РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Уладзімер Караткевіч
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Чорны замак Альшанскі
Частка першая. Грозныя цені начныя
Раздзел I. Візіт устрывожанага чалавека
Раздзел II. Пад’езд кавалераў
Раздзел III. Дамы, манахі і паршывы беларускі рамантызм
Раздзел IV. Пра жанчыну з мінулага, абеляў у адстаўцы і пра тое, як чытанне Евангелля не прынесла аніякай карысці, акрамя маральнай
Раздзел V. Чалавек знік
Раздзел VI. Кароткі. Аб сівым антыквару і «барыгу»
Раздзел VII. Што было сказана ў «Новым Тэстаменце» і якую таямніцу схаваў у «Апакаліпсісе» Іаан Багаслоў…
Раздзел VIII. Зноў гасне неба
Раздзел IX. Кладна. Дарога. Адрашэнне
Раздзел X. Ідылія ў кантрастах
Раздзел XI. Белая Гара
Раздзел XII. Пачатак пошукаў
Раздзел XIII. Нарада двух кавалераў, аднаго ўдаўца і аднаго жанатага
Раздзел XIV. Пра вар’ятаў і дробязі, якія не вартыя і выедзенага яйка
Раздзел XV. Пра новую хату, спраўджаныя сны і пра тое, як забіваюць чалавека і ці лёгка другому двухногаму зрабіць гэта
Частка другая. Катакомбы, змрок і агонь
Раздзел I. У якім ніхто з «трох мушкецёраў» амаль нічога не ведае, а той, хто ведае, не можа расказаць
Раздзел II. У якім я зашмат балбачу і, насупор логіцы, шкадую правакатара
Раздзел III. Перад вачыма кахання, вачыма вар’яцтва і смерці
Раздзел IV. Загадкі і адгадкі. Палкоўнік, лейб-медыкус і пракуратар
Раздзел V. У якім я амаль складваю лапы, падводжу вынікі паражэння, але своечасова ўспамінаю пра пэўную аптымістычную жабку
Раздзел VI. Дзе іхнія сляды, дзе твае сляды? Хто знойдзе іх, хто знойдзе цябе?
Раздзел VII
Раздзел VIII
Раздзел IX
Раздзел X
Раздзел XI
Эпілог
РАЗДЗЕЛ XI
        

        РАЗДЗЕЛ XI
        “І герб радавы разбіваюць на камені тым”

        
        Зноў закруцілі, заматлялі нас дорогі. Вадзіцель не хацеў “даваць кругаля” цераз Кладна, а ўзяў напрамкі, і таму кіламетраў са сто нас не чакала нічога, акрамя польнай ці лясной дорогі. Я ўзрадаваны быў гэтым. Яшчэ не распаленае сонцам неба наперадзе, ззаду лёгкі вэлюм вылу, па баках нівы або шматкіламеровыя саборы з хвой, адхоны і яры, дубовыя раці, што цяжка выступілі на прырэчныя паплавы.
        Недзе з гушчару таполя, якая невядома як трапіла туды, мяце па зямлі, сее па свеце спозненым пухам.
        На палянах, на месцы разораных хутароў камяні ад фундаментаў, акацыі з яшчэ празрыстымі стручкамі. I паўсюль – раскідана – цвітуць на іх блакітныя касачы. I бэз там яшчэ месцамі дацвітае. I шкада робіцца хутароў і жыццяў, якія прайшлі на іх.
        Урачыстая раніца змяняецца ўрачыстым днём.
        I добра ведаць, што ў свой час, яшчэ няхутка, дзень зменіцца вечарам, і ляжа ў лагчыне тонкі і нізкі туман, і зараніца будзе глядзець на людзей праз дрэвы. А пасля прыйдзе ноч. Для цябе ноч, а для кагосьці самы час жыцця.
        Машыну па-добраму пагойдвала. Я вельмі люблю дарогі і думаю, што калі прыйдзе час і я не здолею ездзіць, то ці ватра тады ўвогуле жыць.
        Дарога сама як песня, і таму я часта маўчу, перапоўнены дарогай даверху. Вось так аднойчы спыталі мяне рыбакі на марскім промысле, чаго гэта я ўсё маўчу.
        – Занадта хораша вакол, – толькі і здолеў адказаць.
        Маўчаў я і тут. Хораша маўчыцца над бэзава-ліловымі палямі канюшыны, над стральчастым лубінам у канавах.
        I разгортвалі, разгортвалі вакол лясы свае чароўныя глыбіні.
        Толькі як выбраліся ўжо на шашу, нехта насмеліўся выраніць слова-другое, парушыўшы пяшчоту і задуменнасць дня.
        – Ну, чаго маўчыш? – спытаў раптам Шчука.
        – Адстань, – кінуў Хілінскі, гасячы чарговы недакурак, – яму проста добра.
        – Што, так ужо і зусім добра?
        – Амаль добра. А наконт размовы – што ж? Хваліць – колькі я магу вас хваліць. Лаяць? Ёсць за што, але не хочацца. Крытыкаваць? Ну, па-першае, мяне самога з пачатку і да канца трэба нішчыць крытыкай (за выключэннем некалькіх здарэнняў), столькі я за лічаныя тыдні нарабіў глупстваў, у якіх сам дагэтуль яшчэ не да канца разабраўся.
        – Няўжо не да канца? – спытаў Шчука. – Па-мойму, галоўнае зроблена.
        – Па-мойму, галоўнае аніяк не зроблена. Па-мойму, да галоўнага мы і непрыступілі. Але гэта ўжо вам, Шчука, трэба рабіць. З мяне хопіць. І я на вас ўжо крыху злы.
        – Ну-ну, наводзьце сваю крытыку. Толькі не знішчальную.
        – Мала для вас і знішчальнай за вашу тактыку прамаруджвання і чакання. Сто разоў я мог загінуць. Нават пры той сустрэчы ў лагчыне.
        – Кінь, – сказаў Хілінскі, – гэта ён зрабіў правільна. Калі ў тых ужо не было дарогі назад і не было магчымасці нешта аспрэчваць.
        – Калі яны ўжо гатовенькія, на далоні былі, – сказаў Шчука.
        – Ну, а каб я замест іх быў гатовенькі?
        – Гэтага б не дапусцілі.
        – Ох, і не любіце вы ўсе крытыкі! Як чорт ладану!
        – А хто яе любіць?
        Раптоўна абуджаная імі ўва мне злосць патрабавала выйсця. Але крык у такой спрэчцы – апошняя справа. Трэба было ўзяць на ўзбраенне самую моцную зброю: крыху брахлівы сарказм і крыху разбэшчаную іронію.
        – Вы, мілы Шчука, забылі, што грамадства (а асобныя людзі тым больш) не можа прагрэсіраваць без крытыкі. Іначай – балота. І вам бы не лаяцца, а даць крытыкам і крытыцы волю і бяскарнасць.
        – Усім?
        – Ну так. І не толькі прапановам, якія вам здадуцца прыстойнымі, цікавымі, нават дзяржаўнымі, але і тым, якія здзіўляюць замарожаных судакоў вонкавым блюзнерствам, непрыстойнасцю, нават, на першы погляд, ерэтычнасцю.
        – А гэта нашто?
        – А гэта на тое вам вочы і дадзены, каб разабрацца, дзе вас крытыкуе крытык, а дзе зладзюга ці чокнуты, дзе чалавек хоча выправіць справу словам, а дзе пайсці на недастойны прыклад.
        Шчука выглядаў на трохі ачумелага:
        – Напрыклад…
        – Напрыклад, можна з лекарскага пункту гледжання проста патрабаваць ад жанчын, каб яны загаралі нагія, трубіць аб жыццёвай неабходнасці гэтага для здароўя. Але няхай яны займаюцца гэтым на жаночых пляжах, а не на газонах уздоўж усёй Паркавай магістралі. Гэта немэтазгодна.
        – А што, гэта было б нават цікава, – хмыкнуў Хілінскі.
        – Вось-вось, я і кажу, што вы слабы, падатлівы на ўсякае падбухторванне і непрыстойнасць матар’ял.
        – Ну а больш сур’ёзны прыклад? – Шчука ўсё яшчэ не сунімаўся.
        – Ну, хаця б Маркс.
        – Ён пры чым?
        – А пры тым, што зрабіў святую справу, склаўшы смяротны прысуд прыватнай уласнасці. Класіфікаваўшы яе як рабунак суседа.
        – Нешта не дужа даходзіць.
        – Ну а каб ён, давёўшы, што прыватная ўласнасць – рабунак і гвалт, узяў бы ды аддаў грошы проста скарбу, а пасрэдніка, домаўласніка, што з’явіўся за каморным, – застрэліў як рабаўніка і гвалтаўніка?
        – Дык што рабіць домаўласніку?
        – Прыслухацца да крытыкі. А паколькі зрабіць гэта ён арганічна не можа, бо людзі, глухія да крытыкі, – безнадзейна хворыя людзі, то што ж, за Маркса гэта з часам зробіць рэвалюцыя.
        – Та-ак. Цікавыя вы рэчы кажаце, Косміч.
        – Правільныя я кажу рэчы. Бо, шчыра кажучы, ніколі мне нікога не хацелася так раззлаваць, як зараз вас.
        – Чаму?
        – Ад злосці мазгі часам яснеюць.
        – І ў вас? – азваўся Хілінскі.
        – Праяснелі яны зараз і ў мяне. На шлях, на ўсё больш рэдкія лясы паабапал яго, клаўся ўжо мяккі і ласкавы летні прысмерак. Пачыналі ўжо недзе далёка-далёка мігцець першыя агні вялікага горада.
        – Што змоўкнуў? – спытаў Шчука.
        – Ласкавы прысмерак, – сказаў я, – агні. А вы хаця й дбалі пра мяне, хаця і амаль на сто працэнтаў забяспечылі аховай маё жыццё, але не дужа дзяліліся са мной сваімі меркаваннямі і адкрыццямі. Не сказалі нават, што падазраеце іх, што сочыце за імі. І ў гэтым ужо была для мяне… Словам, праз гэта я мог бы не ўбачыць ні тых агнёў, ні прысмерку… Што ж гэта? Атрымоўваецца, што вы мяне як падсадную качку трымалі? Бывае ў нас такое?
        – Увогуле – не, – сказаў Шчука і дадаў пасля паўзы: – Але часам, у апошні момант нейкай справы, усё ж здараецца, калі іншага выхаду няма.
        – І цяпер вы задаволеныя, – мяне нібы нешта альсніла. – Не падумаўшы аб тым, што ад сувалкі гэтага пырніку яшчэ засталіся ў зямлі карані. Што ж, вы проста заслугоўваеце пакарання.
        – За што?
        – За тое, што вы мяне дурнем выставілі, пусціўшы па слядах “гістарычнага” злачынства. І праўда, на што ж я яшчэ, лабідуда, прыдатны. А сучаснасць? Ну, тут ужо не, тут вам і карты ў рукі.
        – Куод ліцэт Іёві, нон ліцэт бові, – іранічна сказаў Адам. – Што дазволена Юпітэру, тое не дазволена быку.
        – Па-беларуску гэта лепей: “Што папові можна, то дзякові зась”.
        – Пакрыўдзіўся? – спытаў Хілінскі.
        – Не. Проста тады не трэба было патрабаваць, каб я капаўся і ў тым смецці. Давер на давер – добры прынцып. Нельга яго прытрымлівацца – давайце жыць больш афіцыйна.
        – Ну каб так – Клепча меў бы большы поспех у развіцці сваёй гіпотэзы, – сказаў Шчука. Але мне ўжо трапіла важжа пад хвост.
        – Толькі і я не лыкам шыты, як кажуць рускія. Мы тэж не яцы-тацы, а цваняцы1, як кажуць палякі, і не нагою смаркаемся, як кажам мы.
        – Ну-у, чым жа ты гэта давядзеш? – крыху ўжо кпліва, хоць і бяскрыўдна, спытаў Шчука. – Цваняк, лыкам шыты і нагой смаркаты.
        Горад, заліты агнямі, быў ужо вакол нас. Пахучы, вясёлы, светлы, вірлівы натоўпам нават уначы.
        Машына павараціла на нашу вуліцу.
        – Давядзецца нешта давесці вам, гэткім разумным. Проста ў якасці справядлівасці, у якасці звычайнай кампенсацыі за маральную шкоду.
        – Іначай…
        – Іначай разбірайцеся далей ужо самі. Даўжэй, чым гэта зраблю я. А я ўмыю рукі.
        – Ну, ведаеш.
        – Вы заслугоўваеце пакарання, паўтараю.
        – Але якім правам?..
        – Тым. Што я ўвесь час думаў пра гэта, што я не забываў ніводнага слова, ніводнай дробязі. Што я ўвесь час камбінаваў імі. Пачасту мозгам, а не следствам. Кеміў, а не шукаў.
        – А што ж … А гэта не будзе процізаконна?
        – Гэта не будзе супраць аніводнага з дзесяцёх запаветаў.
        Мы выйшлі з машыны ля нашага “пад’езда кавалераў”. Шчука ўсё яшчэ муляўся.
        – Ды хадзем, – раптам сказаў Хілінскі.
        – Тады хадзем. Дайце ўжо мне хоць такую сатысфакцыю.
        – У сэнсе задавальнення? Д-добра. Куды?
        – Туды. І паглядзім, які вы, Шчука, з некаторымі сябрамі цваняк.
        Мы сталі падымацца па досыць скупа асветленых сходах.
        – Як адзін дужа культурны, у інстытуце культуры выкладаў, цытаваў Рылеева: “Куда ты ведешь нас? Не видно ни зги!»
        – Ясна куды, – сказаў Хілінскі, – на каньяк. Да сябе ў госці. Я не збіраўся іх весці ні на які каньяк, тым больш да сябе. Яшчэ чаго не хапала? Гэта значыць, я ім каньяк, у падзяку за тое, што яны мяне будуць пашываць у дурні. Ды яшчэ адчуваючы поўнае задавальненне.
        – Куды ты? – сказаў Шчука. – Да вас жа вышэй паверхам.
        – Але дзверы ўжо адчыніліся на мой званок, і ў светлым прамакутніку на фоне масайскіх шчытоў і дагамейскіх дзідаў узнікла постаць Вітаўта Шапо-Калаур Лыганоўскага.
        Разумнае, крыху з’едлівае аблічча. У вачах іронія і дасціпнасць. Больш за ўсё мне хацелася б у гэтую хвіліну сказаць:
        – Падымаемся. Ёсць гамерычны каньяк.
        Замест гэтага я сказаў з выглядам, нібы напярэдадні, скажам, выспаўся ў яго на дачы. І не ў ложку, а абрыдліва п’яны на клумбе з яго ўлюбёнымі ружамі: і ў самога паўсюль стрэмкі, і чалавеку хаця ў вочы не глядзі.
        – Вечар добры.
        Нешта дзіўнае з’явілася ў яго вачах, калі ён паглядзеў у мае. Пільна, нібы пранікаючы. А пасля тое нешта пачало аддаляцца, знікла. Зразумеў.
        – А-а, вы ўсё ж прыйшлі, Косміч. Не чакаў так… позна. То бы рана…
        Ён заўважыў Хілінскага і Шчуку:
        – І вы тут… Добра, заходзьце.
        – Усё ж мы прыйшлі, – сказаў я.
        – Што ж, хоць і не чакаў (а, гледзячы на вас, варта было чакаць) – рады. Недаацаніў мазгі сучасніка.
        Ён казаў гэта з іроніяй. А ў вачах жыло нешта глыбокае, нібы злавеснае. І цень нейкай усмешкі, і дараванне – тысячы выразаў.
        Урэшце гаспадар працягнуў Шчуку руку:
        – З імі мы даўно ведаемся. Хаця і не зусім па правілах. Ну, будзем знаёмыя… Князь Вітаўт-Ксаверы-Станіслаў Альшанскі. Лыганоўскага можаце адправіць на могілкі імён. Тым больш што я дзеля гэтага дакумента нікога на той свет не адправіў. І ўвогуле, асабіста – нікога… Ну вось. Альшанскі.
        – Ведаю, – сказаў я.
        – І я ведаю, што гэта так. Адкуль з’явіўся першы цень здагадкі, прашу прабачэння і калі гэта не сакрэт?
        – Гены, – сказаў я, – фамільная схожасць.
        Ён адразу нібы павесялеў.
        – А-а, статуя ў Альшанскім касцёле. Усё ж, значыць, спачатку была выпадковасць. Каб не яна… І хацелася ж мне змязджыць ёй твар – радзінныя забабоны перашкодзілі. А пазнавалі. І вы, і тая археолаг, і ксёндз, калі я заходзіў у касцёл. Круцілася нешта ва ўсіх у галаве. У вас і дакруцілася. Выпадковасць.
        – Тое, што здарылася пазней (і раней), аніяк не было выпадковасцю. Хаця вы і яшчэ некалькі разоў нарываліся на выпадковыя неспадзяванкі.
        – З вамі, – сцвярджальна сказаў ён.
        – Чаму такая ўпэўненасць? – спытаў Шчука.
        – Ды чаго мы тут стаім? – сказаў гаспадар. – Праходзьце ды сядайце.
        Мы размясціліся на нешматлікіх сучасных рэчах у гэтай хаце, на крэслах і на тахце каля чайнага століка. А з усіх бакоў на нас выскалялі морды дужа несучасныя скульптуры і маскі, пагражала яшчэ больш несучасная зброя. Адчуванне было, як у запрошаных на вячэру да людаедаў. Не ў якасці гасцей, вядома, запрошаных, а ў якасці кароннага далікатэсу.
        – А ўпэўненасць таму, што я дэтэктывы таксама часам чытаю. Схема адна: пратакол допыту, ордэр на вобыск, які праводзіць лейтэнант. Яго старэйшы калега ў гэты час у машыне праз тэлефонную трубку наводзіць патрэбныя спраўкі аб іншай машыне (марка, прыватная, колеру суніцаў з малаком, едзе па вуліцы імя Пілата, вадзіцель такі і гэтакі). Прыблізны раён і вуліца. Участковы атрымоўвае прыкметы – і праз некалькі дзён адрас вядомы… Ну, тут запрос у цэнтральную картатэку. Праз тыдзень палкоўнік мае біяграфію злачынца з турмой, амністыяй, характарыстыкай… А далей як па масле. Спынілі: “Рукі ўгору!” Пры спрытным злачынцу – перастрэлка.
        Закурыў:
        – Нічога гэтага не будзе. І перастрэлкі таксама. Бо – досыць стандартаў. І ўвогуле, мне ўсё абрыдла, калі я пачаў бачыць, чым гэта ўсё канчаецца. А асабліва калі ўбачыў брыдоту запусцення на месцы дзеяння.
        – Ну так, – сказаў я. – Адразу адпала ахвота прыдбаць кінутае там. Падумаеш, права – хай намінальнае – на валоданне выбаровай ямай.
        – Вы што ведаеце? – сказаў ён з дакорам. – І што вы можаце ведаць аб маім стане. Стане сапраўды апошняга, які хоча хоць памерці пад сваім імем.
        – А дарэмна. Выдуманае прозвішча Лыганоўскі было яшчэ не так, не да канца скампраметаванае, як ваша сапраўднае. Тут ужо вы пастараліся новае прозвішча ўсямерна запэцкаць.
        – Як запэцкаць? Злачынствамі, вартымі нейкага гіцля? А іхнімі ўчынкамі я ганарыўся. Іхнія ўчынкі пасавалі і адпавядалі ім, былі ім да твару. Вы памятаеце…
        – Я нічога не памятаю. Я проста думаў над усім, што бачыў і чуў. Дык вось, вы пайшлі з дому яшчэ юнаком. Так? Захапіла тагачасная барацьба ўсіх супраць усіх. І ўсіх супраць санацыі. Нават прадстаўнікі арыстакратыі…
        – Ведаю, што хочаце сказаць. Я б сказаў, асабліва сапраўдная арыстакратыя саромелася таго, што Пілсудскі родам з гэтых мясцін. Непадалёк.
        – Супакойцеся. Ад яго бацькоўскага фальварачка застаўся толькі падмурак… А вы блукалі: Прага, іншыя краіны пасля (гэта з вашых намёкаў).
        – Афрыка.
        – І Паўночна-Заходняя Індыя. Рака Нарбада. Полюс біялагічнай недаступнасці. Кветка, якая расце там… Адзін малады чалавек, мабыць, усё ж прайшоў там. Напэўна, у нейкім скафандры.
        – Угм. Другі мой ляп. Жыхары вакол гэтага “полюса” і іх схільнасць.
        – Каб жа ж другі. Мо ўжо дзесяты.
        – А я думаў якраз гэтым адцягнуць вашу ўвагу.
        – Аб чым вы? – спытаў Шчука.
        – Слухай, – сказаў Адам.
        – Пасля вяртання на радзіму, – сказаў я. – Прыблізна за год да вайны. І патаемная сустрэча з бацькам. Чаму? Як вынік бацькавага розуму і прадбачлівасці.
        – Так. Ён быў адзін з нешматлікіх відушчых . Ведаў, што ідзе навальніца і што яе лепей пераседзець.
        – І таму вы ў Кракаве, а ён у Кладна. Так.
        – Я – у Кракаве і Варшаве.
        – Дзе вы, мяркуючы па ўсім, сустрэліся з бацькам, калі пачалася вайна.
        – Так. Кладна было ў вас. Варшаву захапілі немцы. Чаму вы думаеце, што мы сустрэліся?
        – Мяркую, ваш айцец здолеў у агульных рысах разгадаць таямніцу продкаў. І ў тых жа агульных рысах перадаў яе вам. На ўсякі вападак. Я мяркую, што ён адкрыў вам, што ёсць Кніга, Ступка і Таўкач, трыяда, якая разам складае разгадку таямніцы. І што дзве часткі ў двух верных людзей. А трэцяя…
        – Трэцяя была ў вартаўніка касцёла. Таго, што быў да вашага дзеда. Немцы, адступаючы, пакінулі яго ў спакоі. Але не пакінулі…
        – Але не пакінулі апошнія пагранічнікі. Я даведаўся ў Мультана, што таго застрэлілі. Кнігу ён за непатрэбнасцю аднёс на гару да іншых рэчаў, што непатрэбныя, а выкінуць нібыта яшчэ шкада. І так самая галоўная частка згубілася з вашых вачэй.
        – Так. Бацька, такі прадбачлівы заўсёды, тут на старасці нібы аслеп, нібы выжыў з розуму. Балбатаў з дружкамі з айнзацкаманды аб “дзіва-зброі”, аб тым, што тыя вернуцца.
        – І тым, праўдзівей, сваёй смерцю (можа, невыпадковай), адсек яшчэ адну пуцяводную ніць. А “дружкі” загінулі таксама ў зменлівасцях падзей вайны. І цяпер нават прыблізна, нават няпэўна, па чутках ведалі пра сховы архіва, старога скарбу і таго, што нарабавала ведамства Розенберга, толькі тры чалавекі. Два бандзюкі – і нашым і вашым – і вы, апошні ліст на дрэве, квяціна ў крапіве.
        – Хутчэй Хрыстос між двух разбойнікаў, – сумна пажартаваў ён. – Хаця не такі ўжо я быў і Хрыстос. Мне там нічога не было патрэбна, акрамя запавету (у мяне быў толькі скарочаны) і знойдзенай бацькам радаслоўнай.
        – Ясна. Дрэва годнасці, якое столькі год было пад сумненнем і служыла нават прадметам кпінаў, трэба было аднавіць.
        – Так.
        – А вы не думалі, чаму не думае нічога даводзіць адзін з Хадкевічаў, што трымае ў Афрыцы птушкаферму? Ці адна з Радзівілавых, узнагароджаная за падполле ордэнам “Віртуці Мілітары?”
        – Чаму?
        – Ды таму, што ім нічога не трэба было даводзіць. Яны – гэта былі яны. І даводзілі, што яны ёсць яны, “палякі, што ніколі не забывалі, што яны беларусы, беларускага высакароднага кораню” і ў падполлі, і ў партызанцы, і на барыкадах, і ў розных турмах. Гэтым даводзілі, а не радаслоўнай, ні няпэўнымі нават падазронымі “подзвігамі продкаў”, ні сяброўствам са сволаччу, арыстакрат ён або бандзюга.
        Ён нібы атрымаў поўху. Таргануўся:
        – А вы не думаеце, што, вырашыўшы пазбавіцца і расказаць усё, я цяпер магу не сказаць нічога.
        – Тады я раскажу ўсё за вас з большай ці меншай дозай пэўнасці.
        – Нашто?
        – Бо я ненавідзеў, і гэта навучыла мяне думаць. Стакроць інтэнсіўней.
        Тут ён досыць ганарліва ўпершыню за час размовы ўскінуў галаву. Ільвіную сівую галаву продка з помніка.
        – А я нікога не ненаведзеў і таму павінен быў скончыць паражэннем?
        – Вы павінны былі ім скончыць, бо не ненавідзелі, а прымянялі сродкі, якія ўжывае нянавісць, ды яшчэ й самая беспрынцыповая… Вы ведалі мінулае гэтых вашых двух башыбузукаў.
        – Так, – ён глядзеў некуды праз мяне сваімі доўгімі вачыма.
        – І не пасаромеліся звязацца з імі. З трайнымі здраднікамі свайго краю. І тут была ваша апоспроба зрабіць з гэтых вялых паасобных пальцаў адзін кулак. Яны цягнулі ў розныя бакі. Вам былі патрэбныя толькі радавыя клейноды. Ну і, калі я не памыляюся, акрамя гэтых радавых грамат, была патрэбная. Словам, было патрэбнае нешта, каб легенда пра двух князёў Альшанскіх так і засталася легендай. Як назаўсёды засталася легендай гісторыя пра кляты богам замак Алелькавіча-Слуцкага на Князь-возеры… Што гэта было?
        – Хроніка. Бязлітасная да нашага дому. Хранілася, каб ведалі і не дапускалі да яе нікога. Пра яе казала тая частка тэксту ў кнізе, якую вы так і не расшыфравалі.
        – Угм. Ад забойства Валюжынічаў да клятвы князя на Евангеллі.
        – Што яму было Евангелле? – паціснуў ён плячыма.
        – Ён кляўся, што яны жывыя.
        – Яны і сапраўды яшчэ два тыдні былі жывыя.
        – Ну так. Што яму было да Евангелля? Як некаторым нашым сучаснікам да сумлення. Яму і дзіркі ў кнізе, перад якой сучаснікі траплялі, было, як н… матцы ў вочы.
        – Вы кажаце нечаканую праўду. Гэта здагадкі?
        – Гэта думка. І памяць. І веданне тых людзей. І некаторых нашых. Дык вось, вам патрэбна было гэта.А бандзюкам, кожнаму паасобку, былі патрэбны каштоўнасці і архіў. На вочнай стаўцы вам гэта давядуць. І я не здзіўлюся, што яны збіраліся шантажаваць адзін другога і, магчыма, вас.
        – Было.
        – І яшчэ было тое, што была яшчэ адна група. Праўдзівей, падгрупа. Ад вас.
        – Якая?
        Я дастаў пачак “БТ”, надрэзаў яго і працягнуў Лыганоўскаму-Альшанскаму:
        – Закурвайце.
        – Ясна, – сказаў ён, – занадта я тады звярнуў увагу вашу на Пахольчыка. Тады, падчас бяседы ля тытунёвай крамнічкі.
        – І гэта было. І яно каштавала некаторым нават жыцця.
        – Я не мачаў у гэта пальцаў.
        – Так, вы не мачалі. Проста ваша пачвара пачала жэрці сама сябе. Па частках.
        Шчука і Хілінскі пераглянуліся.
        – Ці не досыць? – спытаў Шчука.
        – Нашто, – сказаў Альшанскі, – я ж магу або разваліць яго разумовыя збудаванні-практыкаванні, або прызнаць іх. Мне ўсё адно. Трэба больш мужнасці прайграць, чым выйграць.
        – Высоцкага вы зналі па сувязях яго з вашым бацькам. І іхняй агульнай сувязі з…
        – Гэта вядома, з кім. Не будзем выклікаць нябожчыкаў.
        – Вы не разлічвалі на іхні мозг, толькі на грубую сілу. Але Высоцкі, бываючы ў горадзе, не губляў надзеі на свае мазгі. Яму нічога не каштавала выведаць у Мультана, што “нейкі з горада” ўзяў кнігу, нават прапаноўваў грошы, ды дзед не ўзяў. І таму тып з трайной мордай наведваў усе выстаўкі кнігі, старых гравюр і іншага такога, на якія ён здолеў натрапіць, бываючы ў горадзе. І аднойчы яму нечувана пашанцавала. Ён сутыкнуўся з Пташынскім і напаў на след кнігі. Я здагадаўся, што гэта быў ён па словах Мар’яна: “сумесь вясковага і гарадскога”.
        – Не толькі ён бачыў. Гутнік, вядомы вам, бачыў. А самі ўпэўніліся, чысты, як шкельца. І антыквар.
        – І ў абодвух ёсць язык, – сказаў я. – Яны – ложны след. Але гутнік быў добра знаёмы з тым маладзёнам… ну, што з вядром да смецця. А антыквар і вы – з мастакамі з майстэрань у нашым жа пад’ездзе.
        – Адкуль гэта?.. Ага, масайскія дзіда і шчыт. “Не хадзіце, дзеці, у Афрыку гуляць”.
        – І гэта была зручная акалічнасць, тое, што Гутнік і антыквар таксама бачылі кнігу. Зручна было намовіць кнігалюба, каб званіў, нерваваў і без таго ўстрывожанага чалавека. А яшчэ зручна нібы шантажаваць і маладога са смеццем, і гэтых.
        – Я не шантажаваў, – цвёрда сказаў Альшанскі.
        – Правільна, – сказаў Шчука, – відаць, хапала на тое асоб і без вас.
        – Я бы вас папрасіў, палкоўнік, не перашкаджаць зараз Космічу. Мне проста цікава, да чаго і як ён дайшоў. Дамысліўся. Гэта, можа, адна з апошніх маіх здагадак па псіхалогіі. А потым… потым я цалкам у вашым распараджэнні.
        Шчука вымушана ўсміхнуўся.
        – Я адразу здагадаўся: мая кніга, – сказаў лекар. – Я ўжо гаварыў, бацька апісваў мне яе перад уцёкамі. Заставацца яму – не выпадала. Застаўся я. Пераехаў з Кладна ў Мінск… Ну апісаў ён. Акрамя таго, гэтае апісанне кнігі перадавалася ў нашым родзе з пакалення ў пакаленне. Мне трэба было знайсці сапраўдныя граматы. Пасля мяне – каму ж? І потым, без гэтага лепей памерці. Як зраблю гэта я . Скора.
        – Ну не так ужо скора.
        – А пра гэта не вам меркаваць, Косміч.
        – Чаму? – спытаў маўклівы, з пачатку размовы нават чымсьці ўражаны Хілінскі.
        – Я не з тых, каму прызначаюць дзень і час згону. Я іх выбіраю сам. Давайце далей, Антон. Мне проста цікава, як гэта вы пры вашым псіхічным стане здолелі да сяго-таго дакапацца.
        – А вы – не здолелі, нягледзячы на тое, што былі адной з прыступак тых сходаў, якімі я спускаўся ў вар’яцтва. Вы шукалі кнігу ў Мар’яна, нават калі яе ў Пташынскага ўжо не было. Не падумалі, што кнігу вынеслі з ягонай хаты. Сардэчны друг Пахольчык меў рацыю: адзін Пташынскі не пасмеліўся б несці кнігу. Нейкае падсвядомае прадчуванне прымусіла яго купіць віно і кефір і паставіць мне ў партфель. Прымітыўная маскіроўка, але ў нас з прадаўцом была з гэтай прычыны нават уратавальная бяседа дзеля душы. Аб чым ён вам паспяхова і данёс. І, да пэўнага часу, спроб улезці з маю кватэру ніхто не рабіў. Гэта – пасля.
        – Так. Дагэтуль усё дакладна… Герард быў калісьці слугою і айца і мяне, і я прасіў яго назіраць за вамі. Пры ягонай цікаўнасці яму гэта было проста дарам нябесным.
        – Ясна, чаму кожны мой крок быў вядомы. І гэта яшчэ адна з прычын, чаму я не тое што западозрыў вас, а ўжо не мог ставіцца з ранейшым даверам. Я не звязваў вас з Высоцкім аж да таго самага дня, калі Пахольчыка забілі. Высоцкі забіў, бо заўважыў, што вы баіцеся: прадавец зашмат ведаў і перавысіў меру вашага даверу да яго. Вы ж давалі яму проста слабы наркотык, уласна кажучы, сродак на сон, а ён так павысіў дозу, што сродак на сон стаў сродкам на вечны сон.
        – Высоцкі загінуў, – хутчэй сцвярджальна сказаў доктар.
        – Так.
        – Н-да, я крыху нарабіў глупстваў. І недаацаніў сяго-таго… Прынамсі, застаўся б неапазнаным, каб не вы.
        – Не засталіся б.
        – Проста мэты няма. Таму я і гуляю ў паддаўкі. Ну добра, гісторыя з легендай пра даму і манаха.
        – Часткова сасніў. Неадрыўна думаў пра яе цэлымі днямі і таму часткова сасніў. Не без уплыву вашага сродку. І ўмення раскопваць у той пагарджанай многімі гісторыі розныя дзівосныя рэчы. Вось так. Скарбы Галконды, фантастычнае багацце роду, якое раптам знікла са смерцю старога Вітаўта, болей не вернецца ў род.
        Альшанскі сядзеў нібы сшэрхлы. Анямела і нібы безуважна глядзеў на постаць нейкага ўсходняга бажка.
        – А ведаеце, – нечакана сказаў ён, – я ўпэўнены, што прычынай смерці майго двайніка з магільні быў жах перад праклёнам Валюжыніча. Жах і чаканне. Ды яшчэ цені жонкі і манаха. Ён баяўся. Як дзікун баіцца праклёну чараўніка з суседняй вёскі. Ды яны і былі дзікуны. Нават гэты, вальнадумца, які ні ў шэлег не ставіў Евангелле, які прысвоіў грошы стогадовай даўнасці і грошы сваіх сучаснікаў, грошы радзімы. Скраў, і канцы ў ваду. Ды, відаць, далёка цягнуліся тыя канцы і плыткая была тая вада.
        – І дарэмна было хаваць. І скарб, які нават трыста год таму каштаваў шэсцьсот тысяч золатам ды сем мільёнаў каштоўнымі камянямі. А якую лічбу ён зараз складзе – невядома. Астранамічную…І яшчэ скарб асабісты вашага бацькі і скарб айнзацкаманды. Ну і архіў, які дасць бяспеку тысячам і законнае пакаранне адзінкам з крывавымі рукамі.
        – Мяне гэта не абыходзіць. Мяне датычылася тое, што з пляменнікаў старога Вітаўта пакеплівалі. А значыць, і з мяне, непасрэднага нашчадка. Цяпер не абыходзіць і гэта. Нават ганьба рэвізіі з тым Станкевічам на чале ўжо не абыходзіць нашага роду. Усё вярнулася на кругі свая.
        – Зою вы мне таксама падсунулі?
        – Ну не, спачатку яна сама.
        Шчука ў непаразуменні абводзіў нас позіркам. Хілінскі паціснуў плячыма, нібы моўчкі сказаў мне: “Ну вось бачыш, усё так ці йначай выплыла”.
        – Я не збіраюся нічога хаваць ад следства, палкоўнік, – сказаў я. – Дзе вінаваты, там вінаваты. Прашу толькі, каб гэтую справу пакінулі ў таямніцы. Дзеля дабра аднаго мужчыны (не мяне) і адной дзяўчыны. Сам я гатовы адказваць, калі мяне ў нечым прызнаюць вінаватым. Чым вы яе ўзялі? Была вам абавязаная?
        – Так. Многім.
        – Грашыма? Зберажэннем добрага імя? Вы лічыце – гэта ўсё?
        – Для многіх жанчын – усё.
        – Ну, ясна. І калі мы парвалі ўжо з ёю, вы прымусілі яе ўсё ж заходзіць зрэдку. Правяраць на ўсякі выпадак, ці тут кніга, ці ў мяне? Якая ж у гэтым яе віна? Што шантажавалі знаёмствам са мной і іншымі? Годны, проста княскі ўчынак.
        – Учынак Пахольчыка.
        – Усё адно. Ён – ваша параджэнне… А яна, ужо не хочучы, магчыма, сапраўды кахаючы мяне, хлусіла. Завяла размову пра “Хванчкару”, каб я пакінуў яе адну ў кватэры… І данесла вам, што ў Мар’яна – сэрца і што ён, тым не менш, не кінуў курыць.
        – Ужо мне гэтыя памятлівыя на дробязі.
        – Не толькі на іх. Вы падазравалі, ну на адну тысячную працэнта, што а раптам кніга можа быць і ў мяне, тым больш што той, са смеццем, падслухаў нашу размову з Мар’янам на сходах. І пасля па-суседску расказаў вам (памятаеце, я сведкам быў, як вы пра нешта гаварылі).
        – Было, – лянотна сказаў ён.
        – І вы, мяркую, можа, не ў той вечар, але папрасілі яго, каб дастаў яе ў маю адсутнасць. Абяцалі грошы. І гэта выклікала пазней спробу ўзлому маёй хаты.
        Маўчаў. Ясна было і без слоў, што так. Урэшце азваўся:
        – Ну тады яшчэ сумненні толькі былі. Усе – пераважна – думалі, што кніга яшчэ ў Пташынскага.
        – І таму вы вырашылі ўсыпіць яго. Ці ж вы ведалі, што ўсё гэта аж так скончыцца? І вось Мар’ян сам купіў у вашага халуя пачак атручанай “Шыпкі”… Уся бяда была ў тым, што ваша правая рука не ведала, што робіць левая. Пахольчык падсоўваў “Шыпку” і ўсыпіў праз замочную шчыліну сабак, разлічваючы пагаспадарыць у кватэры падчас адсутнасці гаспадара. А ў гэты ж самы час Мар’ян ехаў на возера. Па запісцы на маёй паперы, здабытай Зояй і падробленай пад мой почырк кімсьці з вас… Вамі асабіста, Альшанскі.
        – Зноў праўда. Што яшчэ?
        – Ды ваша дзейнасць як атрутніка.
        – Ого-го. Ды вы што, перакваліфікаваліся?
        – Не, – сказаў я, – гэта мне падарунак зрабілі. А справай вашай…
        – А справай іхняй і вашай цяпер зоймецца не ён, – сказаў Шчука. – І нават не я. На жаль. А можа, як падумаеш, што непасрэдна ваша, гм… аблічча… бачыць буду куды радзей, то не на жаль. Хутчэй на радасць. Кажыце далей, Косміч.
        – Вам трэба было выбіць мяне з сядла, Альшанскі. Былі ў мяне, на ваша няшчасце, дзве размовы. Амаль адначасова. Адна з вамі, калі вы, памятаеце, жываплот садзілі. Аб адхіленні ў псіхіцы кавалера. І з Пахольчыкам, ля будкі. Ён дужа пільна назіраў, як я пачак ускрываю. І абодва вы тады заўважылі дзеля сябе, што нават не ўвесь пачак труціць трэба, як Мар’яну, які курыць рэдка. І прыстасавалі вы тады Пахольчыка і на гэтую работу з “метадычным старым кавалерам”. Дзве-тры цыгарэты збоку, дзе надразае. І дзейнічаць будзе не адразу… Ну вось. А цяпер будзеце гаварыць і вы. Як? Якім сродкам?
        – Так, тут ужо гаварыць мне. Я тады не падумаў, што мая здагадка пра Паўночна-Заходнюю Індыю можа не адвесці, а навесці на пэўныя думкі. Што ж, даліна Нарбады пралягае па пласкагор’і. Невялікія судны ходзяць толькі па ніжняй плыні. Рака парожыстая, вельмі. І даліна яе гэта не савана, а амаль трапічны па дзікасці і гушчыні лес. Часам толькі скалы выходзяць да ракі і абрываюцца ў яе. І часцей за ўсё там пчаліныя мегаполісы, на многія кіламетры. Соты шматметровай таўшчыні і вышыні, мёд многіх стагоддзяў, унізе зусім чорны… Урэшце добрае апісанне ў “Кнізе джунгляў” Кіплінга… Мне зараз не да паэзіі… Чырвонае дрэва, чорнае дрэва, сандал, бог ведае што яшчэ. І ўсё гэта перавіта ліянамі, а на найбольш высокіх камянях у парогах растуць у вадзяным пыле архідэі. Кветкі – велічынёй з чалавечую галаву. Часам на тых камянях узнікаюць запруды з дрэў, і лісцяў, і іншага, і тады рака разліваецца па нізінах, калі яны ёсць, і ўтварае балоты колеру чорнага чаю.
        Ён закурыў са свайго пачка:
        – Мне давялося блукаць там доўга. І з насільшчыкамі і самому, калі яны кінулі мяне. Я ўсё адно ішоў. Мне добра плацілі і ў Ахмадабадзе, і ў Бамбеі, і яшчэ лепей у Джайпуры, і нават у Дэлі за расліны: і лекавыя, і атрутныя, і… наркатычныя… Там, недзе між Бурханпурам і… А, ды ці не ўсё адно?! Я і пачуў пра кветкі расліны Ваё і яе зерні, наркотык рэдкасны і небывалы. Рэдкасны, бо водзіцца толькі там (можа, калісьці арэал быў шырэйшы, ды там расліну звялі). А ў мегаполісах, у гэтай недаступнай пчалінай краіне “ваё” збераглася. Зрэдку вецер заносіць яе зерне, яе слёзы… да людзей…
        Твар ягоны нібы пацяжэў.
        – І чаго мяне зноў панесла назад, на так званую бацькаўшчыну?.. Стаміўся ў блуканнях?.. Паваліў цень багацця?.. Вось я маю яго зараз… А там я мог бы быць манапалістам, зрабіцца мільярдэрам… Толькі пляваць мне на гэта…Проста нідзе я не быў такі шчаслівы, як там… Ну добра, хопіць пра гэта.
        Сеў выгадней, нібы сеў на ўлюбёнага канька і сабраўся чытаць лекцыю. Ды так яно і было.
        – Вы, мабыць, не задумваліся, што чалавеку (я маю на ўвазе чалавека вытанчанага, а не прыземленую свінню) з часам усё абрыдае. Свіння так і будзе да смерці лыгаць сівуху і задавальняцца гэтым. Вытанчаны – вынаходзіць. Усё вастрэй, усё з большай выдумкай – сапсаванасцю, ненармальнасцю.
        – Пра сябе? – спытаў Шчука.
        – Не, – сказаў Хілінскі, – ён не з тых. Ягоная ненармальнасць – назіраць за адхіленнямі іншых. Ён як пісьменнік. Нашто яму хапацца за нож, выбівацца ў Напалеоны? Без усякай рызыкі можна рабіць што хочаш, рухаць арміямі, эпохамі, сумленнямі… Добры вядзе выдуманыя легіёны да дабрыні і дабра. Злосны…
        – Правільна, – згадзіўся Альшанскі, – пісьменнік распусты і зла. Чорная сіла. Самушчальнік. Злы дух Жэневы… То вось, спачатку быў мак, Марфей, бог сну з макавай кветкай у руцэ, опій, а ў ім такія простыя рэчы, як марфін або морфій, папаверын, кадэін і іншае. І пачалося гэта ў Грэцыі, а не Індыі ці Кітаі. Фалангі Македонскага прынеслі яго на ўсход. Так яно было. І… задурманены край. Але опіум нібыта выжыў сябе, як нішчыцель. І не законы прыпынілі яго. Проста прыеўся. Ну што? Нешта каля трохсот тысяч з гакам курыльшчыкаў. У Ганконгу – дзесятая частка мільёна. Абрыднуў, як і чыстая жвачка з чыстых лісцяў кокі ў Амерыцы. І яна абрыдла, як і індыйскія каноплі, мексіканскі мескалін – гэты з кактусаў, галюцынагенныя грыбы. Словам, бядота. Чалавек упарта ідзе ў дурман, у загібель. Адбяруць адну атруту або абрыдне яна – з’явяцца сотні новых. Марыхуана, гераін, хат… З’явіліся, ды і былі заўсёды, і ўвогуле страшныя рэчы. Чалавек набывае дзікую сілу на некаторы час. Пройдзе там, дзе і мурашка не пройдзе. Натоўп адзін раскідае. І праявы дзівосныя вакол. А пасля галаўны боль, а то і паралюш мінімум на пару месяцаў. Звыкання няма. Хто два разы ўзапар выпіў – скончыўся. І ўсё гэта дактары і вучоныя стваралі па-за прыродай, паклікаўшы на дапамогу хімію. І вось штампавалі, узважвалі, дазавалі. Усё каб пайсці ад Нясцерпнага ў свет Вялікай Ілюзіі. У свет усеабдымнай Асалоды, пры якой што табе тваё цела і цела жанчыны, твой мозг і мазгі ўсіх людзей, дзеці свае і сам Род Чалавечы? Асалода без бою за авалоданне ёю. Асалода раптоўная, як тарпеда ў днішчы карабля. Толькі тут карабель – мозг. Выбух – яго салодкая агонія. Радасная смерць сябе самога і сусвету ад сваёй жа рукі. І… знішчэнне ворага, адзін ён супраць цябе ці ў мільярдзе асоб.
        – І ўрэшце знішчэнне сябе? – спытаў я. – Зямны шар населены ідыётамі? Чалавецтва, якое сядзіць і раскашуецца, пускаючы сліну з рота?
        – Не. Не зусім так. Вучоныя шукаюць у гэтай кампаніі сяброў. І знаходзяць іх. Рэдка. І толькі ў памяркоўным ужытку.
        Хілінскі раптам сказаў, і такім журботным тонам, якога я ані разу яшчэ ад яго не чуў:
        – Людзі, нават геніяльныя, не стварылі анальгезікаў, што не ўваходзяць у склад абмену рэчываў арганізма, і таму не даюць звыкання. Наркаманіі.
        – Я знайшоў, – проста сказаў Альшанскі. – Я выдзеліў такое рэчыва з майго Ваё. Я яго сінтэзаваў.
        – Гэта немагчыма па ўсіх законах… Як вы гэта зрабілі?
        – Вы не зведаеце гэтага. І, мабыць, не даведаецеся ніколі. Ён не шкодзіць, амаль не шкодзіць. Дае чалавеку Ілюзію больш рэальную, чым Рэальнасць. І вось я думаю, што гэта будзе дрэнны падарунак людзям. Хай знікне са мной… Пахольчык з Высоцкім папрасілі ў мяне крыху экстракту. Першы, каб збіць з панталыку, пазбавіць пэўнасці вас. Другі, каб усыпіць Пташынскага. І вось іхнія шляхі сутыкнуліся адразу і на ім, і на вас. Не непакойцеся, вы не паспелі звыкнуць да гэтага сродку. Але маглі. Я не здолеў здабыць канчаткова чыстае рэчыва. Патрэбныя былі гады і лабараторыі – не ў пару маім. І сродак усё ж дзейнічаў, і адмоўна. Ці не адчувалі вы пасля гэтых вашых “відзенняў” і кароткатэрміновай дэпрэсіі пачуцця ўзнёсласці і працаздольнасці? Ясна, ненадоўга. Урэшце, калі вы прыйшлі да мяне са скаргамі, я зразумеў, куды ўжыў Пахольчык сваю частку. І зрузумеў, што звыканне ўсё ж павінна ўзяць вас у лапы. А калі ты ў кагосьці ў лапах – гэта ўжо распад асобы. Але на такое патрэбны былі гады. Нічога, застанецеся здаровы.
        – Друг мой памёр.
        – І гэта другая прычына таго, што сакрэт памрэ. Амаль бясшкодны сродак, і раптам чарада, лавіна смерцяў. Атрымоўваецца, гэта я выпусціў іх.
        – Атрымоўваецца так. Ды яшчэ і гулялі з агнём і Пахольчык і вы. Умаўлялі кінуць курыць. Гэта ўразіла мяне, хутчэй падсвядома, яшчэ тады. Гэткае супадзенне. І парады аднолькавыя. І на тое, як “БТ” распячатваў, аднолькава глядзелі. Адно хачу ведаць, чаму не заўсёды дзейнічала?
        – Шпрыцам уводзіўся, відаць, сродак толькі ў пару цыгарэт на пачак. І тое не на кожны.
        – Нашто вам было гэта?
        – Вы ішлі па слядах. Трэба было пазбавіць вас упэўненасці. І потым, нават калі б напалі на мой след, калі б паверылі вашым прадчуванням – ніхто не паверыў бы паказанням вар’ята.
        – А Мар’яну зарадзілі цэлы пачак. І ў той жа час перадалі запіску. Так што заснуў ён не ў кватэры, ачысціўшы вам поле пошуку. Ён з’ехаў, і вы маглі, усыпіўшы сабак, шукаць колькі вам хацелася. А ён пачаў марыць і бачыць розныя з’явы і ўпаў у дрэму ў чаўне. І ніхто ўжо не зведае, аб чым апошнім ён марыў.
        Зноў усталі на краі паляны дробныя, базгучныя ўсплёскі, якія зрэдку лізалі пясок, і зноў я зразумеў, што гэта не паляна, а возера, густа ахутанае імглой. А на дне гэтага апошняга возера мой больш за ўсіх улюбёны (а болей няма і не будзе) друг.
        Забіты не праз нейкія там меркаванні, а проста дзякуючы дурному супадзенню, таму што “так атрымалася”. А гэтыя жывуць, і няма ў іх сэрцах майго тагачаснага прадчування нейкай вялікай бяды. Нічога, я ўсё ж не паверыў у інфаркт, я прымусіў не паверыць і іншых.
        Сэрцы вось гэтых таксама захлынуцца ў апошняй тузе, і гэта адзін з нешматлікіх маіх учынкаў, за якія я папрашу ў цябе ўзнагароды, госпадзі.
        – Вось так, – сказаў я, – і ў хату нябожчыка вы некалькі разоў залезці хацелі. Раз – вахцёрка перашкодзіла. Другі раз – нічога не знайшлі і вырашылі як толькі можна пільна сачыць за мной. Каб я вас прывёў да мэты. Не ведалі вы толькі пра запавет, які на мяне цень кінуў. Слаба ведалі гісторыю з карцінамі, але пад удар антыквара і Гутніка не пасаромеліся падставіць. Пешкі! І тут я пачаў расшыфроўку. І першыя ж крокі прымусілі мяне падумаць, што, можа, тут не проста спекуляцыя, што ёсць у кнізе ініцыялы Пятра Давыдавіча ды Вітаўта Хвёдаравіча Альшанскіх. А значыць, гэта фамільная каштоўнасць і гэта азначае, што павінен нейкі сваяк і спадчыннік застацца. Хаця я і не думаў тады, што існуяце вы, сын.
        – Ну пра сакрэт шыфроўкі ніхто з нас тады не ведаў, хаця я і чуў нешта ад бацькі (ён сам не ведаў цвёрда) пра нейкую папяровую істужку. І што нейкую ролю іграў таўкач, і, чамусьці, вішнёвы клей, і ступка. Ды што нам было з гэтага. Невядома, што з імі рабіць, і хрэн яго ведае, як з імі распарадзіцца. І тут пачалася спрэчка. Адны казалі, што трэба вас і надалей трымаць у сумненні наконт уласных мазгоў. А я лічыў, што гэтую справу з галюцынацыямі трэба канчаць.
        – Праўдзівей, прыпыніць на час. І вы прыпынілі.
        – Ясна. Трэба было даць магчымасць расшыфраваць вам, калі ўжо ў нас сваіх мазгоў і ведаў не хапае.А тады скарыстацца пладамі вашых намаганняў.
        – З Мар’янам не прыпынілі, – жорстка сказаў я.
        – Позна даведаўся. – сказаў ён. – Кажу не дзеля апраўдання. А калі даведаўся – было позна нешта рабіць. Трэба было ўжо прыбраць Пахольчыка. Сведку. А пасля зноў вас палохаць. А можа, вы, нават ужо трапіўшы на след, спалохаецеся ды пакінеце гэты занятак.
        – А я не спалохаўся. І таму вашы бандзюкі мяне вырашылі напужаць… І аж да смерці.
        – Адзінае, чаго мы недаацанілі, – ваша воля. І яшчэ тое, што вось ведамства пана Шчукі зацікавілася гэтым, хаця што яму было ў дакументах трохсотгадовай даўнасці.
        – Мы і не цікавіліся, – буркнуў Шчука. – Занадта доўга не цікавіліся. Злачынна доўга, не пабаюся сказаць, не цікавіліся. Таму гэта і прывяло да такіх падзей.
        – А гэта не ўваходзіла ў кампетэнцыю вашых. Што, можа, іх задача дапамагаць гісторыкам і літаратуразнаўцам? Дапамагаць пану К. у пошуках аўтара “Энеіды”? Ці пані С. у пошуках старых Альшан?
        – Маўчыце пра яе, – сказаў я.
        – А-а… ну, дай бог. Але памагаць ім усім ці не затлуста будзе?
        – Дарэмна не дапамагалі, – сказаў Шчука. – Узаемны вопыт мог бы прыдасца.
        Здавалася, перад намі сядзеў не чалавек, які чакаў арышту, і не тыя, што прыперлі яго, а проста ішла мілая бяседа на цікавую для ўсіх тэму.
        – Дарэчы, ці не выпіць нам каньяку? – устаў Альшанскі.
        Мы пераглянуліся. Гэта было ўжо занадта. Але з другога боку…
        – У якасці ўзнагароды за тое, што я прайграў, і, як бачыце, мужна прайграў. Не ламаюся. Словаахвотлівы.
        Ён прынёс з серванта непачатую бутэльку “Дзвіна”.
        – А што? – раптам папусціўся злосці я. – Можна. Спадзяюся, што ён не трымае ў буфеце дзесяць непачатых бутэлек з атрутай.
        – Можна, – сказаў Хілінскі.
        – Я не атручваю віно.
        – А цыгарэты? – спытаў я.
        – Прыпомніце, што я раіў вам патроху піць і абавязкова кінуць курэнне.
        – Было, – прызнаў я.
        – Я не хацеў бы атруціць вас і не хачу атручвацца сам. А вам дзякуй за ваша “можна”, Хілінскі. – І ўзняў келіх. – Ну, чокацца не будзем, гэта ўжо занадта. – Закінуў ільвіную сівую галаву. Пасля сказаў: – Цалкам магчыма, што гэта апошняя бутэлька каньяку, якую я пачаў. Ці, можа, у якасці апошняка жадання яшчэ дадуць? Прынята гэта ў нас ці не?
        – Хто вам сказаў, што вам давядзецца выказваць апошняе жаданне? – спытаў Шчука. – Вы ж пра многае не ведалі. Вядома, калі вы тут казалі праўду.
        – Я казаў праўду… Але нават калі б давялося – не выказваў бы жаданняў і не наракаў бы… Так, шмат аб чым не ведаў… Але ёсць у падсонечнай іншы суд. Больш непрымірымы, больш жорсткі. І, здаецца, апошні з Альшанскіх якраз і падлягае гэтаму суду.
        – Што, бог? – сытаў Хілінскі.
        – Гэта вы пагаварыце з Леанардам Жыховічам, – сказаў гаспадар.
        – Дзяўчыну якога ў ліку іншых выдаў немцам ваш Высоцкі.
        – Спеліся, – іранічна перадражніў нас Альшанскі, – забойца і нашчадак забойцы.
        – Патуральнік забойстваў, – сказаў я.
        – Смерць Зоі, – хутчэй сцвярджальна сказаў ён.
        – Так. Бо хаця яна і сама атруцілася, а ў рэшце рэшт атруцілі яе вы.
        – Чаму?
        – Не вытрымала. Сумленне здрады не вытрымала.
        – Палічыла раптам, што адзін у яе сапраўдны і быў і яго яна аддала галавою ворагам… Ведаеце, як гэта балюча, хаця й коратка.
        – Я тады яшчэ не ведаў пра гэта.
        – “Тады” – гэта калі ўпэўніўся, што кнігі ў хаце Мар’яна няма, і паспрабавалі ўзламаць маю хату. Вось тут вам малады чалавек са смеццем і спатрэбіўся. Нехта адчыняе… – Высоцкі.
        – А другі на варце стаіць. І калі я Высоцкага спалохаў, ён паспеў у склеп пад павуцінне прапаўзці, а пасля, пакуль я бегаў на двор, скочыць на вуліцу. А малады чалавек, “п’яны, як бэля”, шмыгнуў да дзяўчат ды прыкінуўся, быццам сп’яну прыпёрся.
        – Што ж, і ім зоймемся, – сказаў Шчука.
        – Тым больш што, думаецца мне, папаўзуць за ім і яшчэ сякія-такія грахі.
        – А што нам застаецца, – сказаў Шчука. – Справай архіва ды айнзацштаба з Адальбертам фон Вартэнбургам ды Францам Кернам іншыя зоймуцца.
        – А папіхачоў іхніх я тады ўпершыню ў двары замка заўважыў. Герояў. Вы думаеце, яны спалохаліся, што я фатаграфую разбураны мур? Чорта! Фота сваіх абліччаў яны спалохаліся. Я гэта досыць скора пачаў разумець.
        – І маўчаў, – сказаў Шчука.
        – Усе маўчалі. І вы былі не лепшы… Але добра, што я там прыдбаў не толькі ворагаў, але і сяброў.
        – А ў мяне вось сяброў не было, – сказаў Альшанскі. – Паплечнікі.
        – Дый хіба паплечнікі? Паплечнікі – гэта плячо да пляча. “Поплеч”, “поруч”. А калі людзі с…… адзін да аднаго сядзяць, то як гэта называецца?
        – “По…”, – засмяяўся Шчука.
        – Вось менавіта так. І не паплечнікі, а па……
        – Гэта што, у вас у навуковым цяперашнім свеце заўсёды такія жарты?
        – Жыццё прывучыла… Як былога самага асвечанага на ўвесь павет чалавека – Людзвіка Лапатуху.
        – Так, выслізнуў ён тады, – сказаў Альшанскі. – Шанцаванне незвычайнае. Відаць, удалося на апошнім шляху туды заваліцца незаўважана ў хмызы. Варта не далічылася аднаго.
        – Цяпер мы ўжо не даведаемся… – пачаў было я.
        – Чаму не даведаемся, – сказаў Шчука. – Цудоўна даведаемся. Сведка, які пачаў прыходзіць да памяці. Варта было ўратавацца, жыць столькі год такім няшчасным. І каб на парозе прытомнасці сустрэла смерць. Вось вам і ўцёкі ад рэчаіснасці.
        – І таксама не без вашай віны, – сцяўшы зубы, кінуў я. – Калі справа зайшла аб вашай шкуры і шкуры абяздоленага такімі вось, як… Вы выбралі сваю шкуру, а не шкуру няшчаснага чалавека. Што ён перад вышэйшымі меркаваннямі. Абстрактны гуманізм… А як наконт канкрэтнага чалавеканенавісніцтва?
        – Не трэба занадта злаваць мяне, – сказаў Альшанскі.
        – А колькіх вы з вашай абыякавасцю смяротна пакрыўдзілі?
        – Не трэба яго перавыхоўваць, – сказаў Хілінскі. – Пустая справа.
        – Пустая, – сказаў гаспадар, – я Альшанскі. А вы што думалі? Апошні. Іншых няма. Вывеліся. Неперавыхаваныя.
        – А жылі. На жаль. Не як тыя, атручаныя вайной, што паміралі. Забойцы і ахвяры.
        – У забойцаў, на жаль, была сіла і хітрасць. Подлая. Як той Ганчаронак-Боўбель спрытна свой “пабег ад самога сябе” ўладкаваў! Уцёк, пасядзеў у балоце, а іншым раструбіў, што напярэдадні разгрому з-пад бандыцкага расстрэлу збег. Яшчэ і ў героях хадзіў… А за таўкач свой як трымаўся! За грошы і за жыццё. Грошы здрады, грошы крыві – яны для вас скончыліся. Канец! Цяпер сапраўды канец.
        – Канец, – сказаў Альшанскі. – Толькі ў мяне не такі, як вы, можа, мяркуеце. Я апошні, і я адыду, як сам захачу, і той сцежкай, якой захачу.
        – І толькі не здолееце зрабіць так, каб быць высокай думкі пра свае ўчынкі, пра сваё жыццё. Наадварот, самаацэнка ў апошнія хвіліны будзе самая подлая. Пекла няверуючых. Горш за нейкія там апраметныя катлы.
        – У маёй волі – перарваць успаміны. Нават калі б вы мяне не выкрылі – я адмовіўся б ад працягу гэтай камедыі.
        – Чаму?
        – Мне абрыдла жыць. Жыць абрыдла. Сярод гэтай вакханаліі забойстваў праз гэтых бандытаў. І Лапатуха. Баяліся, што выдасць – далоў яго. І Зоя, калі скеміла, што загінуў праз яе чалавек, – не вытрымала. Адна справа хлусіць, і зусім іншая – смерць, якой ты вінен.
        – Боязь. І мяне спрабавалі перастрэць з нажамі, а калі не ўдалося – замураваць у падзямеллі. Продак ваш быў вялікі мастак – ну і вы недалёка ад яго пайшлі. Хаця і чужымі рукамі.
        Сядзелі моўчкі, прыгнечаныя. Не магу паручыцца за іншых, але я адчуваў сябе так.
        Гарэлі за акном шматлікія гарадскія агні, рознакаляровыя, ад саладжава-аранжавых да безжыццёва-зеленаватых. Згасалі адны, запальваліся іншыя, нібы нехта вельмі павольна граў кнопкамі на пульце невядомай волатавай машыны. І толькі сінія “дзённыя” агні вулічных ліхтароў ды чырвоныя трывожныя агні тэлевышкі наводдаль былі нязменныя.
        А мне было ганебна, як заўсёды, калі трапляўся на маёй дарозе чалавек, які незваротна і не так распарадзіўся сабой.
        Альшанскі глядзеў на іх нібы ў апошні раз, ды так яно, мабыць, і здавалася. І яму і мне.
        – Жыць Шаблыкам? – спытаў ён. – Жыць сабой? Жыховічам?
        – Космічам, – падказаў Хілінскі.
        Не быў бы ён сабою, каб не паспрабаваў праверыць, а што яно атрымаецца і з такога супрацьпастаўлення.
        – …Космічам яшчэ куды ні шло. Прынамсі, ведае мэту, умее ісці і ідзе. Праз небяспеку, падазрэнні, плёткі. Бачыце, якія я кампліменты вам кажу, Косміч? Закіньце там за мяне слоўца вашаму богу гуманнасці. Можа, гады на два раней выпусціць з катла… Або як там ваш пісьменнік, гісторык гэты пісаў… Ну, там яшчэ д’ябал пісаў дысертацыю: “Велічыня абсалютнага аптымальнага ціску ў катлаагрэгаце для прапарвання грэшнікаў…” Дык вось. Хілінскім, Космічам, іншымі такімі быць не магу, іншымі – не хачу. Я – Альшанскі. І памру як Альшанскі. Досыць, што ўсё жыццё жыў інкогніта.
        – Ну добра, – сказў я, – Пахольчыка вы прыбралі таму, што асноўны сведка вашай дзейнасці, што шмат ведаў, што ўтравіў вас у забойствы, што дысцыпліну парушыў, первысіў “паўнамоцтвы”. Нягледзячы на вашу забарону, усё ж распараджаўся рэшткамі наркотыку. А Кухарчыка? А дворніка нашто? Бясшкодны, з пытаннямі лезе паўсюль, дзе не трэба. І толькі.
        – Вось за гэтае “толькі”. Але я Пахольчыка пальцам не крануў.
        – І тое верна, – сказаў я. – Нашто вам было? Вы праінфармавалі Высоцкага, а той, паколькі не пакідаў тады Альшанку, распарадзіўся жыццём прадаўца… ну, хутчэй за ўсё праз таго маладога чалавека са смеццем. Так? А Кухарчык, відаць, проста меў няшчасце быць сведкам, узлезці, на свою галаву, у справу якраз тады, калі гэты, са смеццем, выконваў загад Высоцкага.
        – Так.
        – Той быў і без таго запэцканы. “Трэці” і “чацвёрты” падчас першага нападу на мяне гэта і былі яны, Пахольчык і будучы яго забойца. Са смеццем. Больш ад яго нічога і не застанецца.
        – Разбяромся, хто, дзе, калі і ў што мачаў пальцы, – сказаў Шчука. – Тут ужо на высокім узроўні пойдзе справа.
        – Пахольчыка мне было шкада, – сказаў Альшанскі. – Не кажучы пра духам віннага дворніка… Тады я і вырашыў, што калі нітка давядзе і да мяне – я не буду старацца адвесці ад сябе ўдар. Я нібы камень у гарах скрануў. І пайшла лавіна забойстваў. Шкада, што я запэцкаўся з гэтай свалатой.
        І вельмі сур’ёзна, так, што немагчыма было не паверыць, сказаў:
        – Я даў толькі след. І гэты след прывёў да загібелі многіх. А ўцячы вось хаця б ад гэтага вашага з’яўлення мне было вельмі лёгка. Толькі я не меў права ўцячы, не выказаўшы вам усяго.
        – Якім чынам ўцячы? – спытаў Шчука.
        – А вы унь там, у шуфлядзе, вазьміце пісталет. Мне eн не спатрэбіўся і не спатрэбіцца.
        Шчука ўстаў, высунуў шуфляду пісьмовага стала і дастаў адтуль “вальтэр”.
        – Не, я не шпег, – разважаў далей лекар. – І не бандыт. Гэта ім па плячы. Мне па плячы было большае, і я ім няважна распарадзіўся. Мне і грошай адтуль не трэба было. Рэліквіі некаторыя.
        – Для самапавагі?
        – Мала я вартага ў жыцці зрабіў, то вось.
        – Ды нашто гэта?
        – Мяркуйце, як раней, – будзеце акадэмікам. Раскопвайце і іншае такое – быць вам вядомым. Гэта прадбачанне чалавека, якому няшмат застаецца жыць... Жыць? А хто сказаў, што мой род заслугоўвае права на жыццe? То ж бо... Але таксама верна, як тое, што не заслугоўвае, таксама верна і тое, што гэта мой род, што я – крапліна ягоная, і што іншым быць не магу, і што дарогі мне ад яго няма. Значыцца, адзін выхад.
        Махнуў рукой, быццам адкідаючы нешта:
        – Я даўно падрыхтаваўся і да вышынь і да смерці. Толькі доўга не ведаў, што пераможа. Гатовы быў яшчэ ў саракавым, у Варшаве. З бацькам я тады быў на нажах. Магчыма, найбольш вострых за ўсe жыццe. Бо толькі зараз я стаю бліжэй да літасцівай Збавіцелькі і ўседаравальнай Ратаўніцы, чым стаяў тады. Бо ў той час мне не падабалася, што eн круціць раман з панам Розенбергам.
        Кепска мне было. Магутны склад гожага цела, дасканалае ў сваім гонары аблічча, ільвіная грыва сівых валасоў. Надзіва маленькія і зграбныя кісці рук і ступакі ног.
        Божа, які закончаны, бездакорны ўзор чалавечай пароды. У кіно такіх здымаць, трымаць у лепшых сябрах. Бараніць за ўсялякую цану.
        А замест гэтага за дасканалай, боскай абалонкай раз’едзеная ржою наскрозь, аблепленая да апошняга крывeю і багнам сутнасць. Праказа сумлення, мазгавы сіфіліс. Лeс, бог ці хто там яшчэ – як жа вы непапраўна, смярдзюча жартуеце часам з людзьмі!
        Гэта eн сплывае атрутным гноем, гэта яго дзейнасць прывяла да ўсяго. А я не магу асудзіць яго, бо пакрыўджаны за ўсіх людзей. Бо гэта я зняважаны, зняслаўлены, збэшчаны.
        – Пры чым тут смерць? – з гэтым новым і нясцерпным адчуваннем сваeй чалавечай агульнасці ўсe ж спытаў я.
        – А хто мне можа забараніць ну хаця разбіць макітру аб мур, адмовіцца прымаць ежу. Добра – знойдзецца метад, каб я не зрабіў гэтага. А хто забароніць мне не хацець жыць? Выключу сябе – і ўсe. Паверце, з веданнем усходняга шляху да вялікага спакою, найвялікшага вызвалення ад усялякай журбы – нічога цяжкага ў гэтым няма. Спыніць сэрца на гадзіну ці назаўсeды – якая розніца?
        Eн паглядзеў на Шчуку і ўсміхнуўся:
        – Ну, як кажуць літоўцы, “дар по вена”, яшчэ па адной. Не, я не зараз. Што ж, я стану падводзіць вас і вашых калегаў, Шчука? Да таго ж мне яшчэ трэба даць афіцыйныя паказанні. Бо гэта, што зараз, гэта проста ледзь не бяседа. Спачaтку я ўсe выкажу афіцыйна дзе трэба. Гэта апраўдае мяне ў адным: што я ледзь не звeў з розуму Антона. Гэтага я таксама рабіць не хацеў... Дык зноў без звону чарак.
        Альшанскі павольна выпіў каньяк:
        – Ну вось, гэта, бадай, усe. Унь там мой кабінет, а ў ім тэлефон. Схадзіце, Шчука, і пазваніце туды, дзе зараз будуць павінны заняцца мною... Да той ступені, да якой я палічу гэта мэтазгодным. І зачыніце за сабою дзверы, я не хачу ведаць, якімі словамі гэта гаворыцца. Не меў такога вопыту і не жадаю яго набываць.
        Шчука пайшоў у кабінет. Мы ўтрох сядзелі мoўчкі, утаропіўшыся ў акно на жывыя гарадскія агні.
        – Я знаю, што мяне чакае, – сказаў лекар. – Магчыма, і найгоршае (з нечага пункту гледжання). Як гэта там называюць: “вышка”, “дзірка”?
        – І так гавораць і гэтак, – нечакана для сябе самога сказаў я.
        – Хутка крочыце. Відавочны поступ. Можа б, да Шчукі пайшлі?
        – Позна, – я ўпершыню за цэлы вечар упаў у шал. – Але куды хочаце пайшоў бы, абы такіх вось, ганебна абыякавых да людзей, у імя высокай хлусні. На плошчах бы за ногі вешаў... Саматугам, без усякай міліцыі душыў бы.
        Мы чулі невыразныя словы Шчукі за дзвярыма. Пасля eн паклаў трубку, з’явіўся ў пакоі і заняў сваe месца:
        – Пазваніў.
        І тут Альшанскі раптам засмяяўся:
        – На хвіліну мне стала шкада.
        Eн выскаліў белыя роўныя зубы:
        – Невялічкі рэцыдыў шкадавання. А здорава гэта, Косміч. Сіла, магутныя рукі за спінаю. Род волатаў-людзей на волатах-конях. І сцягі над галавой. І слава на ўвесь свет.
        
        Хлопцы б’юць у сякеры,
        Сінія, быццам неба,
        Пахолкі ў рудае полымя шчытоў сваіх удараюць,
        Дзіду ўстраміўшы ў зеніт і дрыжучы ад гневу,
        У хмарах чорнага дыму сцяг вялізны лунае.
        
        Здорава! Зямля калоціцца пад коньмі. Твары і рукі з бронзы. Нічога мне не было там патрэбна, акрамя таго, што ўзвялічыць вялікую харугву. Апошні Альшанскі павінен быў і памерці з гонарам. А памрэ... Самы канец: думаеце, чаго я так лeгка згадзіўся з усім? Прапала ўсe, што сцвярджала мою годнасць. Вось памру Лыганоўскім.
        – І лепей было б, – сказаў я. – Даследчык, вандроўнік, лекар. Сумленнае, незаплямленае імя. Не імя з роду нягоднікаў.
        – ...памрэ Лыганоўскім. Вялікай харугвы не будзе.
        – Ну так. Апошні Сапега пахаваны на Вавелю. Але вас не пахаваюць ні ў Альшанскім касцeле, ні нават ля яго. Таму што тыя – гэта быў род ваяўнікоў. А вы – род нягоднікаў і прахвостаў. І вы яшчэ з іх лепшы, хаця і звязаліся з бандытамі. Што ж вы нарабілі, Альшанскі? Які вялікі матэрыял чалавечы пагубілі ў сабе, пахавалі, каменем прыціснулі?!
        Прабеглі па шыбах водбліскі ад моцных ліхтароў машыны, што заварочвалася ў двары. Прабеглі, паскакалі па шыбах, па абліччы Лыганоўскага, а пасля зніклі, бо машына ўжо была пад самым домам і святло, відаць, падала на дзверы пад’езда.
        Згаснула святло.
        – Вось, гэта па мяне, – прыўстаў Альшанскі. – Ану, “стшэменнэго”, як кажуць палякі. І слова свайго не
        знайшоў. Да сустрэчы, Хілінскі. Рад быў з вамі ўсімі пазнаeміцца. Калі вам будзе прыемнае прызнанне ворага – я вам скажу яго... Думаецца, шмат у якіх сваіх меркаваннях, поглядах, спадзяваннях я памыляўся. Бывайце, Косміч. Вы-то ўжо – назаўсeды.
        Зрабіў крок да дзвярэй, у якіх ужо стаялі дзве постаці.
        – Глядзіце за мной, хлопцы, у чатыры вокі. Чуеце?
        Яшчэ крок:
        – Ну вось, апошні... сам разбівае радавы шчыт на сваім надмагільным камені. “І герб радавы разбіваюць на камені тым...”
        І знік. Пайшоў вонкі. Туды, дзе толькі што пагладзіла яго аблічча, а пасля знікла святло.
        
        
        _______________
        1 Мы таксама не сякія-такія, а спрытнягі.

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2020. Беларусь, Менск.