй яму бог парачку больш дробных грахоў за адну гэтую паездку.
Я не прысутнічаў на апеляцыйным судзе, не быў сведкам выканання прысуду. Быў за мяжою і застаўся там яшчэ на год, бо 1 верасня грымнула вайна.
Палякі нібыта напалі на радыёстанцыю Гляйвіц.
– А ўсё-такі як гэта адбылося?
– Кажу, Мацыеўскі выехаў. І добра, што скончылі хаця з адным падонкам перад тым, як Польшчы як ніколі спатрэбіліся сапраўдныя людзі.
Яны ўсё ж былі людзі слова, мае спадарожнікі.
Сказана – зроблена. З’явіўся ў прызначаны тэрмін да касцёла і кляштара бернардынаў – умова застаецца ў сіле. Дакладны – значыць, дакінем амаль да Альшан з Кладна. Нават Хілінскі быў у наяўнасці, хацеў паслухаць пра маю размову з былым пракуратарам, пасля вярнуцца ў Кладна і назаўтра прыехаць зноў, ужо аўтобусам.
У тую хвіліну, калі я ўлез у наш “казёл”, яны якраз канчалі нейкую спрэчку, якая ўзнікла значна раней.
– Кідаецеся вы тэрмінамі, што далі людзям, юрыспрудэнцыяй, – рэзка кідаў Хілінскі. – А на мой погляд, самае брыдкае ў кожнай прафесіі, асабліва калі ты надзелены ўладаю, – прымушаць людзей рахмана, ціхмяна і пакорліва, без скандалаў цярпець несправядлівасць. Я гэта бачыў… У розных краях.
– Перажыткі, – буркнуў Клепча.
– Ну так, – сказаў Шчука. – Змяшаў божы дар з яешняй. Перажыткі капіталізму ва ўсім, што яму не па душы, бачыць. А ён гэтага капіталізму і не нюхаў. А што, скажам, дзед нейкага таварыша быў… ну… губернскім казначэем, то давай абвінавацім у гэтай нашай гісторыі ўнука першага лепшага загадчыка АблФА. Дык вось твой “падазроны” гэта чалавек добры, гэта чалавек на сваім месцы – якога табе яшчэ ражна? І запамятай, наперад сабе такіх штук не дазваляй. Невіноўны – пусці. Не бойся, самалёта ён не захопіць. У яго аўтамата няма. І іншай радзімы таксама.
– Абстрактны гуманізм!
Дзіўныя пачуцці выклікаў ува мне гэты чалавек.
– Абстрактны гуманізм, – зноў умяшаўся Хілінскі, – гэта калі б Гітлера бараніў за тое, што вегетар’янец і сабак любіў. Гэта калі б я падлюгу, што сабрата ў пяцьдзесят год інфарктам задушыў – і не аднаго, – па галоўцы гладзіў. Глядзі, Клепча, не давядзе цябе гэта да дабра. Не цяпер, то ў чацвер… Расказвай лепей, Антосю, што там было.
Я расказваў падрабязна, і таму, калі скончыў, мы былі ўжо на пад’ездзе да клуба ў Альшанцы, сёння нежывога і замкнёнага на замок.
– Н-на, гісторыя, як кажуць, страшней за страхавітую выдумку, – сказаў Шчука. – Дык гэта клуб?
– Ага.
– То пройдземся на месца, дзе на цябе напалі.
Праз пару хвілін усе рассыпаліся па лагчынцы, а я паказваў ім, што і як тут было.
– Малайчына, – сказаў раптам Шчука.
– А мне якраз гэта і падазрона, – гаварыў, як рэзаў, няўхільны Клепча. – Чацвёра не здолелі адолець аднаго. І запавет на вашу карысць. І запіска тая. Хто яго ведае тую графічную экспертызу. – Ён гаварыў досыць з’едліва, але так гжэчна, што здавалася, вось-вось пачне дыгаць ножкай.
– Перастаньце быць такім нудна-гжэчным, – гэта сказаў палкоўнік, ціха і суха. Ён, відаць, не саромеўся мяне і быў у стане ціхага шаленства.
– Тут вам не Нясвіж, а група міліцыянераў. Дый нават Радзівілам было пляваць на ўмоўнасці. Ім радавітасць даводзіць не было прычыны.
Я развітаўся з імі па дарозе ў вёску. Яны пайшлі да машыны, усё яшчэ ціха гаворачы між сабой. А пэўна, маўчалі б, каб ведалі, які ў мяне слых.
– І ўвогуле, Клепча, – сказаў Шчука. – Ты ведаеш, чаму нас у Польшчы “глінамі”, у Францыі – “каровамі”, а тут часам “лягавымі” абзываюць?
– Не.
– А гэта вось праз такіх, як ты.
Клепча паскорыў крокі, а яны, памахаўшы мне рукой, зноў пайшлі сваёй дарогай. І зноў даляталі да мяне ўрыўкі іхняй размовы.
– То што, перавядуць яго? – спытаў Хілінскі.
– Я б яго звольніў, – сказаў Шчука.
– Та-ак, то на самай справе вялікая страта, – нечакана ўмяшаўся шафёр. – Такі хлопец, як ён, – гэта ж прыкраса міліцыі.
Астатнія прамаўчалі.
Машына кранула з месца і хутка знікла за павароткаю дарогі. Я ішоў да сябе, і мяне калаціла. Усе гэтыя дні я быў на грані нервовага вычарпання.
_______________
1 Роршах Герман (1884-1922) – швейцарскі псіхіятр, які прапанаваў свой спосаб класіфікацыі характараў.
2 Падманны крок, няёмкасць (франц.).
3 Шчаслівы, хто ў час памірае (лац.).
4 Вядомае артыстычнае кафэ ў Кракаве з мадэрнісцкімі малюнкамі на сценах.
5 “Экс” – ад “экспрапрыяцыя”. Рабунак не дзеля сваёй кішэні, а для патрэб партыі.
6 На ўсю Польшчу ў той час быў толькі адзін кат, якога вазілі па меры патрэбны з месца на месца. І хаця “выступаў” у масцы – усе ведалі ягонае прозвішча – Мацыеўскі. На кожнага павешанага ўжываў свежую пару белых пальчатак. Пасля выканання прысуду – выкідаў старую пару са словамі: “Справедлівосці стала сен задосць”. – “Справядлівасць перамагла”.
|
