|
РАЗДЗЕЛ VIII
ЗНОЎ ГАСНЕ НЕБА
|
|
|
Я адарваўся ад папер. Вочы гарэлі, быццам засыпаныя пяском, ва ўсім целе была млявасць, нібы нехта добра адмалаціў мяне валікам ад канапы.
Калі я адхінуў шторы, за акном пачынала днець. Вельмі павольна, каламутна і непрытульна. Значыць, я працаваў цэлую ноч. Нездарма так страшэнна балела галава. Так балела, што цяпер я не здатны быў бы ўспомніць табліцу множання на пяць.
Я ненавіджу лекі, прымаў іх, не лічачы тых разоў, што сур’ёзна хварэў, усяго разоў пяць за жыццё (гэта таксама адзін з маіх дурацкіх комплексаў), але тут я не вытрымаў. Праглынуў таблетку папаверыну, паляжаў хвілін пятнаццаць, і калі боль прытупіўся, толькі тады выкінуў дзве попельніцы недакуркаў, адчыніў усе вокны, умыўся халоднай вадой, узрэзаў пачак цыгарэт, закурыў і стаў думаць, што ж мне рабіць з таямніцай, якая дасталася мне ў рукі.
У гэты момант пачуўся стук у сценку: іх вялікасць Хілінскі, мабыць, жадалі папіць са мною чайку. Таксама з комплексамі. Ці, можа, толькі з’явіліся? Вось і добра, будзе з кім параіцца. Няма мне цяпер, Мар’яне, з кім раіцца. Зусім няма, браце.
Даўшы сабакам есці, я пайшоў да суседа.
Як на такую раннюю гадзіну, то хата была ідэальна прыбраная.
– Не клаліся яшчэ?
– Гм, а чаго б гэта я павінен быў класціся?
– Праца нейкая была?
– Як заўсёды. Ну што, стары, прапусцім па чарчыне ды у шахмацішкі?
– Каньяк? У такую рань?
– А ты што, хочаш, каб я ў дзве гадзіны ночы пачынаў? І, скажам, з дэнатурату і піва?
– Аднак у дзевяць гадзін… неяк яно… Унь нават амерыканцы лічаць, што раней пяці нязручна. Адзін там нават бізнес зрабіў: выпусціў для бізнесменаў партыю гадзіннікаў, дзе ўсе лічбы – пяцёркі. Бо раней пяці – нязручна.
– Пяці раніцы? – спытаў Хвілінскі.
– Ну, ведаеш, – абурыўся я.
– Чалавеча, – з раптоўнай сур’ёзнасцю сказаў Хілінскі, – ты ўвогуле маеш уяўленне, дзе ты і калі ты?
– Шаснаццатага красавіка. Пан Хілінскі прапануе мне каньяк у дзевяць гадзін раніцы і шкадуе, што не прапанаваў мне гэтай работы, абудзіўшы ў пяць гадзін. Столькі часу згубілі! Зараз былі б ужо гатовенькія.
– Дзевяць гадзін вечара шаснаццатага красавіка.
За акном, сапраўды, не днела, а цямнела.
– Чорт, – сказаў я. – Няўжо гэта я… суткі?.. То ж бо галава трашчала.
– Шахмацішкі адмяняюцца, – глуха сказаў Хілінскі, наліваюцы чаркі. – Ну што такое здарылася? Раскажы, калі ёсць ахвота, як гэта ты дня не заўважыў?
– Я расказаў. Ён сядзеў, грэў келіх далонню і цяжкавата думаў.
– Ну й фантазёр, – урэшце няпэўна выціснуў ён.
– Чаму фантазёр?
– Ды неяк яно… гм… дэтэктыўна занадта… І спрэчна… хаця і цікава… Тут табе здарэнне, тут табе, нібы з чароўнай скрынкі, шыфр… Тут табе, як на заказ, галава, якая за суткі гэткую работу зрабіла. Не па спецыяльнасці працуеш.
– Захапіўся.
– А малайчына, чорт пабірай! Дэшыфроўшчыкам бы ў штаб. А то часам месяцамі б’юцца. Што зараз думаеш рабіць?
– Буду шукаць месца.
– Дзе яго адшукаеш? Хіба ўжо усю краіну перакапаць.
– Паеду ў Альшаны. Кніга знойдзена там. Кніга належала Альшанскім, што можна меркаваць па ініцыялах і па супадзенню гістарычных падзей і шыфроўкі…
– Ну, займайся, займайся…
Я быў крыху пакрыўджаны гэтай абыякавасцю.
– А вы хіба не зацікавіліся?
– Ды што ж, хлопец… Не наша гэта кампетэнцыя. Не мая і не Шчукі.
– Як гэта? А калі, сапраўды, Пташынскі не захлынуўся, а забіты, бо нехта баяўся, што ён стаіць на шляху адкрыцця чагосьці?
– А вы ўпэўнены, што ён забіты?
– Так, – пасля паўзы сказаў я.
– Але ж і экспертыза, і следства, і ўсё супраць гэтага.
– Я ўпэўнены, – сказаў я. – Насуперак экспертызе, следству, чорту, насуперак усяму. Нешта ва ўсім гэтым жудаснае. Я прадчуваю гэта. Падсвядома.
– Прадчуваць – ваша асабістая справа, – сказаў Хілінскі. – Вы – асоба прыватная і можаце сабе дазволіць гэтую раскошу. А вось калі пачынае “падсвядома прадчуваць” правасуддзе, юстыцыя, сама дзяржава… тады…
Ён нервова лыкнуў каньяку.
– Тады пачынаецца – бывалі ўжо такія выпадкі – паляванне на ведзьмаў, макарцізм, татуля Дзювалье, ды ці мала яшчэ што. І пасля ўсім даводзіцца доўга, дзесяцігоддзямі плаціць за гэта, разлічвацца. Нават невінаватым. Занадта гэта дорага абыходзіцца, я веру. Цяжка, пакутліва. І ўвогуле, справядліва веру.
Хілінскі дапіў келіх.
– Слухайце, хлопча, не крыўдуйце на мяне, але гэта так. Вы ўражаны смерцю друга, вы не верыце, што ён мог вось так, сам, пайсці ад нас. Вы шукаеце помсты, каб стала крыху лягчэй. Але тут нішто не гаворыць на карысць помсты. Нават званкі, тлумачэнне якім ёсць. Нехта шукаў у кватэры. Нехта ўсыпіў сабак. Але гэта маглі быць звычайныя барыгі, якія падсачылі ад’езд вашага сябра і скарысталіся з яго.
– Яны шукалі кнігу.
– Магчыма. Але нават калі гэта так, нават калі яны цьмяна ведалі пра адкрытую вамі таямніцу, нават калі яны і вы сутыкнуліся на адным шляху да яе – гэта не мае адносін да смерці Пташынскага. Гэта выпадак, супадзенне. Паверце, экспертыза была дужа старанная. Аб гэтым паклапаціліся, верце мне. У яго было страшэнна хворае сэрца. Ён мог пражыць яшчэ гады, а мог і памерці кожны дзень. І таму Шчука, мабыць, будзе далей весці следства па справе ўзлому, але нікому з іх няма справы да таго, што сёння адкрылі вы.
Закурыў.
– Ну як вам растлумачыць. Ну вось ёсць звесткі, што ў Кладна недзе схаваны архіў айнзацштаба. Ведаеце, што гэта такое?
– Ведаю. Ведамства Розенберга. Рабунак каштоўнасцей.
– Правільна. Закапаў нехта Франц Керн з іншымі. Вось гэта справа людзей, якіх я калісь добра ведаў. А падзеі амаль чатырохсотгадовай даўнасці – гэта справа не наша. Ты б яшчэ папрасіў расследавання справы забойства Напалеона.
– І папрасіў бы. Рабілі ж аналіз ягоных валасоў на мыш’як. У сучаснай следчай лабараторыі. Выявілі: быў атручаны.
– Ну гэтую паслугу і я табе магу зрабіць. Што табе трэба?
– Зрабіць аналіз чарніла. Прагледзець кнігу ў інфрачырвоных праменнях. Ну і іншае там. Поўны агляд.
– Гэта – чаму не зраблю. Па-сяброўску. Чаму не памагчы? Дый увогуле цікава. А астатняе – ты адкрыў, ты і рабі. Памятаеш, як ты справу Дастаеўкай-Карловіч аднаўляў ды разблытваў? Толькі для цікавасці мне расказваў. І тут тое ж. Ну, лагічна, калі хочаш, будзем абдумваць разам. Гімнастыка для мазгоў. Ну, хіба юрыдычную параду Шчука можа даць, дый то. Ты пра юрыспрудэнцыю таго часу больш ведаеш. Права страшэнна змяняецца. І разблытвай сам. То і тут плавай сам. Не шукай дапамогі. Тут дай бог Шчуку са сваімі дакументамі ды знаходкамі справіцца.
Падліў мне:
– Цікавая для цябе штука. Проста “востраў скарбаў”. А як наконт тых кропак? Ну, 9с, 20в… Няўжо і вылічальная машына тут нічага не зрабіла б?
– А што яна зробіць? Прасцейшы прыклад – “Вова-дурань” І н, І д і г.д. Перабрала варыянты і выдала, дый чамусьці па-руску: “На дурь, Вова”. Я не магу іх, варыянты, перабраць, ну і ў яе такая самая логіка. Ды ў чалавека і ўвогуле гэты працэс лепшы, толькі што ідзе больш павольна.
– Мала суцяшае, – сказаў Хілінскі.
– Яна выдасць усе варыянты, што маюць хаця нейкі сэнс, сотні тысяч, але выбар зрабіць не здолее. У яе фармальная логіка. Таму чалавек загадзя і адмаўляецца ад такіх задач.
– Ясна, – сказаў Хілінскі, – значыць, свядомае прызнанне разумовага банкруцтва. Непераможнасці зведаць.
– Глупства, – сказаў я. – Адмаўленне загадзя – не сведчанне бяссілля чалавечай логікі. Чалавек можа зрабіць правільную выснову на падставе далёка няпоўнай інфармацыі. І можа загадзя прадбачыць, што ніякая інфармацыя не дасць магчымасці зрабіць вывад. І гэтае адмаўленне загадзя ад невырашальнай задачы не сведчанне бяссілля, а сведчанне ўсемагутнай сілы чалавечай логікі.
– Што ж, біце на усемагутнасць. Прызнацца, крыху зайдрошчу.
– Ну вось, – сказаў я. – Зараз пайду высыпацца.
– “Разбуди, когда раскинет ветви по-весеннему наш старый сад”, – змрочна сказаў ён.
За акном была абрыдлівая красавіцкая слата.
…Я адчыніў дзверы і адразу адчуў, што ў маёй кватэры нехта ёсць. Скінуў туфлі і прайшоў у кабінет. Так і ёсць: саладкаваты цыгарэтны пах.
На канапе, падкурчыўшы пад сябе прыгожыя ногі, сядзела і грэла рукамі ступні жанчына.
– Зоя?
– Ну так, ты не чакаў?
– Даўно?
– Бачыш, толькі зайшла. Ногі пакалелі.
Я прынёс з кладоўкі халат і накінуў ёй на ногі.
– Дзякуй. Я столькі хадзіла па гэтай слаце. Столькі хадзіла.
Дзіўны быў у яе выгляд. Нібы накапала ў вочы беладоны. Зрэнкі вялізныя-вялізныя, спыненыя. Вусны белыя, нібы яна падціснула іх. Я спачатку быў спалохаўся.
– Што з табою?
– Нічога. Ты хочаш спытаць, нашто я тут? Ды бачыш, прыпаўзла. Знаеш, як не дужа разумныя сабакі. Разумныя ідуць па апошняе ў лес. Я толькі каб аддаць табе ключ. Унь ён, на століку.
– А я пра яго і забыўся, – шчыра сказаў я. – З’есці чаго не хочаш? Выпіць?
– Не трэба нічога.
Яна змоўкла.
–Слухай, – сказаў я, – казаў жа я табе, кінем гэта. Заставайся – і ўсё. Толькі шчыра – чуеш? – шчыра ўсё скажам яму.
– Ды не, – амаль бязгучна сказала яна. – Права не маем. Права не маем. Падман. Нінавошта я болей не маю права. Не маю.
– Перастань ты сябе катаваць, – кінуў я. – Ну здарылася, ну лухта. Кончым з гэтым, і ўсё.
– Не лухта, – сказала яна. – Я і прыйшла, каб скончыць. Болей не прыйду. Пагляджу вось толькі і… Нічога, ты хутка забудзеш, што здарылася. І ты мяне жорстка не судзі.
– Ды я й не думаю, – усміхнуўся я. – Ну давай вып’ем крыху “нямешанага кадара”.
– Давай, – усміхнулася яна вільготнымі вачыма. – Толькі давай будзем тут. Нікуды не пойдзем.
Я расчысціў стол ад слядоў начной працы і паставіў на яго што меў.
– Ты што збіраешся рабіць у наступныя дні?
– Пакуль нічога. Дні праз тры з’еду.
– Куды?
– У Альшаны па справе. Гэта пад Кладна. Вёска.
– Надоўга?
– Тыдні на тры, можа, месяц.
– Ну вось, значыць, бывай. Можа здарыцца і так, што сустрэнемся. Выпадкова. Хто ведае, што яно і як.
– Слухай, Зоя. Я яшчэ раз табе кажу…
– Не кажы глупства. Не паўтарай гэтага. Сам ведаеш, слабасць жаночая. Але толькі не са мной. Я вырашыла ўжо.
– Не буду. Хаця мне кепска. Але, магчыма, я і пераканаю цябе.
– Паглядзім. Паглядзім.
Дзіўныя, дзіўныя вочы.
– А што ты гэтыя дні рабіў?
– Ды тут галаваломку адну старажытную рашаў.
– І вырашыў?
– Не дужа. Не да канца.
– Ну, памагай табе бог. Хай шчасціць. Ты ж глядзі вазьмі цёплыя шкарпэткі. Некалькі. У вёсцы слата. Блакнотаў пару. Цыгарэт. Кавы растваральнай, бо там не дастанеш. І ручак пару зарадзі. І плёнак вазьмі для апарата. І нож. І брытву.
Нешта знарочыстае і няпэўнае было ў гэтай клапатлівасці. Так, пэўна, жонка выпраўляе ў дарогу мужа, здрадзіўшы яму або ведаючы, што неадменна здрадзіць, што вышэйшы, непахісны лёс няўхільна вядзе яе да гэтага.
– Усё вазьму, – сказаў я. – У мяне спіс. Я – вопытны на камандзіроўкі. І ўвогуле… метадычны стары кавалер.
– Не трэба табе больш заставацца ім. Чуеш, прашу цябе. Кепска гэта канчаецца.
Ну так, – няўдала пажартаваў я. – Хто жэніцца – у таго жыццё сабачае, затое смерць чалавечая, а хто не – у таго сабачая смерць, але затое чалавечае жыццё.
– Пры цяперашніх сваяцкіх пачуццях і смерць не заўсёды бывае чалавечая, – падхапіла яна.
– Ды што з табою?
– Плачу, – сказала яна. – І над сабою. І над табою. І над усімі.
І раптам злавіла ў паветры выключальнік бра, націснула яго.
– Хадзі да мяне, – голас быў хрыплаваты і адчайдушны. – Апошняя наша з табой… часіна… Даруй мне.
У тоне гэтым было нешта такое, што нельга, немагчыма было сказаць “не”.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Праз гадзіну я праводзіў яе. І колькі я ні казаў, каб яна заставалася, колькі ні ўмаўляў, колькі ні казаў, што заўтра сам пайду гаварыць з яе мужам, яна, бледная, толькі адмоўна круціла галовой.
– Не праводзь мяне. Ну вось, я не хацела, каб не было гэтага вечара, каб не было ўспамінаў. Я пайду. Я страшэнна, страшэнна стамілася.
Мы стаялі ў пад’ездзе, і калі ў яго зайшоў Хілінскі, распячатваючы пачак цыгарэт, яна нават і на імгненне не адарвалася ад мяне. Стаяла, уся дрыжучы.
Хілінскі, праходзячы паўз нас, зрабіў незнаёмы твар. А яна, не паспеў ён узняцца і на адзін марш, прыпала да маіх вуснаў.
– Памятай… Даруй… Не памінай мяне, калі ласка, ліхам. Бывай.
Адарвалася ад мяне і выскачыла ў дзверы, пад дождж, які шалёна паліваў увесь вялізны горад, усе яго мокрыя бліскучыя дахі і чорныя голыя дрэвы.
…Хілінскі ўсё яшчэ поркаўся з ключом, і я спыніўся ля яго закурыць.
– Засмучаная, – раптам сказаў ён. – Гаротна засмучаная.
– Вам дзіўна? – суха сказаў я.
– Крыху, – сказаў ён. – Не мая гэта справа, але я, Антоне, думаю, што ведаю людзей. І… нешта не належыць яна да тыпу чуллівых. Ту-уга ведае, што, як і нашто. Нават калі панчохі купляе, нават калі ў першы раз аддае пацалунак. Ну, аднак, гэта больш годна, чым нейкая цызя, што пеўня ад курэй ганяе за “задзірлівасць”… Але засмучаная. Пэўна, нешта сур’ёзнае здарылася.
– Гэта мая былая сяброўка, – буркнуў я.
– Ухваляю.
– Што былая?
– Не, што сяброўка.
– Мае паводзіны людзі калісьці назвалі б заганнымі – “предосудительными”, – горка сказаў я.
Я не стаў тлумачыць чаму, але ён, відаць, зразумеў.
– Сабе ты гэта даруеш? Можаш гэта сабе дараваць? То нашто асуджаць за тое самае іншых? І хто мае права асуджаць?
Размова рабілася страшэнна непрыемнай. Мы абодва адчувалі сябе няёмка. Ён, бо атрымалася так, што ён утруціўся ў справу, якая яго не датычылася. Я, бо, шукаючы чалавечага голасу, ценю спагады ў ім, непатрэбна распусціў язык. Божым дарункам было ў гэты час з’яўленне свежага чалавека, ды яшчэ з такімі прадметамі ў руках, што ва ўсякага палезлі б на лоб вочы.
Па сходах падымаўся Ксаверы-Інэзілья Калаўр-Лыганоўскі з медным абліччам. Бязлітасныя ягоныя вочы глядзелі паўзверх круглага шчыта, і ўзброены ён быў дзідай са здаравенным бронзавым наканечнікам.
– Гатова, – ціха сказаў я, – дастукаўся з пацыентамі. Ну, прынамсі, не Напалеон. Свежая манія.
– І ён убачыў на сцяне злавесны, чорны прывід дзеда-мароза, – сказаў Лыганоўскі, крыху прысаромлена ўсміхнуўся і дадаў: – Вось мастаку нясу. Масайскія дзіда і шчыт. Аксесуары для малюнка. Намалюе і за гэта абяцаў парапараваць.
– А я думаў, што ўрэшце з’явілася новая манія, што гэта вы ўваходзіце ў ролю Чомбэ, – сказаў я.
– Ну што вы! Не так ужо кепска ідуць мае справы. І не так я нізка паў.
– Адкуль гэта ў вас? – спытаў Хілінскі.
– А вы б зайшлі неяк да мяне.
– Не так ужо кепска ідуць мае справы, – іранічна паўтарыў ягоныя словы Хілінскі.
– Здагадваюся, паколькі вы яшчэ тут, а не ў маім дэпартаменце. А вы зайдзіце проста паглядзець, – сказаў псіхіятр.
– Цікава, – сказаў я. – Проста хоць у музей.
– А ў мяне і ёсць… амаль музей. Яно і пойдзе калісь у музей.
Бронза наканечніка была ўкрыта такім тонкім карбаваннем, што я зачараваўся.
– Праўда, адкуль такое дзіва?
– Я, мой даражэнькі, медыцыну ў Празе штудзіраваў.
– То там, што, усе людзі нават на Карлавым мосце з такімі рэчамі ходзяць? – спытаў Адам.
– І нават праз увесь горад, аж да самых Высачан. Калі спозняцца на апошні трамвай. Каб бараніцца ў выпадку чаго. Ад начных гіен.
Закурыў з намі. Ужо сур’ёзна сказаў:
– Чэхі тады стыпендыю давалі… прыгнечаным. Украінцам, лужычанам, нам. Але работу на радзіме знайсці было нельга… Ну і рассеяліся. Дзе я не працаваў! І ў Індыі на эпідэміі халеры, і ў Нігерыі на соннай хваробе, і чорт яшчэ ведае дзе. Даводзілася быць майстрам на ўсе рукі. І што зробіш? Чалавек, калі памірае, ведае толькі слова “лекар”, і пляваць яму на такія паняцці, як “фтызіёлаг” ці “псіхіятр”. Урэшце, пры многіх хваробах цікавейшыя адхіленні ў псіхіцы. І мы дужа кепска ведаем іх, вельмі мала займаліся імі.
– І колькі ж год вы нюхалі тую экзотыку? – спытаў я.
– Хапіла. Год дзесяць. Вярнуўся ў трыццаць восьмым годзе.
Згасіў цыгарэту.
– Вось вы і зайдзіце неяк. Не ў якасці пацыентаў, а паглядзець. Пацыентамі лепей не трэба.
– Самыя слушныя словы, якія я калі-небудзь чуў, – сказаў Хілінскі.
Мы зарагаталі. Доктар палез далей, трымаючы дзіду наперавес.
– Апошні аплот белых каланізатараў і гіен імперыялізму паў на сыходзе гэтага дня, – буркнуў Хілінскі. – Маладая Афрыка расправіла крылы насустрач цяжкай, але аптымістычнай вясне.
– Вы іх там толькі не… – сказаў я. – Не “ньям-ньям” ці як гэта?
– Два дні як перастаў ньям-ньям, – адказаў зверху Лыганоўскі. – А будзеце здзекавацца з прагрэсіўных з’яў, Косміч, я спушчу гэты шчыт вам на галаву.
Мы пасмяяліся і разышліся па кватэрах.
Настрой мой ва ўсе наступныя дні быў абрыдлівы. Я ўладжваў свае справы, але нават яны не маглі прымусіць мяне забыцца.
Дабіўся дазволу на абследаванне замка ў Альшанах, атрымаў ад інстытута ліст аб тым, хто я такі і што райвыканком просяць спрыяць мне ў абследаванні касцёлаў, цэркваў і старых будынін.
Пакаваў пакрысе рэчы. І ўсё не мог і не мог забыць таго апошняга вечара.
Трэба было яшчэ адвезці сабак да бацькі і купіць тое, чаго цяжка дастаць на вёсцы. І я загадзя дамовіўся наконт расчыннай кавы з прадаўшчыцай, маёй “блатмайстрыняй”, і дамовіўся з Пахольчыкам наконт дзесяці блокаў “БТ” і каменьчыкаў для запальнічкі, і купіў, па Зоінай парадзе, блакнотаў і шкарпэтак і сёе-тое для “аптэчкі”.
І ўсё ўжо было гатова, нават бутэлечка вечнага чарніла ў поліэтыленавым мяшэчку і кніга 1908 года выдання “Альшаны” (Княства, староства і павет Альшанскі, у іхнім гістарычным быцці). І я купіў яшчэ пятнаццаць “шэсцьдзесят пятак” і тры каляровых “ДС” і дастаў у знаёмага фатографа дзесяць шырокіх “орвакалёраў”, а ў знаёмага прадаўца дзесяць “орвакалёраў” вузкіх. І дастаў добрага чаю і адрамантаваў свой “Харків”. І навастыў свой ножык, і купіў пластыра, каб заклейваць футляры для касет, і… Словам, працы мне хапіла, і я пастараўся зрабіць запасы, каб не псаваць камерцыі сталічным прадаўцам.
Але раней трэба было яшчэ раз схадзіць на Мар’янаву кватэру (перадачу рэчаў у музей дазволілі адкласці да майго вяртання з Альшан). Я не хацеў ісці туды без сведкаў, а галоўнае таму, што гэта было б занадта цяжка – ісці туды аднаму. Таму я зайшоў да Хілінскага, і “Абель з Бобкін-стрыт” згадзіўся раздзяліць са мной кампанію. Праўдзівей, з ахвотаю перарваў сваё сённяшняе “dolce far niente”1.
На вуліцы дзяўчаты часта ўсё яшчэ азіраліся на яго: высокі, але не такі бамбіза, як я, “трохкутны”, плячысты, але амаль зусім без клубоў. І я шкадаваў, што такі цудоўны ўзор роду чалавечага прападае, але й да глыбіні душы шкадаваў яго і разумеў. Урэшце, ён не варты быў шкадавання. Хутчэй здзіўлення і павагі.
Сэрца маё зноў балюча сціснулася перад дзвярыма, калі я падумаў, што не пачую я сабачага брэху, не адчыніць мне дзверы мой друг. І ў кватэры тхнула нежылым, застаялым паветрам. Я адкрыў фортку, узяў сабе некалькі яго ўлюбёных кніг, невялікую мадэль карабля (ніхто ўжо, акрамя мяне, не ведаў, як ён усё жыццё марыў аб моры, але быў лагер, была да і пасля вайна, было сапсутае сэрца), зняў са сцяны адну гравюру з добрых, але не музейных і падарыў яе Адаму:
– Ну вось і ўсё.
І тут я заўважыў на століку ля фатэля кнігу. Я ведаў, тут заўсёды ляжалі апошнія кнігі, якія ён чытаў, і я захацеў паглядзець, што гэта было, апошняе.
Гэта была “Кніга джунгляў”. Я вырашыў узяць і яе, і тут з кнігі выпаў маленькі лісцік паперы.
Ляжаў, відаць, як закладка, а агляд памяшканная, вядома ж, быў павярхоўны.
Мар'ян
Збірайся, бяры для выгляду вуды і неадкладна выязджай на Романь. Калі затрымаюся крыху - павудзь гадзінку-паўтары. Вельмі трэба.
Я падаў запіску Хілінскаму.
– Гэта што?
– Нічога. Мой почырк. І папера мая.
– І што ж атрымоўваецца?
– Атрымоўваецца, што забіў я.
Усё ўва мне нібы скамянела. Адам уважліва агледзеў мяне.
– Вось што, хлопча, давай ты мне гэтую пісульку, а я адвязу яе Шчуку… Досыць таго, што ты на ёй адбіткі пальцаў зрабіў.
Ён узяў паперку чыстым аркушам паперы.
– І кніжку тваю заўтра давай Шчуку. Сапраўды, нешта тут не тое. А з тваёй палоскі зрабі копію.
– Зрабіў.
– А палосу схавай. Ну вось. Вазьмі яшчэ й гравюру і каці дахаты. Я – туды. Едзь. А то на табе бог твару паменшаў.
…На сходах чамусьці не гарэла святло. Я быў ужо на два маршы ніжэй сваёй хаты, калі пачуў нейкі дзіўны гук. Нешта мяне насцеражыла, і я застыў. Рыпенне паўтарылася. Я быў ужо на адзін марш ніжэй сваёй пляцоўкі, калі зноў пачуў ціхі рэзкі скробат і заўважыў у цемры невыразны сілуэт, цьмяны чалавечы цень. Нехта ўзломваў замок маёй хаты. І тады я на дыбачках стаў падымацца. Скрыгат. Яшчэ скрыгат. Я быў ужо амаль на месцы, калі той, відаць, нешта адчуў. Раздаўся ляскат, нібы нехта выдзіраў ключ, а пасля цень мітуснуўся паўз мяне, штурхануў плечуком – кнігі ўпалі – і кінуўся ўніз па сходах. Некалькі імгненняў я стаяў ашаломлены, а пасля рвануў за ім, што, уважаючы на цемру, было нялёгка.
Яшчэ зверху я ўбачыў, што дзверы на вуліцу зачынены, і пусціўся да выхаду на двор. На двары сядзелі на лавачцы дворнік Кухарчык і малодшы лейтэнант Росцік Грыбок, які вымахаў на здаравенную грыбіну, і пакурвалі, нягледзячы на прахалоду.
– Ніхто не прабягаў?
– Ніхто, Антоне Глебавіч, – адказаў Грыбок.
– Таварыш Косміч, – завёў быў дворнік. – А вось што вы думаеце…
Я махнуў рукой і пусціўся да дзвярэй у сутарэнне. Яны былі прыадчынены, таму што агеньчык запальнічкі закалыхаўся. Але яны заўсёды былі прыадчынены: ніхто ў нас там нічога не хаваў. І на іх варушылася леташняе яшчэ павуцінне. А на парозе быў пыл. “Цьху! Не мог жа ён улятучыцца?”
Свецячы запалкамі, я ўбачыў, што коркі крыху адкручаныя, і ўкруціў іх. Пасля выйшаў на двор і спытаў у курыльшчыкаў:
– Даўно вы тут разам?
– Пару хвілін, – сказаў Кухарчык. – А вось як, скажыце вы мне, грыфель у аловак засоўваюць. Колькі ўжо думаю.
– Склейваюць вакол яго дзве палавінкі, – сказаў я, махнуў рукой і паплёўся наверх.
Тут мне прыйшла у галаву яшчэ думка, што ён мог заскочыць у пакой дзяўчат, і хаця я падумаў, што ад віску тут бы й дом рухнуў, пазваніў і зайшоў.
Звычайны, па-студэнцку, па-дзявочы абстаўлены пакой, толькі што з парай афіш, на якіх гэтыя прыгажуні былі адзначаны самым дробным шрыфтам.
На крэслах (ложкі былі бялюткія) сядзела трох гожанькіх дзяўчат і стаяў… малады чалавек, на гэты раз без вядра. Ён быў моцна ў куражы і злёгку пахістваўся. А тыя падхіхіквалі як ні ў чым не было.
– Дзяўчаты мае, сонца майго жыцця! Вы, мае нефертушачкі…
– Колькі ён тут?
– З паўгадзіны, – віскнула гожая брунетачка з хітранькай усмешкай. – Насмяяліся.
– Ганіце яго ў шыю, – махнуў я рукой.
І палез да сябе наверх, і толькі ля самых сваіх дзвярэй мяне як стукнула, і я пачаў зноў спускацца.
І ў гэты час ляснулі парадныя дзверы. Я кінуўся да іх, расчыніў, але па вуліцы вяртаўся з кіно народ, і чорт яго на ёй было каго заўважыць.
Дзверы ў сутарэнне: павуціння няма.
“Ёлуп з дэдуктыўным мысленнем! Павуціння яму! Пад ім можна прапаўзці, не зачапіўшы парога. І няўжо ты думаеш, што той не абмысліў слядоў адступлення? Ідыёт! Перачніца старая! Ясна, што калі палез бы, то атрымаў бы, пэўна, па чэрапе. І добра. Па такім чэрапе толькі й атрымоўваць”.
Але на гэтым вечар не скончыўся. Ледзь я паспеў запаліць святло і ляснуцца на тахту, зазваніў тэлефон. У мяне заўсёды прадчуванне, калі тэлефон – дрэнна. Я не хацеў падымаць трубкі, але той аж разрываўся. Давялося зняць, і тут я пачуў здалёк роспачны лямант Косціка Красоўскага:
– Антон! А-антон!
– Я. Што такое?
– Антон!!! Божа! Божа!
– Ды што з табою?
– Зо… Зо… Зо…
Тут я зразумеў: не толькі нешта не да ладу. Здарылася нешта непапраўнае.
– Кастусь, супакойся.
– К… К…
– Ну што? Што?
– Зоя… памерла.
– Як? – па-дурному спытаў я, яшчэ нічога не разумеючы.
– К… к… калій цыян. І запіска: “Я прадала свайго сапраўднага, – ён зрабіў націск на гэтым слове, – мужа. Не вініце нікога, акрамя мяне”.
– Я еду! Еду!
– Н… не. Я еду… Туды, – рыданні былі такія, якія мне рэдка даводзілася чуць.
І ён паклаў трубку. І тут на мяне абурылася ўсё. І, галоўнае, я не ведаў – чаму? Што здарылася ў два апошнія прыходы? Нічога. Усё тое ж, і нават рукапісы на стале, і ўсё на сваім, упарадкаваным, месцы: чыстая папера – справа, спісаная – злева, попельніца – тут, цыгарэты – тут. Свет перавярнуўся, але толькі для мяне. І тая самая пахмурая красавіцкая ноч за акном, і зноў, здаецца, сячэ вокны дождж. Ну так, расставаліся.
Але ж гэта было вырашана даўно – пры чым тут раптам яе слёзы.
“Яна рыхтавалася, гэта ясна, цяпер я зразумеў. Чаму? Калі ў ёй было шкадаванне па мне толькі як аб згубленай забаўцы. У мяне было крыху больш сур’ёзна, але таксама… Чаму ж зараз так ломіць душа? Што я падмануў Красоўскага? Я не ведаў аб гэтым, а яна не надавала гэтаму значэння. Што раптам змянілася?”
Я сядзеў і тупа глядзеў за акно ў ноч. Пасля пайшоў, узяў том энцыклапедыі. “Цианистый калий”. “Ужываецца ў працэсе атрымання золата і срэбра з руд…” Нашто мне золата і срэбра? “Вельмі атрутны”. Прызнакі атручвання: лоб жаўтаваты, сінюха на выліцах і шыі, вусны злепленыя, скура ледзяная і сухая.
Не, не мог я ўявіць Зою з жаўтаватым лобам і ледзяной скурай. “О божа неўблажымы! Што ўсё ж здарылася?”
Усё было скончана між нас. Усё было ўвогуле скончана. Чаму ж у мяне пачуццё такой віны?! Я ж умаўляў, ледзь не ўмаляў яе.
І вось канец.
Чэрап мой расколваўся… Стужка… Крокі пад акном. Смерць Мар’яна…
Яшчэ адна смерць…
Зноў згасла неба.
І тут пачалося маё… няладнае.
За акном дождж. Мокрыя плямы ліхтароў. Цягнецца нябачны саладкавы дымок тытуню. І раптам дробныя рознакаляровыя кропкі, як на карцінах пуантылістаў і як выбух, як чорныя крылы. І цемра, і я ляжу на тахце, і павольна, слаіста сцелецца нада мню блакітны туман, у якім устаюць мілыя абліччы.
…Раніцай я пазваніў Хілінскаму і расказаў пра ўсё.
– Нікуды не заходзь, – устрывожыўся ён. – Ні аб чым не думай. Ні аб экспертызе, ні аб чым. І ўвогуле, збірай ты манаткі і едзь у свае Альшаны. За маю галаву, у выпадку чаго, не непакойся, знойдуць.
_______________
1 Салодкае няробства (іт.).
|
