ЭПІЛОГ Канец пад’езда кавалераў Некалькі год назад і прыблізна праз месяц пасля падзей, на якіх я скончыў сваe апавяданне, мы з Хілінскім сядзелі ў ягонай кватэры за шахматнай партыяй. І патрыя тая была не партыя, а суцэльная нескладуха, і настрой у нас таму быў не з лепшых. А за акном стаяў мяккі і добры ліпеньскі вечар. І тут ясна, што не за дурацкімі шахматамі трэба было сядзець, а недзе ў лесе ля вогнішча. Над ракою. Чысціць рыбу на вясле, абдзіраць цыбулю, скрэбці бульбу. Словам, усe, што хочаце, толькі не гэта. – Ну што, па малому каньяку? – прапанаваў Хілінскі, раптоўна змяшаўшы фігуры. – Адзін з польскіх, здаецца, дэтэктываў так і пачынаўся: “Капітан піў усe, акрамя какавы”. – Дрэнны пачатак, – сказаў Хілінскі. – У нас бы яго рэдактар неадменна зарэзаў. – Вып’ем за рэдактараў, якія разумеюць гумар. Выпілі. І зноў нібы праляцеў над намі ціхі анeл, а прасцей кажучы, нібы нарадзіўся недзе злодзей. – Ты чаму не пытаеш, чым уся гэтая гісторыя скончылася? – раптам спытаў Адам. – Мяне яна перастала цікавіць. Ведаю, скончыцца яна так, як трэба. І кожны атрымае, чаго заслужыў. Я зрабіў што мог. Проста ў памяць аб усіх гэтых людзях, што адышлі заўчасна. Цяпер ужо гэта справа іншых. І я сярод іх не маю гонару быць. – Альшанскі атруціўся ў камеры, – глуха сказаў Хілінскі. – Тыдзень назад. Мне Шчука казаў. І апошнія словы ў паказаннях былі такія: “Больш не маю чаго сказаць. Пражыў большую частку свядомага жыцця і пражыў яго дарэмна, не зрабіўшы, акрамя пачатку дарогі, амаль нічога людскага. Магчыма, больш сурова, чым вы судзіце мяне, я суджу сябе. І асуджаю. На смерць”. – То што ж, адкуль атруту здабыў? Не аглядалі? – Аглядалі. Гэты чалавек казаў праўду аб магчымасці пайсці прэч, калі толькі захоча. Пад каронкамі верхніх клыкоў хірургічным метадам была зашытая маленькая капсула з атрутай. Даўно. Можа, яшчэ пры немцах. Мала чаго eн мог ад іх спадзявацца. І вось прыдалася. Лыжкаю, як рычагом, націснуў і раздушыў. Моцна, відаць, даводзілася ціснуць – зламаў два ніжнія разцы. – Хто яму тады зрабіў такое? – А хто цяпер можа гэта зведаць?.. Значыць, чакаў, ведаў, што кожнай вяроўцы бывае канец. І ведаеш, чамусьці нават шкада... Вось гэты быў з вартых ворагаў. Не смоўж нейкі. З такімі цяжка і небяспечна, але й прыемна мець справу. Сядзеў, выпрастаўшыся ў крэсле. Нават у нізкім крэсле – высокі, сівы. І зараз не містэр Сміт і не славянская храпа, а проста паджылы, стомлены чалавек. Між гэтых паліц з кнігамі, мноства з якіх eн, мабыць, не паспее перачытаць. Сухі твар з абвіслымі павекамі. У гожай мужчынскай руцэ пачаты келіх. – Яшчэ і жартаваў у апошнюю гадзіну. Нібы намякаючы: “Гэта называецца: урэшце пасля празмернага зацікаўлення гісторыяй перайшоў да цеснага кантакту з сучаснасцю”. – Змоўкніце, Адам. Eн моўчкі згадзіўся са мною. За акном свяцілі праз шаты ліпаў начныя агні, якіх апошні Альшанскі ўжо не мог бачыць. І міжволі думалася, што некалі іх не ўбачым і мы. Якое глупства перад гэтым былі ўсе намаганні, прывілеі, скарбы, улада над душамі і целамі?! Якое гэта ўсe было тройчы клятае глупства! – Я павінен быў прадбачыць, – сказаў Хілінскі. – Гледзячы на ягоную прафесійную вопытнасць, не забываючы аб веданні Усходу... І яшчэ: мяне аднойчы ўразіла адна думка: хто мог пасля Нюрнбергскага прысуду перадаць Герынгу ампулу з цыянкалі? – Кажуць, жонка падчас развітальнага пацалунку? – Не. Псіхіка не тая. І я падумаў, што там магло быць вось так... як з гэтым. Не ведаю, ці меў я рацыю. Пасля ж пэўна аглядалі? Але магло быць: здаўна чакаў канца, бо жывeльна баяўся смерці, а калі даведаўся, што літасці не будзе, што ратунку няма ніадкуль, што шыбеніца, – тады скончыў. Усe ж хаця і гнюсная, паскудная, гнілая дрэнь, разбэшчаная гэтым сіфілісам неабмежаваных улады і раскошы, але ўсe ж у былым ваенны чалавек. – Кіньце, Хілінскі. Вы й самі бачылі ваенных, якія клалі ў порткі горш за іншага цывільнага. Ды ў лекара і не было жаху. Проста не хацеў жыць. Я пачаў нібы здагадвацца і рабіцца відушчым: – Я, здаецца, разумею хаду вашых думак. Скажыце, была б яму?.. – Не ведаю. Аб смерці Мар’яна eн не ведаў, аб “подзвігах” тых мярзотнікаў – таксама. Можа, і не была б. – Ясна, – сказаў я. – І eн, аднак, заслужыў забыццe. Бо нашто яму ўжо было жыць? Ды яшчэ за кратамі... Шмат... Ён заслужыў. Хілінскі моўчкі працягнуў мне цыгарэты. – Свае, – сказаў я. Дастаў новы пачак, раздзeр яго зубамі. Хілінскі назіраў за мной: – Што, крушэнне звычак старога кавалера? – Так. Калі ўжо крушэнне ўсяго пад’езда кавалераў, то чым я лепшы. Росцік ажаніўся. – Дый яшчэ сeй-той, – усміхнуўся eн. – Хата Лыганоўскага стаіць пустая. З часам паселіцца нехта. Пэўна ж таксама жанаты. Будзе і ў нас на сходах спачатку віск, а пасля й заравуць, як сірэны. – Ах, чорт, – Хілінскі раптам стукнуў кулаком па сталешніцы. – Падлюга, дурань няшчасны. Меў ты рацыю: які матэрыял прапаў... Разумны, дасціпны, адукаваны, бывалы, таленавіты, як чорт. Ведаеш, які лекар? Казалі калегі – цар і бог. Адным веданнем псіхікі чалавечай больш рабіў, чым іншыя рознымі там рэзерпінамі і серпазіламі. І так не змагчы, так паскудна распарадзіцца ўласным жыццeм! Патрэбныя яму былі тыя струхнелыя рэліквіі, даўно знішчаная слава роду. Такі лекар, такі чалавеказнаўца! Мала яму было гэтага для самапавагі... З атрэб’ем звязаўся, з пазаддзем, з падонкамі. І сам стаў падонкам. У, асeл! Выпілі яшчэ трохі. І я са здзіўленнем убачыў, што мой “нязломны” сусед крыху захмялеў. Глядзеў на партрэт у авальнай раме. Ніколі я не бачыў такога значнага твару. І такога прыгожага адначасова. І ў Адама так змяніўся твар, так задрыжалі вусны, што я не здзівіўся б, каб eн, упершыню на маіх вачах, заплакаў. – Помста ўсe ж eсць, – глуха сказаў eн. – Ёсць. За кожную кроплю крыві, за кожную слязу. Не цяпер, дык заўтра. Не самому, дык нашчадкам. Іхні суд або суд сумлення, – помста eсць. Яна не спіць. І запісвае ў кнігу лeсаў, і абурваецца на галаву злачынцаў або дзяцей іхніх разорам, бядой, вайной. І нікому не ўцячы. І я ўпэўнены, і гэта дае мне сілу жыць – рыгнецца яна і тым, хто яе забіў. Страшна рыгнецца. І толькі гэта дае мне сілу жыць, думка, што я, наколькі сіл слабых хопіць, памагу запабягчы гэтага на будучае. І толькі гэта... сілу жыць. Нервова зацягнуўся: – Ты пачакай, калі задумаеш расказаць пра ўсe гэта. Ты трохі пачакай. – Я пачакаю. Можа, і некалькі год. Стук аддаўся ў сценку. З суседняй кватэры. Маeй. Жонка клікала нас піць чай. – Ну а ты што надумаў? – спытаў, заплюшчыўшы вочы, Хілінскі. – Якія вынікі на жыццe зрабіў? Усe ж, што ні кажы, падзеі з табой адбыліся не на кожны дзень. – Не ведаю, – сказаў я. – Ведаю толькі адно. Пастараюся пражыць жыццe, рэшту яго, спаўна. Як у гэтыя дні. Аддаць сябе поўнасцю братам. І тады я пайду на спатканне з богам, калі eн у мяне eсць, сваімі нагамі і простай хадой. Не паўзучы. Не згінаючы нават каленяў. І не буду маліць у яго, як не маліў ні ў каго пры жыцці. І я скажу адкрыта: “Я адрабіў спаўна і па сваeй ахвоце сваю катаргу на зямлі. Я зрабіў нават болей таго, што мог. І не для сябе, а дзеля іх, дзеля гэтага акіяна, народа майго. І цяпер я прыйшоў да цябе не кленчыць аб узнагародзе. Дай тое, што мне належыць па працы маeй, калі ты eсць. А калі няма – я не буду шукаць узнагароды за справы свае. Нідзе”. – Аман, – сказаў Адам. Міргалі за адчыненым акном бясконцыя агні. О, жыццe! Канец
|