|
Частка першая. Грозныя цені начныя
|
|
Раздзел I. Візіт устрывожанага чалавека
|
|
Раздзел II. Пад’езд кавалераў
|
|
Раздзел III. Дамы, манахі і паршывы беларускі рамантызм
|
|
Раздзел IV. Пра жанчыну з мінулага, абеляў у адстаўцы і пра тое, як чытанне Евангелля не прынесла аніякай карысці, акрамя маральнай
|
|
Раздзел V. Чалавек знік
|
|
Раздзел VI. Кароткі. Аб сівым антыквару і «барыгу»
|
|
Раздзел VII. Што было сказана ў «Новым Тэстаменце» і якую таямніцу схаваў у «Апакаліпсісе» Іаан Багаслоў…
|
|
Раздзел VIII. Зноў гасне неба
|
|
Раздзел IX. Кладна. Дарога. Адрашэнне
|
|
Раздзел X. Ідылія ў кантрастах
|
|
Раздзел XI. Белая Гара
|
|
Раздзел XII. Пачатак пошукаў
|
|
Раздзел XIII. Нарада двух кавалераў, аднаго ўдаўца і аднаго жанатага
|
|
Раздзел XIV. Пра вар’ятаў і дробязі, якія не вартыя і выедзенага яйка
|
|
Раздзел XV. Пра новую хату, спраўджаныя сны і пра тое, як забіваюць чалавека і ці лёгка другому двухногаму зрабіць гэта
|
|
Частка другая. Катакомбы, змрок і агонь
|
|
Раздзел I. У якім ніхто з «трох мушкецёраў» амаль нічога не ведае, а той, хто ведае, не можа расказаць
|
|
Раздзел II. У якім я зашмат балбачу і, насупор логіцы, шкадую правакатара
|
|
Раздзел III. Перад вачыма кахання, вачыма вар’яцтва і смерці
|
|
Раздзел IV. Загадкі і адгадкі. Палкоўнік, лейб-медыкус і пракуратар
|
|
Раздзел V. У якім я амаль складваю лапы, падводжу вынікі паражэння, але своечасова ўспамінаю пра пэўную аптымістычную жабку
|
|
Раздзел VI. Дзе іхнія сляды, дзе твае сляды? Хто знойдзе іх, хто знойдзе цябе?
|
|
Раздзел VII
|
|
Раздзел VIII
|
|
Раздзел IX
|
|
Раздзел X
|
|
Раздзел XI
|
|
Эпілог
|
|
|
|
РАЗДЗЕЛ XV
ПРА НОВУЮ ХАТУ, СПРАЎДЖАНЫЯ СНЫ І ПРА ТОЕ, ЯК ЗАБІВАЮЦЬ ЧАЛАВЕКА І ЦІ ЛЁГКА ДРУГОМУ ДВУХНОГАМУ ЗРАБІЦЬ ГЭТА
|
|
|
Раніцаю я другі раз зайшоў са сваёй прапановаю да дзеда Мультана. І мне спадабалася ў яго яшчэ болей.
– Калі ласка, – сказаў ён, – мне што? Толькі начамі самотна будзе. Я начамі хаджу.
І вось я перабраўся ў другі пакойчык небывала вялікай “вартоўні” дзеда. Той, асабліва прытульны, нягледзячы на запушчанасць. Прытульны ад старых партрэтаў, ад складу непатрэбных ікон у адным з кутоў, ад таго, што адны дзверы (другія вялі непасрэдна ў дзедаву вартоўню) і акно выходзілі проста на абсады і цераз нізкі каменны мур – у цяністы ўжо зараз сад. Калі высунуцца ў акно, справа было відаць “першакасцёл”, да якога пасля быў прыбудаваны гмах навейшага з яго цудоўным іканастасам моранага дубу з пазалочанымі фігурамі (роўны яму мне давялося бачыць хіба што ў Будславе).
Першым госцем быў Шаблыка. Прынёс вялізны пачак паперы: нямецкія лістоўкі і нашы лістоўкі, газеты, у якіх казалі аб нападах партызан і аб нападах на партызан. І аб расстраляных дзеячах руху апору, і аб заложніках. Было нават з дзесятак нумароў “Нашага шляху”.
– Нашто ты гэта г… трымаеш?
– Трэба ведаць, хто ёсць хто і хто быў хто. Нават калі гэта бессаромная прапаганда. Гэх, браток, колькі такой бессаромнай прапаганды на свеце! Глядзеў я пасля вайны “Індыйскую грабніцу”. Вывад: “немец спрытны хлопец, паўсюль пройдзе”. Нейкія там фільмы пра “Агента 007” – “англічанін спрытны хлопец, паўсюль пройдзе”… Цьху! На жаль, нават першакласныя людзі часам не паўсюль праходзяць. “Тому в истории мы тьму примеров слышим”. Вось, можа, нешта цікавае пра тых і знойдзеш. Хаця наўрад: у апошнія дні тым было не да газет… Вось дастаць бы газеты тых часоў, калі брат Высоцкага правакатара забіў. Хаця адкуль іх дастанеш? Такі пажар пракаціўся.
– Ну, мабыць, не ўсё ж згарэла.
З другім візітам з’явіліся Васілька Шубайла і Стасік Мультан. І мы адразу пашыбавалі з імі да лазу ў падпол касцёла, проста квадратнай адтуліны, за якой ход ішоў уніз, як быццам тут збіраліся ссыпаць у бункер бульбу.
– Вы, дзядзька, можаце плячыма не пралезці, – сіпатым шэптам сказаў Васіль.
– Пралезе. Рукамі наперад. Там нешта накшталт прыступкі. Да яе сантыметраў пятнаццаць.
Яны слізнулі туды, як маляўкі пад камень. Але нічога, пралез і я. Адна рука наперад, другую – пад сябе, каб далонню падштурхоўваць чэрава. Непрыемна, калі звісаеш над пустою цемраю.
Але і сапраўды, не больш чым пятнаццаць сантыметраў да каменнай пляцоўкі.
Не люблю я гэтых падзямелляў, асабліва запушчаных. Затхла, паўсюль кавалкі атынкоўкі, стаяць саркафагі, і ў кожным нечае былое жыццё. Вартае ці не вартае гэтага саркафага – іншая справа. І асабліва мяне мярзіць такое відовішча пасля таго, як давялося мне бачыць “зацны гроб” аднаго вялікага саноўніка былых часоў. Мумія ляжала ў мундзіры пры ўсіх рэгаліях, але… без портак. Порткі былі суконныя, і іх з’ела моль. Варта было ліслівіць, царадворстваваць, выракаць людзей на горшае, забіваць іх, каб пасля ляжаць без портак.
– Вось дойлід, – сказаў Стах. – Камісія нейкая з год назад прыязджала, здымала века. Як жывы, ляжыць, толькі трохі ўсох.
Галасы нашы гулка выбухалі пад скляеннямі, так што й гэтых маглі б разбудзіць. І ўсё ж я непамерна здзівіўся, калі паўзмрок прарэзала вертыкальная смуга святла. Нечакана павярнулася вакол восі вялізная і, як я цяпер бачыў, непамерна тоўстая дошка (раней я думаў, што проста на ёй калісьці нешта было напісана, ды фарба злезла), і ў гэтым святле ўзнікла постаць чалавека са свечкай у руцэ.
– Хто там? – спытала постаць, і я пазнаў ксяндза. – А-а, гэта вы?.. Якім чынам вы тут?
Я паказаў рукою на лаз.
– Нашто ж вы так? Я сам бы мог паказаць. І было б зручней.
– Прабачце, дзеці сказалі, што іншага ходу няма.
– І дарэмна сказалі. Ну добра, дзеці, ідзіце, гуляйце.
Ён паказаў на патайныя дзверы, але малыя кінуліся ў лаз.
– Каб мне іхні спрыт, – усміхнуўся ксёндз.
– Яго ў вас і зараз хапае.
– Не. Для некаторых рэчаў ужо не. Тут пад касцёлам, дый пад замкам, цэлая сістэма хадоў. Кажуць, ёсць і ход, што злучае касцёл і замак. У некаторыя з іх я не рызыкую хадзіць. Дужа рэдка не хапае смеласці. Часцей – спрыту. Хочаце, я вам некаторыя пакажу.
– Чаго ж, ахвотна, – я падумаў, што, можа, гэта ў нечым дапаможа маім пошукам.
– То хадзем.
Я праціснуўся за ім у атвор. То была нейкая касцельная прыбудова (я кепска разбіраюся ў гэтай тапаграфіі). Жыховіч адамкнуў нейкія нізкія дзверы, і вачам адкрыўся нешырокі калідор з нізкай скляпенчатай столлю. Гэта было падобна на пячоры ў Кіеўскай лаўры. Толькі што вакол быў дзікі камень, а не сцэментаваны пясок.
– І доўга ён цягнецца? – Мы прайшлі ўжо, мне здалося, метраў сто пяцьдзесят, і канца гэтаму не было відаць.
– Да канца не даходзіў. Тут ёсць і іншыя хады, бакавыя, але я іх не ведаю. І ніхто не ведае. Тут падчас татарскага набегу недзе ў тысяча пяцісотым, ці што, годзе хавалася ўсё насельніцтва Альшан і навакольных вёсак.
– То што, катакомбы старэйшыя за касцёл?
– Непамерна старэйшыя.
Я ішоў наперадзе. Раптам я адчуў нібы павеў нечага па твары. Полымя свечкі затрапятала, адбіткі замітусіліся па камені.
– Асцярожна!
У той самы момант я паслізнуўся, адчуў, што падаю, і раптам адчуў неверагоднай сілы штуршок у спіну. Такі, што ўзляцеў у паветра, мабыць, з метр патрымаўся так, а пасля не дужа мякка прызямліўся ў пыл, адчуваючы, што ступакі мае вісяць над пустатой.
– Езус Марыя! Матка Боска Астрабрамска. Матка Боска Бытэньска.
– Што гэта было?
– Студня. Я ж сказаў, асцярожна!
Я сапраўды ледзь пераскочыў дзякуючы ксяндзоваму штуршку круглы чорны правал у падлозе. А можа…
– І чаго вы паслізнуліся? Ну так і ёсць, – ён узняў свечку ўгору. – Калонія кажаноў! Бач, за зіму які блін на падлозе атрымаўся.
Ён звесіўся і правіснуў, гледзячы ўніз. Пасля ўзяў каменьчык і кінуў у чорную пашчу. Праз незлічоныя стагоддзі адтуль даляцела нібы звонка, а нібы і глуха: “Глок”. Тут мы абодва, калі аб гэтым можна меркаваць пры свечцы, збялелі.
Наступныя пару хвілін ішлі моўчкі. Калі-нікалі трапляліся ў сценах закратаваныя адтуліны пад іржавымі замкамі.
– Ключы ў каго?
– Ключы ў мяне, – сказаў ксёндз. – І ад замкавых хадоў таксама. У мяне і ў Мультана. Дзеці панадзіліся лазіць. Каб не зваліўся каторы. Добра вам у яго? Хаця, чаму ж? Чалавек добры, станоўчы. Патомны вартаўнік. Ад прапрадзеда, а можа, й раней.
…Арганіст у пустым касцёле, калі мы папрамавалі праз прэсбітэрыюм на выхад, зноў граў нешта падобнае на “Бычка”.
– Чаго ён так?
– А, я ж вам казаў. Ён аднойчы падчас імшы і “Лявоніху” ададраў.
– І нічога яму?
– Трымаю. Я ж вам казаў: майстра на ўсе рукі. Тут і арганіста знайсці цяжка, а гэты… яшчэ і гадзіннік адрамантаваў. І каляндар амаль што. І сонечны і месячны.
Мы паволі ішлі да замка. А мяне ўсё не пакідала думка, чаму ён хацеў забіць мяне? А мо я і сапраўды паслізнуўся? Тады – што азначалі словы Вячоркі? Ведае нешта ці проста п’яная балбатня?
– Чуткі хадзілі, вы нешта шукаеце? – спытаў ён. – І трапіла вам у рукі нейкая шыфроўка?
“Ясна. Усё тая злашчасная балбатня ў машыне па дарозе ў Езна”.
Сяк-так, у самых агульных рысах, я расказаў яму аб нязначным, асабліва напіраючы, што нічога не расшыфраваў, бо мне невядомы прадмет, вакол якога трэба тую стужку намотваць.
– Ведаючы матэматыку, гэта не так цяжка, – здзівіў ён мяне, а пасля яшчэ раз здзівіў: – Літарэю спрабавалі? А можа, спалучыць яе з Кеплераўскім прынцыпам?
“Чаму ён мне зараз дапамагае, – падумаў я. – Што за чалавек? Адкуль?” А ён, нібы сапраўды ведаючы мае думкі, раптам сказаў:
– Вы сабе можаце што хочаце думаць пра тое, што адбывалася тут трыста год таму. Гэта і дурню невядома. А вось што рабілася тут на нашай памяці! Гэта разблытаць! Тады, магчыма, і таямніца нашага правалу выйшла б на свет.
– Ну а калі б і раскрылі правакатара. Што тады вы?
– Хрыстос казаў, што ворагам трэба дараваць не да сямі разоў, а да сямідажды сямі…
– І вы?..
– Я, на шчасце, не Хрыстос. І нават не самы лепшы з яго служак.
– Гэта як?..
– Каб улады побач не было – кішкі матляў бы, – раптам праз зубы працадзіў ксёндз. – За маю апошнюю. Мне можна. Я – крыважэрны. Я – рука Ватыкана.
І я зразумеў: гэты сапраўды матляў бы кішкі. Не “рукой Ватыкана”, а сваёй, вось гэтай, здатнай на ўсё. Пры ўспаміне аб сябрах і аб каханні, якое загінула недзе ў сутарэннях СС або СД – хто ведае?
Я пайшоў ад яго ў самых растрапаных пачуццях. Нашы рамантыкі мінулага стагоддзя сказалі б, што пагрозныя “цені”, “анёлы начныя” кружлялі над маёй галавой. Чаму кніга? Нашто дзве смерці? Чаму чатырыста забітых у вайну? Каменныя брылы мне на галаву? Ксёндз над студняй? Банды Боўбеля і Куляша? Лапатуха? Бязладная балбатня Вячоркі пра цені і нейкія страшныя яйкі?
Цені, анёлы начныя. Кашмарны, бязлітасны свет.
Я не ведаў, што ўсё гэта – ружовая дзіцячая казка ў параўнанні з тым, што чакала мяне.
Канец першай часткі
|
|
