|
РАЗДЗЕЛ XIV
ПРА ВАР’ЯТАЎ І ДРОБЯЗІ, ЯКІЯ НЕ ВАРТЫЯ І ВЫЕДЗЕНАГА ЯЙКА
|
|
|
І зноў калоціць машыну па дарозе Езна – Альшаны.
Калі гэта можна, вядома, назваць дарогай.
Але археолагі не скардзяцца. І Шаблыка са Змагіцелем. І Высоцкі з Ганчаронкам. Аднаму толькі мне здаецца, што на такой дарозе адно масла збіваць. І я нават не ведаю, пашанцавала мне ці не, што ў акно цягніка я ўбачыў усю кампанію на пероне (выгружалі нешта) і ў апошнюю хвіліну, ледзь не на хаду ўжо, скочыў.
Можа, мне было б лягчэй, каб не тое, што ў мяне за апошні час такі цяжкі сон і такая страшэнная смага.
Нешта са мною робіцца няладнае.
– Калі гэта, хлопцы, перастанем мы трэсціся па гэтых дарогах? Дарогі і дарогі, – не вытрымліваю я.
– Ляжаш пад хвойку – тады і не будзеш калаціцца, – змрочна кажа “каўбой” Змагіцель.
– Часам думаеш, можа, яно і лепей бы, – уздыхае Ганчаронак.
– Тыповы беларускі погляд на рэчы, – іранізуе Шаблыка. – Што за жыццё?.. Раніцай уставай, вечарам кладзіся, уставай – кладзіся, уставай – кладзіся. Во каб гэта лёг ды не ўстаў.
Усе рагочуць. Не дужа весела. Такі ласкавы і нейкі сумны майскі вечар, што хочацца верыць адначасова ў вечнасць і ў тленнасць жыцця.
– І сапраўды вось так, – кажа настроены на лірычны лад Ганчаронак. – Адтрубіў нейкія год шэсцьдзесят – і гамон. І каму тады справа, колькі твае косткі праляжалі ў зямлі? Праўда ж, пані Сташка?
Вецер калоціць пасмачку яе каштанавых валасоў.
– Глупства вярзеце, мужчыны, – раптам кідае яна. – Да ўсіх костак жывым людзям ёсць справа. Іначай, гучна кажучы, не былі б мы людзьмі. Ёсць такі ў нас саматужны спосаб вызначаць, выкапнёвая гэта костка, дужа даўняя, першабытная або параўнаўча новая. Дакраніся языком. Калі ліпне – значыць, выкапнёвая. Я ўпершыню аспіранткай гэта пачула, на пасяджэнні сектара археалогіі. Ну і вырашыла паспрабаваць. Рогат стаяў на ўсю залу.
– Гэта што ж, і чалавечыя ліжаце? – спытаў Высоцкі. – Вар’яцтва нейкае. Гідка ж.
– Што з таго? – азваўся Генка. – Калі костцы мільён год. Яна тады чысцейшая, чым у нас рукі. А я ж во сваім дзяўчатам аж рукі ліжу, калі чагосьці рабіць не хочацца.
– Калі гэта? – абурылася Валя Волат. – Ды я табе і не дала б руку, нават калі б сабраўся лізаць.
– Таўсту-уха, – з пагрозаю сказаў Генка. – Ой, вушы надзяру.
– Гэта мы табе арцеллю надзяром, – сказала Тарэса.
– І праўда, – падтрымала яе Сташка.
– А па-мойму, дык усё адно, – сказаў Ганчаронак. – Што там да старых костак? Пра свае трэба думаць. Тым больш што яшчэ невядома, каму было лягчэй косткі па зямлі насіць, нам ці ім. Войны тут, лагеры, хваробы розныя завяліся. Унь хаця б паглядзіце на чэргі ў дантыстаў. А я аднойчы ў музеі на макеты старых магільнікаў глядзеў – дык такія ва ўсіх зубы белыя.
– Нам лягчэй косткі насіць, – сказала Сташка. – Сачыце за зубамі, давайце ім работу – і не патрэбен вам будзе дантыст.
– А яны сачылі? – з падколам спытаў Тодар Ганчаронак.
– А ты спытаў у іх, колькі яны жылі? – рэзка павярнуўся да яго Шаблыка. – Ну, Сташка...
– Рэдка хто дажываў да сарака, – сказала яна.
– Таму і зубы белыя, як у сабакі, – вызверыўся Шаблыка. – Ты таксама супраць сабачага колькі жывеш? Вось і з’еў зубы. Вось табе і адказ: каму па зямлі лягчэй косткі насіць. А калі чалавек зараз не дажывае да сарака, гіне на вайне, гіне ў печы, гіне ў рове – гэта не жыцця віна, гэта віна іншых...
“Чаго счапіліся? – падумаў я. – Як вар’яты ўсе”.
І тут, па аналогіі, а таксама таму, што размову трэба было перавесці ў іншае рэчышча, я сказаў Высоцкаму:
– Вось Лапатуха. Хіба ён вінен у тым, што такі? Людзі зрабілі. Праўдзівей, нелюдзі. І што памрэ, можа, рана – таксама яны.
– Не кажы, – сказаў Ганчаронак, – можа, яму так проста зручней. Каб не чапляліся... Знікае часам на некалькі дзён.
– Угм, – звярнуўся да яго Высоцкі. – Памятаеш Рохлю – вар’ята? Кім ён пасля, пры немцах, выявіўся? У адной машыне з шэфам кладзенскага СД ехаў. Вось як, мае вы галубочкі.
– Кінь, – раптам не вытрымаў і я, адчуваючы, што змена тэмы нічога не дала, што не адчапіцца нам ад тэмы вайны і людскіх пакут. – І не вярзіце на пакрыўджанага чалавека. Самі казалі, што нешта бачыў і... Ды ўрэшце самі памятаеце, як ішлі мы паўз млын, а ён мяхі насіў. І сабакі за ім.
– Праўда. – Шаблыка раптам засмяяўся. – І адна, відаць, помесь з таксай. Падобная на пыласос “Ракета”.
– Кепскі смех, – сказаў я. – А ён убачыў нас і крычыць: “Сышчык пракляты! Падводка гіцляў! Замак яму? Сышчыкам выдаць! На след навесці! Ну, пачакай! Мы табе!” Хто гэта мы? Хто з нас падводка? Ты, Тодар? Шаблыка? Высоцкі? Я?
– Псы за сволаччу хадзіць не будуць, – строга сказала Гайдучык. – Бо адчуваюць, хто іх любіць, хто нязлосны.
– Глупства, – раптам сказаў “каўбой”. – Гітлер унь таксама любіў сабак і дзяцей. Ды справа ў тым, што любіў ён выключна нямецкіх сабак і нямецкіх дзяцей. Дый то далёка не ўсіх. Іначай не блукалі б у нас па лясах лагерныя адзіночныя псы і не плакалі б нямецкія дзеці...
“Не, яны ўсё ж атручаныя вайной. А можа, у гэтым і ёсць сакрэт усіх апошніх падзей? Айнзацкаманда? Высяленне вёскі? Помнікі расстраляным? Хто ведае? Усіх зачапіла. Нават Ганчаронка з яго з’едлівай дабрадушнасцю. Нават Высоцкага. А Лапатуха? Мо сапраўды не вар’ят? І праўда, чаму знікае?”
...Ішлі мы да Альшанкі ўжо ў цемры. Астатнія пайшлі другой дарогай, і толькі нам з Высоцкім выпадала ісці разам.
– Так, – зноў завёў ён сваю шарманку, – і чаго яны ўсе счапіліся? Па-мойму, дык жыві ціха, хоць фурманам, і нікуды не лезь.
– Дарэмна. Вы чалавек з розумам. І пэўным імкненнем да пашаны.
Я ўспомніў, як ён адрэагаваў на “тубыльца” ў Езна.
– Не лезу.
“Ну так, – падумаў я. – Траюраднага за польскім часам павесілі ў трыццаць дзевятым. Невядома за што і ці не за нешта, звязанае з палітыкай. Стрыечнага немцы ў Кладна ў сорак чацвёртым. Тут напалохаешся. Ды толькі ўспомні, колькі ў вайну загінула і не за палітыку”.
А ён, нібы адгадаўшы мае думкі, сказаў:
– Хоць саву аб пень, хоць пнём аб саву – саве ўсё адно. І не хачу я гэтага. Адпрацаваў, памыўся ў лазні ці ў рэчцы, стопку ўзяў, павячэраў – жыву. Уначы прачнуўся – жыву. Коні хораша пахнуць – аж смяюся ад радасці – жыву. І гары яно ўсё ясным гарам. Мне ўсе гэтыя галавасечкі – да...
Я толькі плячыма паціснуў.
...Наступнага дня я, узяўшы ключ у Мультана, абследаваў тое падзямелле пад вежай, дзе былі краты. Нічога незвычайнага: той жа пыл і той жа друз. Толькі што некалькі заваленых хадоў у невядомае. Дальбог, хоць ты лайся.
Калі выбраўся адтуль, згасіўшы ліхтарык, была тая мяжа паміж сутоннем і ноччу, калі пачынаюць міргаць першыя зоркі. Поўня, аднак, яшчэ не ўзышла. Толькі неба з таго краю было крыху святлейшае. Я не спяшаўся дамоў. Прыемна было прайсціся, калі абвявае аблічча майская ноч. Такая мяккая, нібы дарагія рукі гладзяць твар.
Я выйшаў брамаю, перайшоў масток і рушыў было да плябаніі, калі мне здалося, што нешта выслізнула за маёй спінаю з паркавага падлеску. І на гэты раз памылкі не было: я пачуў шолах крокаў, што аддаляліся ад мяне ў бок брамы.
Цікаўнасць нарадзілася раней за мяне, таму я пачакаў трохі і накіраваўся ўслед. Мінуў жарало ўвахода. Здалося мне ці не ў слабым зарыве, якое ўсё мацнела, што мільгнуў двухногі цень і што гэты цень меў на галаве кепку казырком назад.
“А, чорт! Ну гэта трэба праверыць. Толькі трэба крыху пачакаць, пакуль ты не зоймешся сваёй справаю ўпрытык”.
Я выйшаў на сярэдзіну двара і прысеў там за купаю бітай цэглы, трымаючы ліхтар напагатове.
Цярпенне маё было ўзнагароджана. Ішлі хвіліны, і не ведаю, колькі іх там праплыло. І раптам ці не ў байніцы “маёй” падазронай трэцяй вежы, здаецца, міргнуў на імгненне агеньчык, а пасля адтуль даляцелі глухія ўдары чагосьці цвёрдага аб камень.
“Можа, ломам? І чаму тады, падчас інцыдэнту, бурылі таксама тут?”
Красціся ў той бок было вельмі нязручна. Ногі небяспечна падварочваліся на камянях.
Вось і цёмная дзірка ўвахода. Нясе брыдкай тхланню, нібы са спрадвеку не чышчанай прыбіральні. Я слізнуў у вежу. Сапраўды, аднекуль удары. І зверху, і нібыта аддаецца знізу.
“Прабівае нехта мур? Нашто?”
Прамень майго ліхтара ўпаў на мур – так, свежыя адколіны на цэгле. І ўдары, глухія, нібы з самой сцяны, адразу заглухлі.
Я павёў ліхтаром угару, па слупе абваленай вінтавой лісвіцы, туды, дзе люк, што вядзе ў ніжні ярус вежы. Люк чарнеў непрагляднай цемрай.
І раптам адтуль упаў мне ў вочы нясцерпна яркі сноп святла. Асляпіў.
Я адступіў ад яго хутчэй машынальна, але, па дурасці, ліхтара не згасіў. І тут жа на тое месца, дзе я толькі што стаяў, глуха вухнуўшы, упала вялікая каменная брыла са слядамі свежаадбітай цамянкі.
Зноў ляціць угору святло майго ліхтарыка. І зноў адтуль, у адказ, меч святла. Дуэль ліхтароў. Зноў я, нібы прадчуваючы нешта, адскочыў. І тут жа нешта дзынкнула ў сценку. Ледзь не па тым месцы, дзе толькі што была мая галава. Павёў туды ліхтарык – мокрая пляма на камені, а ўнізе падрузгатаная пляшка і – з жахлівай яснасцю – этыкетка з надпісам “Ласітэ”.
Грукат недзе наверсе. Ніжэй і ніжэй. Цішыня.
Нягледзячы на цішыню, лезці туды аднаму наверх было б шаленствам. І я, нясолана сербануўшы, выбраўся вонкі.
Поўня ўжо была досыць высока. Няпэўнае святло яе скрала брыдоту запушчанага двара з гноем і купамі камення. І, наадварот, падкрэсліла ўсю пачварную веліч гэтых муроў і вежаў. Няроўныя муры, вежы, як гранчатыя скалы, цёмная палоса галерэі.
Мне захацелася быць у першым лепшым месцы, абы не тут.
І я пайшоў.
“Ласітэ”. “Кропелька” па-латышску. Адкуль у Лапатухі, калі гэта быў Лапатуха, латышская паляўнічая гарэлка? Ды яшчэ й рэдкая”.
Хацелася яшчэ раз акінуць позіркам увесь гэты чыгунна-чорны гмах. Пры месячным святле. Я азірнуўся. Там, дзе падала святло, чэрнь была з адлівам у блакітнае. У зацемненых месцах, у нішах і на галерэі, панавала безвыходная цемра, так што раптам уставала перад вачыма своеасаблівая рэльефнасць гэтай махіны.
І тут я не паверыў сваім вачам. У цёмным правале галерэі, ад вонкавых сходаў, што вялі на яе, павольна паўзлі два цені, цьмяна-светлы і чорны.
Ногі мае прыкіпелі да месца. Цені, сапраўдныя цені, ішлі па гульбішчы. Аслупянеўшы, я прастаяў на месцы невядома колькі. І толькі потым кінуўся да шырокіх, месцамі павыбіваных сходаў. Забыўшыся на магчымую небяспеку, забыўшыся на ўсё, акрамя адзінай думкі: убачыць, праверыць, схапіць.
Узляцеў. Нічога. Толькі дымнае святло блукала аркадамі. І цемра ляжала пад скляпеннямі. І нічога болей. Ані душы, хаця выйсці ім не было куды, акрамя сходаў, якімі ўзбег я.
Нічога і нікога.
“Чорт пабірай, – думаў я, ідучы да плябаніі, – значыць, усе яны мелі нейкую рацыю, калі гаварылі. І Мультан, і іншыя, і даўні паэт. Вось вам і паршывы беларускі рамантызм?! Ці гэта ўжо я супрычасціўся да мясцовага вар’яцтва?
У ноч, калі чорныя дрэвы ціха дрыжаць ад жаху,
Па галерэях праходзіць дама з чорным манахам.
Халера б вас пабрала! Усіх!”
...Заўтрашні дзень прыйшоў ясны і сонечны, у рэдкім пошуме маладой, свежазялёнай лістоты. У “маю” вежу адправіліся і Сташка з кампаніяй, і Мультан з мультаняткамі, і нават сам старшыня Альшанскі.
І поўны канфуз. Ніхто б не паверыў мне, каб не свежыя адколіны ўнізе, святлейшая колерам, незапыленая цэгла. Але ўсё астатняе было ўсім, чым хочаш, толькі не тым, што яшчэ ноччу я бачыў на свае вочы. На доле грувасцілася гара каменных асколкаў, друзу, цамянковага пылу. Велізарная каменная брыла, цэлы валун, заторкнула, нібы корак бутэльку, лесвічны люк і небяспечна вісела над галавой. Відаць, абурыліся перакрыцці другога, а можа, і трэцяга ярусаў. Разбіраць гэты хаос знізу было смерці падобна. Зверху доступу туды не было.
– Ну вось, – уставіў свае тры грошы Альшанскі. – А хтосьці казаў, што гэты будынак на вякі.
– Так, – сказаў я. – Калі яму ніхто не дапамагае ўпасці. А хто ведае, ці не дапамаглі гэтым перакрыццям сёння ўначы?
– А чорт яго, – дыскантам сказаў Мультан і дадаў басам: – Падобна на тое, што і дапамаглі...
– Тут бульдозерам расшчышчаць, – па-блазенску сказаў Генка.
– Угм, – сказаў Альшанскі. – Каб быў такі бульдозер, што лазіць па сценах.
– І каб нехта вам дазволіў гнаць на помнік культуры бульдозер, – кінуў я. – Хаця... гэта часам дазваляюць. Тут вось што, тут трэба ўваход заваліць. А то Стась або Васілёк Шубайла могуць палезці і...
– Гэтых шалапутаў вёска ведае, – сказаў Альшанскі. – І пра здарэнне вёска ведае. Завалім.
– Адкуль вёска ведае? – спытаў Генка.
– Гэ-а, голубе, – кінуў Мультан, – на тое яна і вёска. Ты толькі што тут чарку збярэшся хільнуць, а ў Альшанах будуць ужо казаць, што ты дзве гадзіны як казлы дзярэш. Вось жа ведае аднекуль Ганчаронак, Вячорка і іншыя. А між тым у іх... як гэта... ну, калі мяне тут не было, бо я пад Мінскам свінні пасвіў.
– Алібі, – сказаў Альшанскі.
– Во-во. Яны ж зноў у Езна ездзілі.
– Правільна, – сказаў старшыня. – Нарад быў.
Мы выйшлі праз браму, і адразу стала нібы лягчэй дыхаць. Я сказаў пра гэта.
– А вы падзякуйце ўсім, хто тут стагоддзямі гной капіў, – кінуў Шаблыка. – І панскаму, і чатырохногаму калгаснаму.
– Ён не пра тое, – сказаў “каўбой”. – Маральна, як кажуць, тут стала лягчэй дыхаць. Жывыя людзі. Жывуць, смяюцца, працуюць. А нехта калі, часам, і ў вуха дасць, то й тое лягчэй.
Зноў трэ было пераводзіць размову на іншае. І я, як заўсёды, зрабіў гэта няспрытна:
– Чаму гэта, Нічыпар Сяргеевіч, у вас прозвішча такое? Вы што, з тых Альшанскіх?
– Гэ-э, не абражайце, – сказаў здаравенны, як конь, старшыня. – Што, я падобен?
– Ды звонку не.
– Па-вулічнаму яны “Шаўцы”, – умяшаўся прыгорблены дзед Мультан.
– Так, – сказаў той. – Але, самі ведаеце, паны часам свае прозвішчы прыгонным давалі, каб адрозніць. Ну і дзеля смеху давалі. Дакументаў не было. Ну й вёска з часам звыкнула.
Археолагі на чале са Сташкай накіраваліся на сваю Белую Гару (дай ім бог, каб ім там болей пашанцавала, чым гусітам на Белай Гары і сербам на Косавым полі), а мы пайшлі міма млына да вёскі. І тут зноў нарваліся на сцэну з “Барыса Гадунова”. Ля грэблі сядзеў у атачэнні сваіх псоў увесь белы, напудраны мукою, як П’еро, Людзвік Лапатуха ў славутай сваёй кепцы і, заўважыўшы нас, пачаў, невядома ў каго, торкаць пальцам:
– Жывы? – Мяне аж прамарозіла, калі я ўспомніў начную брылу каменя. – У цябе ж кроў з грудзей. Як у Ганчаронка. Як у фурмана. Сам бачыў у іх, сам... Уваскрос? Пярэварацень. Ваўкалака.
– Што гэта з ім? Нашто на нас?
Мы ўжо мінулі яго, і тады Альшанскі крэкнуў і паклікаў да сябе мажную румяную кабетку.
– Наш загадчык медпункта. Ану, растлумачце, Агатка, што то такое Лапатуха. А то ён, Косміч, нешта на ўсіх касавурыцца пачынае.
– Сапраўды, на жаль, вар’ят, – з харошай сумленнай усмешкай сказала яна. – Камісія пасля вайны была. І два гады назад. Няшкодны толькі вар’ят.
Я падумаў, што калі тая брыла “няшкодная”, то які чэрап павінен мець чалавек, каб гаварыць аб “шкоднасці”. І яшчэ падумаў, што я не веру ў яго вар’яцтва. Бо адкуль ведаў пра кроў? І яшчэ, калі ён і сапраўды вар’ят, то ведае аб нечым болей, чым мы, нармальныя. І маўчыць. Ці не можа сказаць.
Ішлі далей. І тут Альшанскі мяне здзівіў: рэдка калі мне даводзілася чуць у чалавечым голасе такую шкадобу і такое спачуванне:
– На жаль, сапраўды не ў сабе чалавек. І, на жаль, сапраўды пасля нечага страшнага... І адкуль такая жорсткасць у некаторых дзяцей? Гульня ў вайну. І адзін на гэтага няшчаснага “стрэльбу” навёў. Дык той заплакаў: “Хлопчык, не трэба”.
– Ну і што?
– Лупцоўку вісусу даць давялося, хаця і апошняя гэта справа.
Праз некалькі хвілін мы разышліся. Я пастаяў, пачухаў макітру і нічога разумнейшага не прыдумаў, як накіравацца да чарговага “сумніцельнага” ксяндза. Ну ясна, каго ж падазраваць, як не ксяндза? І, ясна ж, прыйшоў якраз у час. Айцец Леанард Жыховіч вёў бяседу, амаль хатнюю і душакарысную, з дружкамі і будучымі маладажонамі (“Хай жэняцца, больш старцоў будзе”, – сказаў бы мой гаспадар Вячорка), тлумачыў ім нешта накшталт таго, што яны павінны ўсур’ёз падумаць, пакуль не позна, бо касцёл разводу не прызнае і, значыць, гэта на ўсё жыццё. Тут я згадзіўся з ім. Сапраўды, няма чаго заводзіць валынку наконт вяселля, калі гэта на адзін месяц. На адзін месяц – можна не турбаваць ні загс, ні свяшчэнніка. Бывае і так, але лепей не варта.
Я паплёнтаўся да выхаду, прочкі, і тут зноў задумаўся, каго мне нагадвае статуя з зялёнага мармуру, падобнага на нефрыт.
Так і не дадумаўся. А на мяне, на надгроб’е, на ксяндза і іншых глядзеў драўляны старадаўні свенты пакутнік Себастыян, працяты шматлікімі стрэламі, які, здаецца, не канаў, а знаходзіўся ў стане найвышэйшага, з усіх вядомых, чалавечага экстазу.
Рабіць мне, пакуль тое, не было чаго, і я пачаў блукаць па вёсцы, як Марка па пекле, тым болей што было цёпла і раскошнае, яшчэ не запыленае, першае лістоцце аж свяцілася, нібы ў сярэдзіне кожнага дрэва быў схаваны моцны тэатральны ліхтар.
Але я і так зацягнуў “казань”. Таму дазвольце – пункцірам. Убачыў я “каўбоя” Змагіцеля, які спускаўся з Белай Гары са Сташкай і – гэта мяне чамусьці прыемна ўразіла – чародкай дзяцей. І ўсё ж я змрочна сказаў:
– Дзень школьны. Час школьны. Чаго вы адтуль?
– Вольных было чатыры гадзіны, – усміхнуўся “каўбой”. – “Вокан” нарабіў завуч, чорт такі. Пайшлі на раскоп. Вершы чыталі.
– І не нагарае?
– Яшчэ як. Але што ж з іх вырасце, калі такога часам не рабіць?
– А вы?
– А мне бакі не купляць. Як усім, хто на “ігрышчы, дзе... гудуць у кантрабас”.
– А адкуль вы? – спытала Сташка, і я ўзрадаваўся.
– Ад касцёла. Што там такое ксёндз?
– Бог яго ведае, – сказаў Міхась. – Мне здаецца, тут усе нейкія... Гм. Увесь нейкі памешаны на хадах, на катакомбах пад замкам... Дзеці, куды?!
Тыя, сапраўды, палезлі былі цераз хісткія дубовыя парэнчы ледзь не ў рачулку, якая тут разлівалася невялікім стаўком. А да нас падбіліся Стасік ды Васілёк Шубайла. І яна гладзіла іх па спалавелых ужо зараз ад сонца галоўках. А я раптам адчуў, як гэта было б прыемна, каб гэта мае ды яе. І адначасова ўсвядоміў, што з ёю, значна маладзейшай, гэта немагчыма. Пра іншае трэба было. І таму я спытаў:
– Стасік, а дзе тыя падземныя хады?
– Трохі ведаем. І дзед трохі ведаў. І ключ быў у дзеда, ды ён згубіў. А мо пробашч забраў. Ды туды можна і праз дзірку, і праз правал, дзе дойлід ляжыць.
– Які?
Змагіцель чуў канец размовы, вяртаючыся (выканаў прынцып беларускіх будачнікаў, які, па словах Глеба Успенскага, гучаў: “тащить и не пущать”).
– Ды байкі, – сказаў ён. – Кажуць, што, калі тыя, Валюжыніч ды Альшанская, збягаць збіраліся, дойлід іх папярэдзіў: “ведаюць, сочаць”.
– Чаму так?
– Казалі – быў палюбоўнікам сястры Альшанскага. Ну і... чорт яго ведае таямніцы чалавечых сэрцаў
– Ну, з імі невядома што здарылася, – сказаў я. – А з ім?
– Кажуць, сарваўся з абледзянелых рыштаванняў. І тая сястра заліла ў корсце, у калодзе ягоны труп мёдам і адвезла, каб зрабілі мумію. І дагэтуль ён там, у падполе, сярод іншых Альшанскіх ляжыць. А яна так незамужняю і памерла.
– Значыць, не сам Альшанскі быў фундатарам гэтага касцёла?
– Людзі кажуць, сястра. Але гэта тыя ж “шведскія курганы” ды “французскія магілы”. Запісаны – ён.
І тут я ўсё ж задумаўся. Чаму ён, той Альшанскі, лічыцца фундатарам, будаўніком усіх касцёлаў наваколля? І гэтага. Падазрэнне – нядобрая рэч, але тут яно зноў кранула маю душу. Раз хлусня ў гэтым – значыць, мог схлусіць і на судзе, калі даваў клятву на Евангеллі, што тыя – жывыя.
Развітаўшыся з імі, я закурыў (шмат я пачаў курыць) і пашыбаваў праз праломы да адзінай брамы замка. Вячэрняе апельсінавае святло клалася на маладую лістоту, і замак сярод гэтай раскошы здаваўся брыдкай, але й прыгожай (а гэта і сапраўды бывае так) рапухаю сярод кветак. Прайшоў у браму і ўбачыў на каменнай брыле ксяндза з блакнотам у руках.
– Што-то вы тут, ойча Леанард, – сказаў і зноў здзівіўся гэтаму прыемна-лісінаму выразу на разумным твары.
– Думаць тут люблю.
– Казані складаць?
– Часам складаць казані, – сказаў “яшчэ адзін падазроны”. – Адпачываць.
“А каб цябе, – думаў я, – тыпова евангельскі тып, які не пераносіць хлусні і несправядлівасці”.
Шмат чаму нядобраму навучыла і мяне гэтая справа: недаверу да ўсіх без выключэння людзей.
– І хады ведаць?
– І хады... Вы вячэралі сёння? Не? То хадзем да мяне.
...У плябаніі ксяндзу належала – я не ведаю, колькі там – пакояў. Мы сядзелі ў адным, цнатліва бялюткім, з мноствам розных статуй на сценах (часцей за ўсё кірмашовых, гіпсавых, як сучасныя кітайскія бажкі, размаляваных у ружовае і блакітнае, але часам і старых, драўляных, пабітых часам, з даўняй патрэбай у рэстаўрацыі). А на стале быў абрус-самакорм (бо не сам жа Жыховіч зрабіў усё гэта і гарачым падаў на стол). Тут табе і карп, запечаны ў цесце, і траўнічак анісавы, і “тапелец”, што кіпеў у масле (усе старыя беларускія стравы, ледзь не з першай нашай кухарскай кнігі, “гаспадыні літоўскай”), і “пакаштуйце гэтае варэнне са сцяблін аеру, самая ніжняя частка”.
І на ўсё гэтае гарганцюанства прымільна глядзеў вялікі чорна-белы (а вушы “страшэнна падобныя на локаны Наталлі Ганчаровай з партрэта Гаў”, як сказаў ксёндз) спаніэль Ас.
Ас па-руску “ас”, па-нашаму – нічога, а па-польску “туз”. Жыховіч паклаў яму цукар на нос і загадаў цярпець. Шагрэневая цюпка пакутліва моршчылася, ледзь не плылі з вачэй слёзы. І ксёндз злітаваўся:
– Ас! Міліцыя!
Пёс падкінуў цукар у паветра, схапіў яго і, падціснуўшы хвост, кінуўся пад ложак.
– Ну а калі сапраўды міліцыя? – засмяяўся я.
– У такую гульню пры ёй? Н-не-е... Ану, траўнічку.
Ас вылез з-пад ложка і зноў аблізаўся.
– Ведаеце, што мне прыйшло ў галаву? З Шаўчэнкі.
– Ведаю, – падумаўшы, сказаў ксёндз. – Як дзеці на Вялікдзень на саломе хваліліся. Таму бацька чобаты справіў. Той маці хустку купіла... “А мені хрещена мати лиштву вишивала”.
– Правільна, – “А я в попа обідала”, –
Сирітка сказала”.
– Но, то чаму “папу” і праз сто год з гакам не накарміць “сіротку” абедам? Думаеце, я не бачу, як вы на мяне ў “век ракет і атамаў” глядзіцё? Праз “хады” і “таямніцы”.
– Я не гляджу.
– То ж бо. І хаця апраўдвацца ні перад кім не хачу – перад вамі чамусьці хочацца. Адчуваю нешта...
– Не трэба апраўдвацца.
Жыховіч задумаўся. Нават твар ягоны абвіснуў, пацяжэў.
– Асаблівай ахвяры ў гэтым маім учынку не было. Мне і дагэтуль сорамна, што я паднёс царкве нягодны дар, але гэта праўда, ахвяры не было.
Рука яго гладзіла вушы Аса.
– Быў я дужа рэлігійны. Больш, чым зараз. І ў вайну быў упершыню закаханы. І – рэч амаль несумяшчальная – быў у падполлі... Яе схапілі, як я раніцай пайшоў па цыгарэты... Курыце... Пасля вайны я стаў ксяндзом... Асаблівай ахвяры не было.
...Я брыў ад яго і думаў, што сапраўды мы ўсе атручаныя бойкай. Магчыма, вар’яты. Але адкуль я ведаў, хто, што і як. Хаця б той ксёндз Жыховіч.
А меў вечар трагікамічную развязку. Досыць цяжкую і досыць камічную. Я прыйшоў у сваю бакоўку і заваліўся спаць. Досыць рана. І нават у сне адчуваў, як у мяне баліць галава. Нешта з ёю ў апошні час рабілася. Усё больш небяспечнае.
Сон быў таксама цяжкі. Тая самая галерэя, на якой тады бачыў я цені. Малады бялявы напаўхлопец-напаўмужчына (высокі, магутныя мускулы і дзіцячыя вочы, такія сінія, як рэдка бывае нават на гэтай зямлі). Маладая жанчына, чамусьці вельмі падобная да Сташкі.
– Я не магу, – шапацела яна. – Ён выдаў нас, выдаў сяброў, выдаў цябе.
– Не толькі выдаў, – кінуў ён. – Прыбраў усё майно паўстання. Як ты магла калісьці пайсці з ім?
– Я тады не ведала цябе. І я не ведала, што ён можа...
– Ён можа яшчэ і атрымаць ад караля трэць за выдачу сяброў, гэты знатнік1, – прагучаў глухі, але прыемны голас, і я ўбачыў, што да іх падыходзіць дужа худы і высокі, светлавалосы чалавек.
Тут я здагадаўся, што гэта Грыміслаў Валюжыніч, ініцыятар “удару ў спіну”, жонка Вітаўта Хвёдаравіча Альшанскага Ганна-Гардзіслава і дойлід касцёла, вежы якога, адзетыя рыштаваннямі, ужо ўзвышаліся над мурамі вонкі.
– Гэты ісцінстваваць2 не будзе, – сказаў Грыміслаў. – Для яго ёсць дзве очыны3. Адну ён прадасць, але за другую зубамі будзе трымацца, глоткі грызці за свае скойцы4.
– Родныя, – сказаў дойлід, – ён усё аднекуль ведае пра вас. І таму ўцякайце. Пакуль не позна. І вазьміце з сабою альмарыюм5 з грашыма. Яны не належаць яму. Яны – людскія, вашы. Тых, што ўсталі. Уцякайце. Сядайце недзе на Нёмане на окрут6 і некуды ў немцы. Пасля вернецеся, калі зноў прыйдзе ваш час, калі трэба будзе купляць зброю. Здрадны род. Што продак Пятро, які князя Слуцкага выдаў, што гэты.
– Што, коні ёсць? – спытала жанчына.
– Ёсць коні, – сказаў Грыміслаў. – Ключаюся7 з табою, дойлід. Але столькі рэмняў8 золата, столькі каменняў, столькі сажоных9 тканей – хіба іх павязеш у саквах?
– Бярыце частку. Астатняе перахаваем тут.
– Я не хацеў, – сказаў Валюжыніч. – Але зэлжыў10 ён самае наша беларускае імя.
– І няхай застанецца ні з чым, – жорстка сказала жанчына. – Без мяне і без скарбаў. Такі пакон11. І няхай нас адтамталя дастане, акрутны, апаёвы12 псарэц13. У яго свая судба14, у нас – свая. А табе, вялікі дойлід, дзякуй ад нас і ад бога.
– Дзякуй скажаце, як усё скончыцца добра.
…І вось падае ўжо на толькі што засыпаную яму вялізны спілаваны дуб (дзе я чытаў пра такі спосаб захаранення скарбаў? – адзначае ў сне падсвядомасць), і вось ужо й следу няма, і ноч вакол.
…І вось ужо рвуцца ў ноч, прэч ад муроў замка дзікім лесам два коннікі. У аднаго пры боку доўгі меч, у другога, меншага, корд. Зніклі. Але праз некаторы час у нехлямяжых вежах чорнага гмаху замільгалі агні, забегалі па галерэях. Шматгаловая конска-чалавечая маса закішэла, заклубілася ў двары. З бязгучнасці нарастаў, рабіўся нясцерпным пагрозлівы гук.
І вось худы чалавек падымаецца па рыштаваннях вежы касцёла. Стаіць і глядзіць у бок бязмежных лясоў, дзе недзе далёка – Нёман. І тут праганая растапыраная пяцярня штурхае яго ў спіну, і ў вачах непаразуменне… Імкліва набліжаецца зямля.
І гэта ўжо нібы не ён, а я падаю, як некалькі год назад са скалы на Карадагу (дзіва і ўласная кемлівасць тады ўратавалі мяне ад непазбежнага, – адзначае падсвядомасць).
Гэтага дзіва не ўратавала. Я зноў гляджу зверху. І ён, маленькі зверху, ляжыць на зямлі, як лялька… Зноў я ўнізе. Над трупам стаіць каржакаваты чарнявы чалавек. Вузкія вочы. Жорсткі прыкус вялікага рота. Срэбратканая чуга падае шырокімі складкамі. А насупраць яго досыць ужо летняя жанчына ў чорным.
Вітаўт Хвёдаравіч Альшанскі і ягоная сястра.
– Пакладзіце ў корсту, у мёд, – горка кажа жанчына. – І ў Кладна да бальзаміроўшчыка.
– Ты, можа, і ў касцёле яго пакладзеш?
– Не толькі пакладу, але й піжмом15 удастою. Ён рабіў – яму і ляжаць.
– Ну ясна, вы ж размілаваліся. А тое, што ён спраўца16 таго, што яны дабро маё паплюндравалі, што ў зэшлым часе17 продак Пятро здабыў, што я здабыў?
– Здрадай вы яго здабылі. Зэлжылі імя беларускае, імя Альшанскіх. І шкада мне толькі, што я ў зэшлыя часы не магла прыдушыць яго ў калысцы. І цябе таксама. Бо малодшая была. І гэта наша агульнае валоданне, каго хачу, таго і кладу. І контарфект18 над труною яго, беднага, несвоечасова павешу. І проўсты19 над ім месяцамі спяваць будуць, каб узрадавалася ягоная душанька.
– Ну, ён і цела не забываў.
– Затое ты забыў, смакоўніца бясплодная. Макула20 на нашым народзе, хробак, туляп. Ты і з жанчынамі можаш толькі партаці21. То што дзівіцца, што сапраўдная ад цябе ўцякла? Ад цябе ўцякла б і касарылая.
– І не баішся?
– Чаго? Ляпёшкі пагною22, кучы ўмёту23?
– Ой, глядзі.
– Каралю б я данесла пра твае выбрыкі, ды мярзячка24 мяне бярэ глядзець на цябе. Глядзі, – і яна паказвае на вежу.
І зноў падае чалавек. І зноў дзікі крык. Падаю я.
Я прачынаюся, заліты халодным потам. Настолькі гэта жыва. І не адразу разумею, што ляжу ў бакоўцы і што мяне торгае Мікола Зеляпушчанак па мянушцы Вячорка, мой гаспадар.
– Анцю, уставай… Мы з кумам. І так нам без цябе сумна, так сумна, – ён усхліпвае. – Мы плачам. Плачам. Уставай, Анцю.
– Добра, зараз, – я разумею, што не адвяжацца і што лепей зараз выйсці, а пасля непрыкметна пайсці: хутчэй за ўсё яны і не заўважаць.
Калі я прыйшоў на палову гаспадара, то ўбачыў гаспадыню на печы, стол, застаўлены стравамі і параю “гусакоў”, а за сталом кума, невялічкага, лысага, як калена, чалавека, і гаспадара.
Спачатку я хацеў адразу пайсці, але пасля “размова” зацікавіла мяне. Вячорка філасофстваваў, а гаспадыня (гэтага я не мог зразумець) ціха смяялася на печцы.
– Усё на свеце – паразіт. І мурашка паразіт, і пчала паразіт, і авечка паразіт, і воўк паразіт, і ты паразіт, і я паразіт.
– Я не паразіт, – запярэчыў кум.
– А хто калісьці ў калгасе яшчэ мех жыта ўкраў?
– Я не краў.
– Ну ўсё адно. Ды ты паглядзі на сябе. Ва ўсіх сумленных людзей чупрына на галаве, а ў цябе – плеш. І кажаш, што не паразіт.
Торкаючы відэльцам у талерку, няшчасны кум стараўся перавесці размову на іншыя, больш прыемныя, рэйкі:
– А я сала ем.
– Вось-вось! – І з абурэннем: – Ды чэсныя людзі – мьякіну! – ядуць. А ты сала. І кажаш, што не паразіт.
Я пайшоў і сеў у кветніку. Галава пасля сну і ўсяго балела несамавіта. Трэба было менш курыць. Ясна, што тут забаліць што хочаш. І гэтыя нажэрліся гары. Як няшчасце гэта нейкае на люд. А за акном зноў размова, высакапарная.
– …прыкрашае траву тым, што яшчэ нядаўна было высакаякаснай беларускай ежай. Аж шкада стала. Такі прадукт зглуміў, – і пасля паўзы: – Аднаго поля ягады. Што Лапатуха, што Альшанскі Нічыпар, княскае адроддзе, што гэты юрод айцец Леанард, пацук такі.
“Трэба з’язджаць, – падумаў я. – Да Мультана. Іначай спакою не дадуць, п’яныя чэрці. І ўвогуле, чорт ведае што. Усе ў акрузе нейкія звіхнутыя, а ўсё, што даведаўся за дзень, не вартае і выедзенага яйка”.
_______________
1 Знатнік – багаты, уплывовы.
2 Ісцінстваваць – гаварыць праўду.
3 Слова “очына” мела два сэнсы: а) бацькі, продкі; б) маёрат, маёмасць.
4 Скоец – манета.
5 Альмарыюм – скрыня, радзей шафа.
6 Окрут – карабель.
7 Ключацца – падыходзіць, быць вартым. Тут у сэнсе згаджацца.
8 Рэмень – мера вагі.
9 Сажоны – вышыты каштоўнымі каменнямі.
10 Зэлжыў – зняславіў.
11 Пакон – закон, наканаванне.
12 Акрутны – жорсткі, люты. Апаёвы – запойны.
13 Псарэц – псяр.
14 Судба – суд, прысуд, правасуддзе, прадвызначэнне.
15 Піжмо – мускус.
16 Спраўца – вінаваты, зачыншчык.
17 Зэшлычас – стары час.
18 Контарфект – малюнак, вобраз.
19 Проўст – свяшчэннік, часцей за ўсё каталіцкі.
20 Макула – лацінскае “пляма”, польскае “недахоп”, “загана”.
21 Партаці – псаваць, дрэнна працаваць.
22 Пагной – гной.
23 Умёт – гразь, дзярмо.
24 Мярзячка – прыкрасць, нуда, смутак.
|
