РАЗДЗЕЛ XI “І герб радавы разбіваюць на камені тым” Зноў закруцілі, заматлялі нас дорогі. Вадзіцель не хацеў “даваць кругаля” цераз Кладна, а ўзяў напрамкі, і таму кіламетраў са сто нас не чакала нічога, акрамя польнай ці лясной дорогі. Я ўзрадаваны быў гэтым. Яшчэ не распаленае сонцам неба наперадзе, ззаду лёгкі вэлюм вылу, па баках нівы або шматкіламеровыя саборы з хвой, адхоны і яры, дубовыя раці, што цяжка выступілі на прырэчныя паплавы. Недзе з гушчару таполя, якая невядома як трапіла туды, мяце па зямлі, сее па свеце спозненым пухам. На палянах, на месцы разораных хутароў камяні ад фундаментаў, акацыі з яшчэ празрыстымі стручкамі. I паўсюль – раскідана – цвітуць на іх блакітныя касачы. I бэз там яшчэ месцамі дацвітае. I шкада робіцца хутароў і жыццяў, якія прайшлі на іх. Урачыстая раніца змяняецца ўрачыстым днём. I добра ведаць, што ў свой час, яшчэ няхутка, дзень зменіцца вечарам, і ляжа ў лагчыне тонкі і нізкі туман, і зараніца будзе глядзець на людзей праз дрэвы. А пасля прыйдзе ноч. Для цябе ноч, а для кагосьці самы час жыцця. Машыну па-добраму пагойдвала. Я вельмі люблю дарогі і думаю, што калі прыйдзе час і я не здолею ездзіць, то ці ватра тады ўвогуле жыць. Дарога сама як песня, і таму я часта маўчу, перапоўнены дарогай даверху. Вось так аднойчы спыталі мяне рыбакі на марскім промысле, чаго гэта я ўсё маўчу. – Занадта хораша вакол, – толькі і здолеў адказаць. Маўчаў я і тут. Хораша маўчыцца над бэзава-ліловымі палямі канюшыны, над стральчастым лубінам у канавах. I разгортвалі, разгортвалі вакол лясы свае чароўныя глыбіні. Толькі як выбраліся ўжо на шашу, нехта насмеліўся выраніць слова-другое, парушыўшы пяшчоту і задуменнасць дня. – Ну, чаго маўчыш? – спытаў раптам Шчука. – Адстань, – кінуў Хілінскі, гасячы чарговы недакурак, – яму проста добра. – Што, так ужо і зусім добра? – Амаль добра. А наконт размовы – што ж? Хваліць – колькі я магу вас хваліць. Лаяць? Ёсць за што, але не хочацца. Крытыкаваць? Ну, па-першае, мяне самога з пачатку і да канца трэба нішчыць крытыкай (за выключэннем некалькіх здарэнняў), столькі я за лічаныя тыдні нарабіў глупстваў, у якіх сам дагэтуль яшчэ не да канца разабраўся. – Няўжо не да канца? – спытаў Шчука. – Па-мойму, галоўнае зроблена. – Па-мойму, галоўнае аніяк не зроблена. Па-мойму, да галоўнага мы і непрыступілі. Але гэта ўжо вам, Шчука, трэба рабіць. З мяне хопіць. І я на вас ўжо крыху злы. – Ну-ну, наводзьце сваю крытыку. Толькі не знішчальную. – Мала для вас і знішчальнай за вашу тактыку прамаруджвання і чакання. Сто разоў я мог загінуць. Нават пры той сустрэчы ў лагчыне. – Кінь, – сказаў Хілінскі, – гэта ён зрабіў правільна. Калі ў тых ужо не было дарогі назад і не было магчымасці нешта аспрэчваць. – Калі яны ўжо гатовенькія, на далоні былі, – сказаў Шчука. – Ну, а каб я замест іх быў гатовенькі? – Гэтага б не дапусцілі. – Ох, і не любіце вы ўсе крытыкі! Як чорт ладану! – А хто яе любіць? Раптоўна абуджаная імі ўва мне злосць патрабавала выйсця. Але крык у такой спрэчцы – апошняя справа. Трэба было ўзяць на ўзбраенне самую моцную зброю: крыху брахлівы сарказм і крыху разбэшчаную іронію. – Вы, мілы Шчука, забылі, што грамадства (а асобныя людзі тым больш) не можа прагрэсіраваць без крытыкі. Іначай – балота. І вам бы не лаяцца, а даць крытыкам і крытыцы волю і бяскарнасць. – Усім? – Ну так. І не толькі прапановам, якія вам здадуцца прыстойнымі, цікавымі, нават дзяржаўнымі, але і тым, якія здзіўляюць замарожаных судакоў вонкавым блюзнерствам, непрыстойнасцю, нават, на першы погляд, ерэтычнасцю. – А гэта нашто? – А гэта на тое вам вочы і дадзены, каб разабрацца, дзе вас крытыкуе крытык, а дзе зладзюга ці чокнуты, дзе чалавек хоча выправіць справу словам, а дзе пайсці на недастойны прыклад. Шчука выглядаў на трохі ачумелага: – Напрыклад… – Напрыклад, можна з лекарскага пункту гледжання проста патрабаваць ад жанчын, каб яны загаралі нагія, трубіць аб жыццёвай неабходнасці гэтага для здароўя. Але няхай яны займаюцца гэтым на жаночых пляжах, а не на газонах уздоўж усёй Паркавай магістралі. Гэта немэтазгодна. – А што, гэта было б нават цікава, – хмыкнуў Хілінскі. – Вось-вось, я і кажу, што вы слабы, падатлівы на ўсякае падбухторванне і непрыстойнасць матар’ял. – Ну а больш сур’ёзны прыклад? – Шчука ўсё яшчэ не сунімаўся. – Ну, хаця б Маркс. – Ён пры чым? – А пры тым, што зрабіў святую справу, склаўшы смяротны прысуд прыватнай уласнасці. Класіфікаваўшы яе як рабунак суседа. – Нешта не дужа даходзіць. – Ну а каб ён, давёўшы, што прыватная ўласнасць – рабунак і гвалт, узяў бы ды аддаў грошы проста скарбу, а пасрэдніка, домаўласніка, што з’явіўся за каморным, – застрэліў як рабаўніка і гвалтаўніка? – Дык што рабіць домаўласніку? – Прыслухацца да крытыкі. А паколькі зрабіць гэта ён арганічна не можа, бо людзі, глухія да крытыкі, – безнадзейна хворыя людзі, то што ж, за Маркса гэта з часам зробіць рэвалюцыя. – Та-ак. Цікавыя вы рэчы кажаце, Косміч. – Правільныя я кажу рэчы. Бо, шчыра кажучы, ніколі мне нікога не хацелася так раззлаваць, як зараз вас. – Чаму? – Ад злосці мазгі часам яснеюць. – І ў вас? – азваўся Хілінскі. – Праяснелі яны зараз і ў мяне. На шлях, на ўсё больш рэдкія лясы паабапал яго, клаўся ўжо мяккі і ласкавы летні прысмерак. Пачыналі ўжо недзе далёка-далёка мігцець першыя агні вялікага горада. – Што змоўкнуў? – спытаў Шчука. – Ласкавы прысмерак, – сказаў я, – агні. А вы хаця й дбалі пра мяне, хаця і амаль на сто працэнтаў забяспечылі аховай маё жыццё, але не дужа дзяліліся са мной сваімі меркаваннямі і адкрыццямі. Не сказалі нават, што падазраеце іх, што сочыце за імі. І ў гэтым ужо была для мяне… Словам, праз гэта я мог бы не ўбачыць ні тых агнёў, ні прысмерку… Што ж гэта? Атрымоўваецца, што вы мяне як падсадную качку трымалі? Бывае ў нас такое? – Увогуле – не, – сказаў Шчука і дадаў пасля паўзы: – Але часам, у апошні момант нейкай справы, усё ж здараецца, калі іншага выхаду няма. – І цяпер вы задаволеныя, – мяне нібы нешта альсніла. – Не падумаўшы аб тым, што ад сувалкі гэтага пырніку яшчэ засталіся ў зямлі карані. Што ж, вы проста заслугоўваеце пакарання. – За што? – За тое, што вы мяне дурнем выставілі, пусціўшы па слядах “гістарычнага” злачынства. І праўда, на што ж я яшчэ, лабідуда, прыдатны. А сучаснасць? Ну, тут ужо не, тут вам і карты ў рукі. – Куод ліцэт Іёві, нон ліцэт бові, – іранічна сказаў Адам. – Што дазволена Юпітэру, тое не дазволена быку. – Па-беларуску гэта лепей: “Што папові можна, то дзякові зась”. – Пакрыўдзіўся? – спытаў Хілінскі. – Не. Проста тады не трэба было патрабаваць, каб я капаўся і ў тым смецці. Давер на давер – добры прынцып. Нельга яго прытрымлівацца – давайце жыць больш афіцыйна. – Ну каб так – Клепча меў бы большы поспех у развіцці сваёй гіпотэзы, – сказаў Шчука. Але мне ўжо трапіла важжа пад хвост. – Толькі і я не лыкам шыты, як кажуць рускія. Мы тэж не яцы-тацы, а цваняцы1, як кажуць палякі, і не нагою смаркаемся, як кажам мы. – Ну-у, чым жа ты гэта давядзеш? – крыху ўжо кпліва, хоць і бяскрыўдна, спытаў Шчука. – Цваняк, лыкам шыты і нагой смаркаты. Горад, заліты агнямі, быў ужо вакол нас. Пахучы, вясёлы, светлы, вірлівы натоўпам нават уначы. Машына павараціла на нашу вуліцу. – Давядзецца нешта давесці вам, гэткім разумным. Проста ў якасці справядлівасці, у якасці звычайнай кампенсацыі за маральную шкоду. – Іначай… – Іначай разбірайцеся далей ужо самі. Даўжэй, чым гэта зраблю я. А я ўмыю рукі. – Ну, ведаеш. – Вы заслугоўваеце пакарання, паўтараю. – Але якім правам?.. – Тым. Што я ўвесь час думаў пра гэта, што я не забываў ніводнага слова, ніводнай дробязі. Што я ўвесь час камбінаваў імі. Пачасту мозгам, а не следствам. Кеміў, а не шукаў. – А што ж … А гэта не будзе процізаконна? – Гэта не будзе супраць аніводнага з дзесяцёх запаветаў. Мы выйшлі з машыны ля нашага “пад’езда кавалераў”. Шчука ўсё яшчэ муляўся. – Ды хадзем, – раптам сказаў Хілінскі. – Тады хадзем. Дайце ўжо мне хоць такую сатысфакцыю. – У сэнсе задавальнення? Д-добра. Куды? – Туды. І паглядзім, які вы, Шчука, з некаторымі сябрамі цваняк. Мы сталі падымацца па досыць скупа асветленых сходах. – Як адзін дужа культурны, у інстытуце культуры выкладаў, цытаваў Рылеева: “Куда ты ведешь нас? Не видно ни зги!» – Ясна куды, – сказаў Хілінскі, – на каньяк. Да сябе ў госці. Я не збіраўся іх весці ні на які каньяк, тым больш да сябе. Яшчэ чаго не хапала? Гэта значыць, я ім каньяк, у падзяку за тое, што яны мяне будуць пашываць у дурні. Ды яшчэ адчуваючы поўнае задавальненне. – Куды ты? – сказаў Шчука. – Да вас жа вышэй паверхам. – Але дзверы ўжо адчыніліся на мой званок, і ў светлым прамакутніку на фоне масайскіх шчытоў і дагамейскіх дзідаў узнікла постаць Вітаўта Шапо-Калаур Лыганоўскага. Разумнае, крыху з’едлівае аблічча. У вачах іронія і дасціпнасць. Больш за ўсё мне хацелася б у гэтую хвіліну сказаць: – Падымаемся. Ёсць гамерычны каньяк. Замест гэтага я сказаў з выглядам, нібы напярэдадні, скажам, выспаўся ў яго на дачы. І не ў ложку, а абрыдліва п’яны на клумбе з яго ўлюбёнымі ружамі: і ў самога паўсюль стрэмкі, і чалавеку хаця ў вочы не глядзі. – Вечар добры. Нешта дзіўнае з’явілася ў яго вачах, калі ён паглядзеў у мае. Пільна, нібы пранікаючы. А пасля тое нешта пачало аддаляцца, знікла. Зразумеў. – А-а, вы ўсё ж прыйшлі, Косміч. Не чакаў так… позна. То бы рана… Ён заўважыў Хілінскага і Шчуку: – І вы тут… Добра, заходзьце. – Усё ж мы прыйшлі, – сказаў я. – Што ж, хоць і не чакаў (а, гледзячы на вас, варта было чакаць) – рады. Недаацаніў мазгі сучасніка. Ён казаў гэта з іроніяй. А ў вачах жыло нешта глыбокае, нібы злавеснае. І цень нейкай усмешкі, і дараванне – тысячы выразаў. Урэшце гаспадар працягнуў Шчуку руку: – З імі мы даўно ведаемся. Хаця і не зусім па правілах. Ну, будзем знаёмыя… Князь Вітаўт-Ксаверы-Станіслаў Альшанскі. Лыганоўскага можаце адправіць на могілкі імён. Тым больш што я дзеля гэтага дакумента нікога на той свет не адправіў. І ўвогуле, асабіста – нікога… Ну вось. Альшанскі. – Ведаю, – сказаў я. – І я ведаю, што гэта так. Адкуль з’явіўся першы цень здагадкі, прашу прабачэння і калі гэта не сакрэт? – Гены, – сказаў я, – фамільная схожасць. Ён адразу нібы павесялеў. – А-а, статуя ў Альшанскім касцёле. Усё ж, значыць, спачатку была выпадковасць. Каб не яна… І хацелася ж мне змязджыць ёй твар – радзінныя забабоны перашкодзілі. А пазнавалі. І вы, і тая археолаг, і ксёндз, калі я заходзіў у касцёл. Круцілася нешта ва ўсіх у галаве. У вас і дакруцілася. Выпадковасць. – Тое, што здарылася пазней (і раней), аніяк не было выпадковасцю. Хаця вы і яшчэ некалькі разоў нарываліся на выпадковыя неспадзяванкі. – З вамі, – сцвярджальна сказаў ён. – Чаму такая ўпэўненасць? – спытаў Шчука. – Ды чаго мы тут стаім? – сказаў гаспадар. – Праходзьце ды сядайце. Мы размясціліся на нешматлікіх сучасных рэчах у гэтай хаце, на крэслах і на тахце каля чайнага століка. А з усіх бакоў на нас выскалялі морды дужа несучасныя скульптуры і маскі, пагражала яшчэ больш несучасная зброя. Адчуванне было, як у запрошаных на вячэру да людаедаў. Не ў якасці гасцей, вядома, запрошаных, а ў якасці кароннага далікатэсу. – А ўпэўненасць таму, што я дэтэктывы таксама часам чытаю. Схема адна: пратакол допыту, ордэр на вобыск, які праводзіць лейтэнант. Яго старэйшы калега ў гэты час у машыне праз тэлефонную трубку наводзіць патрэбныя спраўкі аб іншай машыне (марка, прыватная, колеру суніцаў з малаком, едзе па вуліцы імя Пілата, вадзіцель такі і гэтакі). Прыблізны раён і вуліца. Участковы атрымоўвае прыкметы – і праз некалькі дзён адрас вядомы… Ну, тут запрос у цэнтральную картатэку. Праз тыдзень палкоўнік мае біяграфію злачынца з турмой, амністыяй, характарыстыкай… А далей як па масле. Спынілі: “Рукі ўгору!” Пры спрытным злачынцу – перастрэлка. Закурыў: – Нічога гэтага не будзе. І перастрэлкі таксама. Бо – досыць стандартаў. І ўвогуле, мне ўсё абрыдла, калі я пачаў бачыць, чым гэта ўсё канчаецца. А асабліва калі ўбачыў брыдоту запусцення на месцы дзеяння. – Ну так, – сказаў я. – Адразу адпала ахвота прыдбаць кінутае там. Падумаеш, права – хай намінальнае – на валоданне выбаровай ямай. – Вы што ведаеце? – сказаў ён з дакорам. – І што вы можаце ведаць аб маім стане. Стане сапраўды апошняга, які хоча хоць памерці пад сваім імем. – А дарэмна. Выдуманае прозвішча Лыганоўскі было яшчэ не так, не да канца скампраметаванае, як ваша сапраўднае. Тут ужо вы пастараліся новае прозвішча ўсямерна запэцкаць. – Як запэцкаць? Злачынствамі, вартымі нейкага гіцля? А іхнімі ўчынкамі я ганарыўся. Іхнія ўчынкі пасавалі і адпавядалі ім, былі ім да твару. Вы памятаеце… – Я нічога не памятаю. Я проста думаў над усім, што бачыў і чуў. Дык вось, вы пайшлі з дому яшчэ юнаком. Так? Захапіла тагачасная барацьба ўсіх супраць усіх. І ўсіх супраць санацыі. Нават прадстаўнікі арыстакратыі… – Ведаю, што хочаце сказаць. Я б сказаў, асабліва сапраўдная арыстакратыя саромелася таго, што Пілсудскі родам з гэтых мясцін. Непадалёк. – Супакойцеся. Ад яго бацькоўскага фальварачка застаўся толькі падмурак… А вы блукалі: Прага, іншыя краіны пасля (гэта з вашых намёкаў). – Афрыка. – І Паўночна-Заходняя Індыя. Рака Нарбада. Полюс біялагічнай недаступнасці. Кветка, якая расце там… Адзін малады чалавек, мабыць, усё ж прайшоў там. Напэўна, у нейкім скафандры. – Угм. Другі мой ляп. Жыхары вакол гэтага “полюса” і іх схільнасць. – Каб жа ж другі. Мо ўжо дзесяты. – А я думаў якраз гэтым адцягнуць вашу ўвагу. – Аб чым вы? – спытаў Шчука. – Слухай, – сказаў Адам. – Пасля вяртання на радзіму, – сказаў я. – Прыблізна за год да вайны. І патаемная сустрэча з бацькам. Чаму? Як вынік бацькавага розуму і прадбачлівасці. – Так. Ён быў адзін з нешматлікіх відушчых . Ведаў, што ідзе навальніца і што яе лепей пераседзець. – І таму вы ў Кракаве, а ён у Кладна. Так. – Я – у Кракаве і Варшаве. – Дзе вы, мяркуючы па ўсім, сустрэліся з бацькам, калі пачалася вайна. – Так. Кладна было ў вас. Варшаву захапілі немцы. Чаму вы думаеце, што мы сустрэліся? – Мяркую, ваш айцец здолеў у агульных рысах разгадаць таямніцу продкаў. І ў тых жа агульных рысах перадаў яе вам. На ўсякі вападак. Я мяркую, што ён адкрыў вам, што ёсць Кніга, Ступка і Таўкач, трыяда, якая разам складае разгадку таямніцы. І што дзве часткі ў двух верных людзей. А трэцяя… – Трэцяя была ў вартаўніка касцёла. Таго, што быў да вашага дзеда. Немцы, адступаючы, пакінулі яго ў спакоі. Але не пакінулі… – Але не пакінулі апошнія пагранічнікі. Я даведаўся ў Мультана, што таго застрэлілі. Кнігу ён за непатрэбнасцю аднёс на гару да іншых рэчаў, што непатрэбныя, а выкінуць нібыта яшчэ шкада. І так самая галоўная частка згубілася з вашых вачэй. – Так. Бацька, такі прадбачлівы заўсёды, тут на старасці нібы аслеп, нібы выжыў з розуму. Балбатаў з дружкамі з айнзацкаманды аб “дзіва-зброі”, аб тым, што тыя вернуцца. – І тым, праўдзівей, сваёй смерцю (можа, невыпадковай), адсек яшчэ адну пуцяводную ніць. А “дружкі” загінулі таксама ў зменлівасцях падзей вайны. І цяпер нават прыблізна, нават няпэўна, па чутках ведалі пра сховы архіва, старога скарбу і таго, што нарабавала ведамства Розенберга, толькі тры чалавекі. Два бандзюкі – і нашым і вашым – і вы, апошні ліст на дрэве, квяціна ў крапіве. – Хутчэй Хрыстос між двух разбойнікаў, – сумна пажартаваў ён. – Хаця не такі ўжо я быў і Хрыстос. Мне там нічога не было патрэбна, акрамя запавету (у мяне быў толькі скарочаны) і знойдзенай бацькам радаслоўнай. – Ясна. Дрэва годнасці, якое столькі год было пад сумненнем і служыла нават прадметам кпінаў, трэба было аднавіць. – Так. – А вы не думалі, чаму не думае нічога даводзіць адзін з Хадкевічаў, што трымае ў Афрыцы птушкаферму? Ці адна з Радзівілавых, узнагароджаная за падполле ордэнам “Віртуці Мілітары?” – Чаму? – Ды таму, што ім нічога не трэба было даводзіць. Яны – гэта былі яны. І даводзілі, што яны ёсць яны, “палякі, што ніколі не забывалі, што яны беларусы, беларускага высакароднага кораню” і ў падполлі, і ў партызанцы, і на барыкадах, і ў розных турмах. Гэтым даводзілі, а не радаслоўнай, ні няпэўнымі нават падазронымі “подзвігамі продкаў”, ні сяброўствам са сволаччу, арыстакрат ён або бандзюга. Ён нібы атрымаў поўху. Таргануўся: – А вы не думаеце, што, вырашыўшы пазбавіцца і расказаць усё, я цяпер магу не сказаць нічога. – Тады я раскажу ўсё за вас з большай ці меншай дозай пэўнасці. – Нашто? – Бо я ненавідзеў, і гэта навучыла мяне думаць. Стакроць інтэнсіўней. Тут ён досыць ганарліва ўпершыню за час размовы ўскінуў галаву. Ільвіную сівую галаву продка з помніка. – А я нікога не ненаведзеў і таму павінен быў скончыць паражэннем? – Вы павінны былі ім скончыць, бо не ненавідзелі, а прымянялі сродкі, якія ўжывае нянавісць, ды яшчэ й самая беспрынцыповая… Вы ведалі мінулае гэтых вашых двух башыбузукаў. – Так, – ён глядзеў некуды праз мяне сваімі доўгімі вачыма. – І не пасаромеліся звязацца з імі. З трайнымі здраднікамі свайго краю. І тут была ваша апоспроба зрабіць з гэтых вялых паасобных пальцаў адзін кулак. Яны цягнулі ў розныя бакі. Вам былі патрэбныя толькі радавыя клейноды. Ну і, калі я не памыляюся, акрамя гэтых радавых грамат, была патрэбная. Словам, было патрэбнае нешта, каб легенда пра двух князёў Альшанскіх так і засталася легендай. Як назаўсёды засталася легендай гісторыя пра кляты богам замак Алелькавіча-Слуцкага на Князь-возеры… Што гэта было? – Хроніка. Бязлітасная да нашага дому. Хранілася, каб ведалі і не дапускалі да яе нікога. Пра яе казала тая частка тэксту ў кнізе, якую вы так і не расшыфравалі. – Угм. Ад забойства Валюжынічаў да клятвы князя на Евангеллі. – Што яму было Евангелле? – паціснуў ён плячыма. – Ён кляўся, што яны жывыя. – Яны і сапраўды яшчэ два тыдні былі жывыя. – Ну так. Што яму было да Евангелля? Як некаторым нашым сучаснікам да сумлення. Яму і дзіркі ў кнізе, перад якой сучаснікі траплялі, было, як н… матцы ў вочы. – Вы кажаце нечаканую праўду. Гэта здагадкі? – Гэта думка. І памяць. І веданне тых людзей. І некаторых нашых. Дык вось, вам патрэбна было гэта.А бандзюкам, кожнаму паасобку, былі патрэбны каштоўнасці і архіў. На вочнай стаўцы вам гэта давядуць. І я не здзіўлюся, што яны збіраліся шантажаваць адзін другога і, магчыма, вас. – Было. – І яшчэ было тое, што была яшчэ адна група. Праўдзівей, падгрупа. Ад вас. – Якая? Я дастаў пачак “БТ”, надрэзаў яго і працягнуў Лыганоўскаму-Альшанскаму: – Закурвайце. – Ясна, – сказаў ён, – занадта я тады звярнуў увагу вашу на Пахольчыка. Тады, падчас бяседы ля тытунёвай крамнічкі. – І гэта было. І яно каштавала некаторым нават жыцця. – Я не мачаў у гэта пальцаў. – Так, вы не мачалі. Проста ваша пачвара пачала жэрці сама сябе. Па частках. Шчука і Хілінскі пераглянуліся. – Ці не досыць? – спытаў Шчука. – Нашто, – сказаў Альшанскі, – я ж магу або разваліць яго разумовыя збудаванні-практыкаванні, або прызнаць іх. Мне ўсё адно. Трэба больш мужнасці прайграць, чым выйграць. – Высоцкага вы зналі па сувязях яго з вашым бацькам. І іхняй агульнай сувязі з… – Гэта вядома, з кім. Не будзем выклікаць нябожчыкаў. – Вы не разлічвалі на іхні мозг, толькі на грубую сілу. Але Высоцкі, бываючы ў горадзе, не губляў надзеі на свае мазгі. Яму нічога не каштавала выведаць у Мультана, што “нейкі з горада” ўзяў кнігу, нават прапаноўваў грошы, ды дзед не ўзяў. І таму тып з трайной мордай наведваў усе выстаўкі кнігі, старых гравюр і іншага такога, на якія ён здолеў натрапіць, бываючы ў горадзе. І аднойчы яму нечувана пашанцавала. Ён сутыкнуўся з Пташынскім і напаў на след кнігі. Я здагадаўся, што гэта быў ён па словах Мар’яна: “сумесь вясковага і гарадскога”. – Не толькі ён бачыў. Гутнік, вядомы вам, бачыў. А самі ўпэўніліся, чысты, як шкельца. І антыквар. – І ў абодвух ёсць язык, – сказаў я. – Яны – ложны след. Але гутнік быў добра знаёмы з тым маладзёнам… ну, што з вядром да смецця. А антыквар і вы – з мастакамі з майстэрань у нашым жа пад’ездзе. – Адкуль гэта?.. Ага, масайскія дзіда і шчыт. “Не хадзіце, дзеці, у Афрыку гуляць”. – І гэта была зручная акалічнасць, тое, што Гутнік і антыквар таксама бачылі кнігу. Зручна было намовіць кнігалюба, каб званіў, нерваваў і без таго ўстрывожанага чалавека. А яшчэ зручна нібы шантажаваць і маладога са смеццем, і гэтых. – Я не шантажаваў, – цвёрда сказаў Альшанскі. – Правільна, – сказаў Шчука, – відаць, хапала на тое асоб і без вас. – Я бы вас папрасіў, палкоўнік, не перашкаджаць зараз Космічу. Мне проста цікава, да чаго і як ён дайшоў. Дамысліўся. Гэта, можа, адна з апошніх маіх здагадак па псіхалогіі. А потым… потым я цалкам у вашым распараджэнні. Шчука вымушана ўсміхнуўся. – Я адразу здагадаўся: мая кніга, – сказаў лекар. – Я ўжо гаварыў, бацька апісваў мне яе перад уцёкамі. Заставацца яму – не выпадала. Застаўся я. Пераехаў з Кладна ў Мінск… Ну апісаў ён. Акрамя таго, гэтае апісанне кнігі перадавалася ў нашым родзе з пакалення ў пакаленне. Мне трэба было знайсці сапраўдныя граматы. Пасля мяне – каму ж? І потым, без гэтага лепей памерці. Як зраблю гэта я . Скора. – Ну не так ужо скора. – А пра гэта не вам меркаваць, Косміч. – Чаму? – спытаў маўклівы, з пачатку размовы нават чымсьці ўражаны Хілінскі. – Я не з тых, каму прызначаюць дзень і час згону. Я іх выбіраю сам. Давайце далей, Антон. Мне проста цікава, як гэта вы пры вашым псіхічным стане здолелі да сяго-таго дакапацца. – А вы – не здолелі, нягледзячы на тое, што былі адной з прыступак тых сходаў, якімі я спускаўся ў вар’яцтва. Вы шукалі кнігу ў Мар’яна, нават калі яе ў Пташынскага ўжо не было. Не падумалі, што кнігу вынеслі з ягонай хаты. Сардэчны друг Пахольчык меў рацыю: адзін Пташынскі не пасмеліўся б несці кнігу. Нейкае падсвядомае прадчуванне прымусіла яго купіць віно і кефір і паставіць мне ў партфель. Прымітыўная маскіроўка, але ў нас з прадаўцом была з гэтай прычыны нават уратавальная бяседа дзеля душы. Аб чым ён вам паспяхова і данёс. І, да пэўнага часу, спроб улезці з маю кватэру ніхто не рабіў. Гэта – пасля. – Так. Дагэтуль усё дакладна… Герард быў калісьці слугою і айца і мяне, і я прасіў яго назіраць за вамі. Пры ягонай цікаўнасці яму гэта было проста дарам нябесным. – Ясна, чаму кожны мой крок быў вядомы. І гэта яшчэ адна з прычын, чаму я не тое што западозрыў вас, а ўжо не мог ставіцца з ранейшым даверам. Я не звязваў вас з Высоцкім аж да таго самага дня, калі Пахольчыка забілі. Высоцкі забіў, бо заўважыў, што вы баіцеся: прадавец зашмат ведаў і перавысіў меру вашага даверу да яго. Вы ж давалі яму проста слабы наркотык, уласна кажучы, сродак на сон, а ён так павысіў дозу, што сродак на сон стаў сродкам на вечны сон. – Высоцкі загінуў, – хутчэй сцвярджальна сказаў доктар. – Так. – Н-да, я крыху нарабіў глупстваў. І недаацаніў сяго-таго… Прынамсі, застаўся б неапазнаным, каб не вы. – Не засталіся б. – Проста мэты няма. Таму я і гуляю ў паддаўкі. Ну добра, гісторыя з легендай пра даму і манаха. – Часткова сасніў. Неадрыўна думаў пра яе цэлымі днямі і таму часткова сасніў. Не без уплыву вашага сродку. І ўмення раскопваць у той пагарджанай многімі гісторыі розныя дзівосныя рэчы. Вось так. Скарбы Галконды, фантастычнае багацце роду, якое раптам знікла са смерцю старога Вітаўта, болей не вернецца ў род. Альшанскі сядзеў нібы сшэрхлы. Анямела і нібы безуважна глядзеў на постаць нейкага ўсходняга бажка. – А ведаеце, – нечакана сказаў ён, – я ўпэўнены, што прычынай смерці майго двайніка з магільні быў жах перад праклёнам Валюжыніча. Жах і чаканне. Ды яшчэ цені жонкі і манаха. Ён баяўся. Як дзікун баіцца праклёну чараўніка з суседняй вёскі. Ды яны і былі дзікуны. Нават гэты, вальнадумца, які ні ў шэлег не ставіў Евангелле, які прысвоіў грошы стогадовай даўнасці і грошы сваіх сучаснікаў, грошы радзімы. Скраў, і канцы ў ваду. Ды, відаць, далёка цягнуліся тыя канцы і плыткая была тая вада. – І дарэмна было хаваць. І скарб, які нават трыста год таму каштаваў шэсцьсот тысяч золатам ды сем мільёнаў каштоўнымі камянямі. А якую лічбу ён зараз складзе – невядома. Астранамічную…І яшчэ скарб асабісты вашага бацькі і скарб айнзацкаманды. Ну і архіў, які дасць бяспеку тысячам і законнае пакаранне адзінкам з крывавымі рукамі. – Мяне гэта не абыходзіць. Мяне датычылася тое, што з пляменнікаў старога Вітаўта пакеплівалі. А значыць, і з мяне, непасрэднага нашчадка. Цяпер не абыходзіць і гэта. Нават ганьба рэвізіі з тым Станкевічам на чале ўжо не абыходзіць нашага роду. Усё вярнулася на кругі свая. – Зою вы мне таксама падсунулі? – Ну не, спачатку яна сама. Шчука ў непаразуменні абводзіў нас позіркам. Хілінскі паціснуў плячыма, нібы моўчкі сказаў мне: “Ну вось бачыш, усё так ці йначай выплыла”. – Я не збіраюся нічога хаваць ад следства, палкоўнік, – сказаў я. – Дзе вінаваты, там вінаваты. Прашу толькі, каб гэтую справу пакінулі ў таямніцы. Дзеля дабра аднаго мужчыны (не мяне) і адной дзяўчыны. Сам я гатовы адказваць, калі мяне ў нечым прызнаюць вінаватым. Чым вы яе ўзялі? Была вам абавязаная? – Так. Многім. – Грашыма? Зберажэннем добрага імя? Вы лічыце – гэта ўсё? – Для многіх жанчын – усё. – Ну, ясна. І калі мы парвалі ўжо з ёю, вы прымусілі яе ўсё ж заходзіць зрэдку. Правяраць на ўсякі выпадак, ці тут кніга, ці ў мяне? Якая ж у гэтым яе віна? Што шантажавалі знаёмствам са мной і іншымі? Годны, проста княскі ўчынак. – Учынак Пахольчыка. – Усё адно. Ён – ваша параджэнне… А яна, ужо не хочучы, магчыма, сапраўды кахаючы мяне, хлусіла. Завяла размову пра “Хванчкару”, каб я пакінуў яе адну ў кватэры… І данесла вам, што ў Мар’яна – сэрца і што ён, тым не менш, не кінуў курыць. – Ужо мне гэтыя памятлівыя на дробязі. – Не толькі на іх. Вы падазравалі, ну на адну тысячную працэнта, што а раптам кніга можа быць і ў мяне, тым больш што той, са смеццем, падслухаў нашу размову з Мар’янам на сходах. І пасля па-суседску расказаў вам (памятаеце, я сведкам быў, як вы пра нешта гаварылі). – Было, – лянотна сказаў ён. – І вы, мяркую, можа, не ў той вечар, але папрасілі яго, каб дастаў яе ў маю адсутнасць. Абяцалі грошы. І гэта выклікала пазней спробу ўзлому маёй хаты. Маўчаў. Ясна было і без слоў, што так. Урэшце азваўся: – Ну тады яшчэ сумненні толькі былі. Усе – пераважна – думалі, што кніга яшчэ ў Пташынскага. – І таму вы вырашылі ўсыпіць яго. Ці ж вы ведалі, што ўсё гэта аж так скончыцца? І вось Мар’ян сам купіў у вашага халуя пачак атручанай “Шыпкі”… Уся бяда была ў тым, што ваша правая рука не ведала, што робіць левая. Пахольчык падсоўваў “Шыпку” і ўсыпіў праз замочную шчыліну сабак, разлічваючы пагаспадарыць у кватэры падчас адсутнасці гаспадара. А ў гэты ж самы час Мар’ян ехаў на возера. Па запісцы на маёй паперы, здабытай Зояй і падробленай пад мой почырк кімсьці з вас… Вамі асабіста, Альшанскі. – Зноў праўда. Што яшчэ? – Ды ваша дзейнасць як атрутніка. – Ого-го. Ды вы што, перакваліфікаваліся? – Не, – сказаў я, – гэта мне падарунак зрабілі. А справай вашай… – А справай іхняй і вашай цяпер зоймецца не ён, – сказаў Шчука. – І нават не я. На жаль. А можа, як падумаеш, што непасрэдна ваша, гм… аблічча… бачыць буду куды радзей, то не на жаль. Хутчэй на радасць. Кажыце далей, Косміч. – Вам трэба было выбіць мяне з сядла, Альшанскі. Былі ў мяне, на ваша няшчасце, дзве размовы. Амаль адначасова. Адна з вамі, калі вы, памятаеце, жываплот садзілі. Аб адхіленні ў псіхіцы кавалера. І з Пахольчыкам, ля будкі. Ён дужа пільна назіраў, як я пачак ускрываю. І абодва вы тады заўважылі дзеля сябе, што нават не ўвесь пачак труціць трэба, як Мар’яну, які курыць рэдка. І прыстасавалі вы тады Пахольчыка і на гэтую работу з “метадычным старым кавалерам”. Дзве-тры цыгарэты збоку, дзе надразае. І дзейнічаць будзе не адразу… Ну вось. А цяпер будзеце гаварыць і вы. Як? Якім сродкам? – Так, тут ужо гаварыць мне. Я тады не падумаў, што мая здагадка пра Паўночна-Заходнюю Індыю можа не адвесці, а навесці на пэўныя думкі. Што ж, даліна Нарбады пралягае па пласкагор’і. Невялікія судны ходзяць толькі па ніжняй плыні. Рака парожыстая, вельмі. І даліна яе гэта не савана, а амаль трапічны па дзікасці і гушчыні лес. Часам толькі скалы выходзяць да ракі і абрываюцца ў яе. І часцей за ўсё там пчаліныя мегаполісы, на многія кіламетры. Соты шматметровай таўшчыні і вышыні, мёд многіх стагоддзяў, унізе зусім чорны… Урэшце добрае апісанне ў “Кнізе джунгляў” Кіплінга… Мне зараз не да паэзіі… Чырвонае дрэва, чорнае дрэва, сандал, бог ведае што яшчэ. І ўсё гэта перавіта ліянамі, а на найбольш высокіх камянях у парогах растуць у вадзяным пыле архідэі. Кветкі – велічынёй з чалавечую галаву. Часам на тых камянях узнікаюць запруды з дрэў, і лісцяў, і іншага, і тады рака разліваецца па нізінах, калі яны ёсць, і ўтварае балоты колеру чорнага чаю. Ён закурыў са свайго пачка: – Мне давялося блукаць там доўга. І з насільшчыкамі і самому, калі яны кінулі мяне. Я ўсё адно ішоў. Мне добра плацілі і ў Ахмадабадзе, і ў Бамбеі, і яшчэ лепей у Джайпуры, і нават у Дэлі за расліны: і лекавыя, і атрутныя, і… наркатычныя… Там, недзе між Бурханпурам і… А, ды ці не ўсё адно?! Я і пачуў пра кветкі расліны Ваё і яе зерні, наркотык рэдкасны і небывалы. Рэдкасны, бо водзіцца толькі там (можа, калісьці арэал быў шырэйшы, ды там расліну звялі). А ў мегаполісах, у гэтай недаступнай пчалінай краіне “ваё” збераглася. Зрэдку вецер заносіць яе зерне, яе слёзы… да людзей… Твар ягоны нібы пацяжэў. – І чаго мяне зноў панесла назад, на так званую бацькаўшчыну?.. Стаміўся ў блуканнях?.. Паваліў цень багацця?.. Вось я маю яго зараз… А там я мог бы быць манапалістам, зрабіцца мільярдэрам… Толькі пляваць мне на гэта…Проста нідзе я не быў такі шчаслівы, як там… Ну добра, хопіць пра гэта. Сеў выгадней, нібы сеў на ўлюбёнага канька і сабраўся чытаць лекцыю. Ды так яно і было. – Вы, мабыць, не задумваліся, што чалавеку (я маю на ўвазе чалавека вытанчанага, а не прыземленую свінню) з часам усё абрыдае. Свіння так і будзе да смерці лыгаць сівуху і задавальняцца гэтым. Вытанчаны – вынаходзіць. Усё вастрэй, усё з большай выдумкай – сапсаванасцю, ненармальнасцю. – Пра сябе? – спытаў Шчука. – Не, – сказаў Хілінскі, – ён не з тых. Ягоная ненармальнасць – назіраць за адхіленнямі іншых. Ён як пісьменнік. Нашто яму хапацца за нож, выбівацца ў Напалеоны? Без усякай рызыкі можна рабіць што хочаш, рухаць арміямі, эпохамі, сумленнямі… Добры вядзе выдуманыя легіёны да дабрыні і дабра. Злосны… – Правільна, – згадзіўся Альшанскі, – пісьменнік распусты і зла. Чорная сіла. Самушчальнік. Злы дух Жэневы… То вось, спачатку быў мак, Марфей, бог сну з макавай кветкай у руцэ, опій, а ў ім такія простыя рэчы, як марфін або морфій, папаверын, кадэін і іншае. І пачалося гэта ў Грэцыі, а не Індыі ці Кітаі. Фалангі Македонскага прынеслі яго на ўсход. Так яно было. І… задурманены край. Але опіум нібыта выжыў сябе, як нішчыцель. І не законы прыпынілі яго. Проста прыеўся. Ну што? Нешта каля трохсот тысяч з гакам курыльшчыкаў. У Ганконгу – дзесятая частка мільёна. Абрыднуў, як і чыстая жвачка з чыстых лісцяў кокі ў Амерыцы. І яна абрыдла, як і індыйскія каноплі, мексіканскі мескалін – гэты з кактусаў, галюцынагенныя грыбы. Словам, бядота. Чалавек упарта ідзе ў дурман, у загібель. Адбяруць адну атруту або абрыдне яна – з’явяцца сотні новых. Марыхуана, гераін, хат… З’явіліся, ды і былі заўсёды, і ўвогуле страшныя рэчы. Чалавек набывае дзікую сілу на некаторы час. Пройдзе там, дзе і мурашка не пройдзе. Натоўп адзін раскідае. І праявы дзівосныя вакол. А пасля галаўны боль, а то і паралюш мінімум на пару месяцаў. Звыкання няма. Хто два разы ўзапар выпіў – скончыўся. І ўсё гэта дактары і вучоныя стваралі па-за прыродай, паклікаўшы на дапамогу хімію. І вось штампавалі, узважвалі, дазавалі. Усё каб пайсці ад Нясцерпнага ў свет Вялікай Ілюзіі. У свет усеабдымнай Асалоды, пры якой што табе тваё цела і цела жанчыны, твой мозг і мазгі ўсіх людзей, дзеці свае і сам Род Чалавечы? Асалода без бою за авалоданне ёю. Асалода раптоўная, як тарпеда ў днішчы карабля. Толькі тут карабель – мозг. Выбух – яго салодкая агонія. Радасная смерць сябе самога і сусвету ад сваёй жа рукі. І… знішчэнне ворага, адзін ён супраць цябе ці ў мільярдзе асоб. – І ўрэшце знішчэнне сябе? – спытаў я. – Зямны шар населены ідыётамі? Чалавецтва, якое сядзіць і раскашуецца, пускаючы сліну з рота? – Не. Не зусім так. Вучоныя шукаюць у гэтай кампаніі сяброў. І знаходзяць іх. Рэдка. І толькі ў памяркоўным ужытку. Хілінскі раптам сказаў, і такім журботным тонам, якога я ані разу яшчэ ад яго не чуў: – Людзі, нават геніяльныя, не стварылі анальгезікаў, што не ўваходзяць у склад абмену рэчываў арганізма, і таму не даюць звыкання. Наркаманіі. – Я знайшоў, – проста сказаў Альшанскі. – Я выдзеліў такое рэчыва з майго Ваё. Я яго сінтэзаваў. – Гэта немагчыма па ўсіх законах… Як вы гэта зрабілі? – Вы не зведаеце гэтага. І, мабыць, не даведаецеся ніколі. Ён не шкодзіць, амаль не шкодзіць. Дае чалавеку Ілюзію больш рэальную, чым Рэальнасць. І вось я думаю, што гэта будзе дрэнны падарунак людзям. Хай знікне са мной… Пахольчык з Высоцкім папрасілі ў мяне крыху экстракту. Першы, каб збіць з панталыку, пазбавіць пэўнасці вас. Другі, каб усыпіць Пташынскага. І вось іхнія шляхі сутыкнуліся адразу і на ім, і на вас. Не непакойцеся, вы не паспелі звыкнуць да гэтага сродку. Але маглі. Я не здолеў здабыць канчаткова чыстае рэчыва. Патрэбныя былі гады і лабараторыі – не ў пару маім. І сродак усё ж дзейнічаў, і адмоўна. Ці не адчувалі вы пасля гэтых вашых “відзенняў” і кароткатэрміновай дэпрэсіі пачуцця ўзнёсласці і працаздольнасці? Ясна, ненадоўга. Урэшце, калі вы прыйшлі да мяне са скаргамі, я зразумеў, куды ўжыў Пахольчык сваю частку. І зрузумеў, што звыканне ўсё ж павінна ўзяць вас у лапы. А калі ты ў кагосьці ў лапах – гэта ўжо распад асобы. Але на такое патрэбны былі гады. Нічога, застанецеся здаровы. – Друг мой памёр. – І гэта другая прычына таго, што сакрэт памрэ. Амаль бясшкодны сродак, і раптам чарада, лавіна смерцяў. Атрымоўваецца, гэта я выпусціў іх. – Атрымоўваецца так. Ды яшчэ і гулялі з агнём і Пахольчык і вы. Умаўлялі кінуць курыць. Гэта ўразіла мяне, хутчэй падсвядома, яшчэ тады. Гэткае супадзенне. І парады аднолькавыя. І на тое, як “БТ” распячатваў, аднолькава глядзелі. Адно хачу ведаць, чаму не заўсёды дзейнічала? – Шпрыцам уводзіўся, відаць, сродак толькі ў пару цыгарэт на пачак. І тое не на кожны. – Нашто вам было гэта? – Вы ішлі па слядах. Трэба было пазбавіць вас упэўненасці. І потым, нават калі б напалі на мой след, калі б паверылі вашым прадчуванням – ніхто не паверыў бы паказанням вар’ята. – А Мар’яну зарадзілі цэлы пачак. І ў той жа час перадалі запіску. Так што заснуў ён не ў кватэры, ачысціўшы вам поле пошуку. Ён з’ехаў, і вы маглі, усыпіўшы сабак, шукаць колькі вам хацелася. А ён пачаў марыць і бачыць розныя з’явы і ўпаў у дрэму ў чаўне. І ніхто ўжо не зведае, аб чым апошнім ён марыў. Зноў усталі на краі паляны дробныя, базгучныя ўсплёскі, якія зрэдку лізалі пясок, і зноў я зразумеў, што гэта не паляна, а возера, густа ахутанае імглой. А на дне гэтага апошняга возера мой больш за ўсіх улюбёны (а болей няма і не будзе) друг. Забіты не праз нейкія там меркаванні, а проста дзякуючы дурному супадзенню, таму што “так атрымалася”. А гэтыя жывуць, і няма ў іх сэрцах майго тагачаснага прадчування нейкай вялікай бяды. Нічога, я ўсё ж не паверыў у інфаркт, я прымусіў не паверыць і іншых. Сэрцы вось гэтых таксама захлынуцца ў апошняй тузе, і гэта адзін з нешматлікіх маіх учынкаў, за якія я папрашу ў цябе ўзнагароды, госпадзі. – Вось так, – сказаў я, – і ў хату нябожчыка вы некалькі разоў залезці хацелі. Раз – вахцёрка перашкодзіла. Другі раз – нічога не знайшлі і вырашылі як толькі можна пільна сачыць за мной. Каб я вас прывёў да мэты. Не ведалі вы толькі пра запавет, які на мяне цень кінуў. Слаба ведалі гісторыю з карцінамі, але пад удар антыквара і Гутніка не пасаромеліся падставіць. Пешкі! І тут я пачаў расшыфроўку. І першыя ж крокі прымусілі мяне падумаць, што, можа, тут не проста спекуляцыя, што ёсць у кнізе ініцыялы Пятра Давыдавіча ды Вітаўта Хвёдаравіча Альшанскіх. А значыць, гэта фамільная каштоўнасць і гэта азначае, што павінен нейкі сваяк і спадчыннік застацца. Хаця я і не думаў тады, што існуяце вы, сын. – Ну пра сакрэт шыфроўкі ніхто з нас тады не ведаў, хаця я і чуў нешта ад бацькі (ён сам не ведаў цвёрда) пра нейкую папяровую істужку. І што нейкую ролю іграў таўкач, і, чамусьці, вішнёвы клей, і ступка. Ды што нам было з гэтага. Невядома, што з імі рабіць, і хрэн яго ведае, як з імі распарадзіцца. І тут пачалася спрэчка. Адны казалі, што трэба вас і надалей трымаць у сумненні наконт уласных мазгоў. А я лічыў, што гэтую справу з галюцынацыямі трэба канчаць. – Праўдзівей, прыпыніць на час. І вы прыпынілі. – Ясна. Трэба было даць магчымасць расшыфраваць вам, калі ўжо ў нас сваіх мазгоў і ведаў не хапае.А тады скарыстацца пладамі вашых намаганняў. – З Мар’янам не прыпынілі, – жорстка сказаў я. – Позна даведаўся. – сказаў ён. – Кажу не дзеля апраўдання. А калі даведаўся – было позна нешта рабіць. Трэба было ўжо прыбраць Пахольчыка. Сведку. А пасля зноў вас палохаць. А можа, вы, нават ужо трапіўшы на след, спалохаецеся ды пакінеце гэты занятак. – А я не спалохаўся. І таму вашы бандзюкі мяне вырашылі напужаць… І аж да смерці. – Адзінае, чаго мы недаацанілі, – ваша воля. І яшчэ тое, што вось ведамства пана Шчукі зацікавілася гэтым, хаця што яму было ў дакументах трохсотгадовай даўнасці. – Мы і не цікавіліся, – буркнуў Шчука. – Занадта доўга не цікавіліся. Злачынна доўга, не пабаюся сказаць, не цікавіліся. Таму гэта і прывяло да такіх падзей. – А гэта не ўваходзіла ў кампетэнцыю вашых. Што, можа, іх задача дапамагаць гісторыкам і літаратуразнаўцам? Дапамагаць пану К. у пошуках аўтара “Энеіды”? Ці пані С. у пошуках старых Альшан? – Маўчыце пра яе, – сказаў я. – А-а… ну, дай бог. Але памагаць ім усім ці не затлуста будзе? – Дарэмна не дапамагалі, – сказаў Шчука. – Узаемны вопыт мог бы прыдасца. Здавалася, перад намі сядзеў не чалавек, які чакаў арышту, і не тыя, што прыперлі яго, а проста ішла мілая бяседа на цікавую для ўсіх тэму. – Дарэчы, ці не выпіць нам каньяку? – устаў Альшанскі. Мы пераглянуліся. Гэта было ўжо занадта. Але з другога боку… – У якасці ўзнагароды за тое, што я прайграў, і, як бачыце, мужна прайграў. Не ламаюся. Словаахвотлівы. Ён прынёс з серванта непачатую бутэльку “Дзвіна”. – А што? – раптам папусціўся злосці я. – Можна. Спадзяюся, што ён не трымае ў буфеце дзесяць непачатых бутэлек з атрутай. – Можна, – сказаў Хілінскі. – Я не атручваю віно. – А цыгарэты? – спытаў я. – Прыпомніце, што я раіў вам патроху піць і абавязкова кінуць курэнне. – Было, – прызнаў я. – Я не хацеў бы атруціць вас і не хачу атручвацца сам. А вам дзякуй за ваша “можна”, Хілінскі. – І ўзняў келіх. – Ну, чокацца не будзем, гэта ўжо занадта. – Закінуў ільвіную сівую галаву. Пасля сказаў: – Цалкам магчыма, што гэта апошняя бутэлька каньяку, якую я пачаў. Ці, можа, у якасці апошняка жадання яшчэ дадуць? Прынята гэта ў нас ці не? – Хто вам сказаў, што вам давядзецца выказваць апошняе жаданне? – спытаў Шчука. – Вы ж пра многае не ведалі. Вядома, калі вы тут казалі праўду. – Я казаў праўду… Але нават калі б давялося – не выказваў бы жаданняў і не наракаў бы… Так, шмат аб чым не ведаў… Але ёсць у падсонечнай іншы суд. Больш непрымірымы, больш жорсткі. І, здаецца, апошні з Альшанскіх якраз і падлягае гэтаму суду. – Што, бог? – сытаў Хілінскі. – Гэта вы пагаварыце з Леанардам Жыховічам, – сказаў гаспадар. – Дзяўчыну якога ў ліку іншых выдаў немцам ваш Высоцкі. – Спеліся, – іранічна перадражніў нас Альшанскі, – забойца і нашчадак забойцы. – Патуральнік забойстваў, – сказаў я. – Смерць Зоі, – хутчэй сцвярджальна сказаў ён. – Так. Бо хаця яна і сама атруцілася, а ў рэшце рэшт атруцілі яе вы. – Чаму? – Не вытрымала. Сумленне здрады не вытрымала. – Палічыла раптам, што адзін у яе сапраўдны і быў і яго яна аддала галавою ворагам… Ведаеце, як гэта балюча, хаця й коратка. – Я тады яшчэ не ведаў пра гэта. – “Тады” – гэта калі ўпэўніўся, што кнігі ў хаце Мар’яна няма, і паспрабавалі ўзламаць маю хату. Вось тут вам малады чалавек са смеццем і спатрэбіўся. Нехта адчыняе… – Высоцкі. – А другі на варце стаіць. І калі я Высоцкага спалохаў, ён паспеў у склеп пад павуцінне прапаўзці, а пасля, пакуль я бегаў на двор, скочыць на вуліцу. А малады чалавек, “п’яны, як бэля”, шмыгнуў да дзяўчат ды прыкінуўся, быццам сп’яну прыпёрся. – Што ж, і ім зоймемся, – сказаў Шчука. – Тым больш што, думаецца мне, папаўзуць за ім і яшчэ сякія-такія грахі. – А што нам застаецца, – сказаў Шчука. – Справай архіва ды айнзацштаба з Адальбертам фон Вартэнбургам ды Францам Кернам іншыя зоймуцца. – А папіхачоў іхніх я тады ўпершыню ў двары замка заўважыў. Герояў. Вы думаеце, яны спалохаліся, што я фатаграфую разбураны мур? Чорта! Фота сваіх абліччаў яны спалохаліся. Я гэта досыць скора пачаў разумець. – І маўчаў, – сказаў Шчука. – Усе маўчалі. І вы былі не лепшы… Але добра, што я там прыдбаў не толькі ворагаў, але і сяброў. – А ў мяне вось сяброў не было, – сказаў Альшанскі. – Паплечнікі. – Дый хіба паплечнікі? Паплечнікі – гэта плячо да пляча. “Поплеч”, “поруч”. А калі людзі с…… адзін да аднаго сядзяць, то як гэта называецца? – “По…”, – засмяяўся Шчука. – Вось менавіта так. І не паплечнікі, а па…… – Гэта што, у вас у навуковым цяперашнім свеце заўсёды такія жарты? – Жыццё прывучыла… Як былога самага асвечанага на ўвесь павет чалавека – Людзвіка Лапатуху. – Так, выслізнуў ён тады, – сказаў Альшанскі. – Шанцаванне незвычайнае. Відаць, удалося на апошнім шляху туды заваліцца незаўважана ў хмызы. Варта не далічылася аднаго. – Цяпер мы ўжо не даведаемся… – пачаў было я. – Чаму не даведаемся, – сказаў Шчука. – Цудоўна даведаемся. Сведка, які пачаў прыходзіць да памяці. Варта было ўратавацца, жыць столькі год такім няшчасным. І каб на парозе прытомнасці сустрэла смерць. Вось вам і ўцёкі ад рэчаіснасці. – І таксама не без вашай віны, – сцяўшы зубы, кінуў я. – Калі справа зайшла аб вашай шкуры і шкуры абяздоленага такімі вось, як… Вы выбралі сваю шкуру, а не шкуру няшчаснага чалавека. Што ён перад вышэйшымі меркаваннямі. Абстрактны гуманізм… А як наконт канкрэтнага чалавеканенавісніцтва? – Не трэба занадта злаваць мяне, – сказаў Альшанскі. – А колькіх вы з вашай абыякавасцю смяротна пакрыўдзілі? – Не трэба яго перавыхоўваць, – сказаў Хілінскі. – Пустая справа. – Пустая, – сказаў гаспадар, – я Альшанскі. А вы што думалі? Апошні. Іншых няма. Вывеліся. Неперавыхаваныя. – А жылі. На жаль. Не як тыя, атручаныя вайной, што паміралі. Забойцы і ахвяры. – У забойцаў, на жаль, была сіла і хітрасць. Подлая. Як той Ганчаронак-Боўбель спрытна свой “пабег ад самога сябе” ўладкаваў! Уцёк, пасядзеў у балоце, а іншым раструбіў, што напярэдадні разгрому з-пад бандыцкага расстрэлу збег. Яшчэ і ў героях хадзіў… А за таўкач свой як трымаўся! За грошы і за жыццё. Грошы здрады, грошы крыві – яны для вас скончыліся. Канец! Цяпер сапраўды канец. – Канец, – сказаў Альшанскі. – Толькі ў мяне не такі, як вы, можа, мяркуеце. Я апошні, і я адыду, як сам захачу, і той сцежкай, якой захачу. – І толькі не здолееце зрабіць так, каб быць высокай думкі пра свае ўчынкі, пра сваё жыццё. Наадварот, самаацэнка ў апошнія хвіліны будзе самая подлая. Пекла няверуючых. Горш за нейкія там апраметныя катлы. – У маёй волі – перарваць успаміны. Нават калі б вы мяне не выкрылі – я адмовіўся б ад працягу гэтай камедыі. – Чаму? – Мне абрыдла жыць. Жыць абрыдла. Сярод гэтай вакханаліі забойстваў праз гэтых бандытаў. І Лапатуха. Баяліся, што выдасць – далоў яго. І Зоя, калі скеміла, што загінуў праз яе чалавек, – не вытрымала. Адна справа хлусіць, і зусім іншая – смерць, якой ты вінен. – Боязь. І мяне спрабавалі перастрэць з нажамі, а калі не ўдалося – замураваць у падзямеллі. Продак ваш быў вялікі мастак – ну і вы недалёка ад яго пайшлі. Хаця і чужымі рукамі. Сядзелі моўчкі, прыгнечаныя. Не магу паручыцца за іншых, але я адчуваў сябе так. Гарэлі за акном шматлікія гарадскія агні, рознакаляровыя, ад саладжава-аранжавых да безжыццёва-зеленаватых. Згасалі адны, запальваліся іншыя, нібы нехта вельмі павольна граў кнопкамі на пульце невядомай волатавай машыны. І толькі сінія “дзённыя” агні вулічных ліхтароў ды чырвоныя трывожныя агні тэлевышкі наводдаль былі нязменныя. А мне было ганебна, як заўсёды, калі трапляўся на маёй дарозе чалавек, які незваротна і не так распарадзіўся сабой. Альшанскі глядзеў на іх нібы ў апошні раз, ды так яно, мабыць, і здавалася. І яму і мне. – Жыць Шаблыкам? – спытаў ён. – Жыць сабой? Жыховічам? – Космічам, – падказаў Хілінскі. Не быў бы ён сабою, каб не паспрабаваў праверыць, а што яно атрымаецца і з такога супрацьпастаўлення. – …Космічам яшчэ куды ні шло. Прынамсі, ведае мэту, умее ісці і ідзе. Праз небяспеку, падазрэнні, плёткі. Бачыце, якія я кампліменты вам кажу, Косміч? Закіньце там за мяне слоўца вашаму богу гуманнасці. Можа, гады на два раней выпусціць з катла… Або як там ваш пісьменнік, гісторык гэты пісаў… Ну, там яшчэ д’ябал пісаў дысертацыю: “Велічыня абсалютнага аптымальнага ціску ў катлаагрэгаце для прапарвання грэшнікаў…” Дык вось. Хілінскім, Космічам, іншымі такімі быць не магу, іншымі – не хачу. Я – Альшанскі. І памру як Альшанскі. Досыць, што ўсё жыццё жыў інкогніта. – Ну добра, – сказў я, – Пахольчыка вы прыбралі таму, што асноўны сведка вашай дзейнасці, што шмат ведаў, што ўтравіў вас у забойствы, што дысцыпліну парушыў, первысіў “паўнамоцтвы”. Нягледзячы на вашу забарону, усё ж распараджаўся рэшткамі наркотыку. А Кухарчыка? А дворніка нашто? Бясшкодны, з пытаннямі лезе паўсюль, дзе не трэба. І толькі. – Вось за гэтае “толькі”. Але я Пахольчыка пальцам не крануў. – І тое верна, – сказаў я. – Нашто вам было? Вы праінфармавалі Высоцкага, а той, паколькі не пакідаў тады Альшанку, распарадзіўся жыццём прадаўца… ну, хутчэй за ўсё праз таго маладога чалавека са смеццем. Так? А Кухарчык, відаць, проста меў няшчасце быць сведкам, узлезці, на свою галаву, у справу якраз тады, калі гэты, са смеццем, выконваў загад Высоцкага. – Так. – Той быў і без таго запэцканы. “Трэці” і “чацвёрты” падчас першага нападу на мяне гэта і былі яны, Пахольчык і будучы яго забойца. Са смеццем. Больш ад яго нічога і не застанецца. – Разбяромся, хто, дзе, калі і ў што мачаў пальцы, – сказаў Шчука. – Тут ужо на высокім узроўні пойдзе справа. – Пахольчыка мне было шкада, – сказаў Альшанскі. – Не кажучы пра духам віннага дворніка… Тады я і вырашыў, што калі нітка давядзе і да мяне – я не буду старацца адвесці ад сябе ўдар. Я нібы камень у гарах скрануў. І пайшла лавіна забойстваў. Шкада, што я запэцкаўся з гэтай свалатой. І вельмі сур’ёзна, так, што немагчыма было не паверыць, сказаў: – Я даў толькі след. І гэты след прывёў да загібелі многіх. А ўцячы вось хаця б ад гэтага вашага з’яўлення мне было вельмі лёгка. Толькі я не меў права ўцячы, не выказаўшы вам усяго. – Якім чынам ўцячы? – спытаў Шчука. – А вы унь там, у шуфлядзе, вазьміце пісталет. Мне eн не спатрэбіўся і не спатрэбіцца. Шчука ўстаў, высунуў шуфляду пісьмовага стала і дастаў адтуль “вальтэр”. – Не, я не шпег, – разважаў далей лекар. – І не бандыт. Гэта ім па плячы. Мне па плячы было большае, і я ім няважна распарадзіўся. Мне і грошай адтуль не трэба было. Рэліквіі некаторыя. – Для самапавагі? – Мала я вартага ў жыцці зрабіў, то вось. – Ды нашто гэта? – Мяркуйце, як раней, – будзеце акадэмікам. Раскопвайце і іншае такое – быць вам вядомым. Гэта прадбачанне чалавека, якому няшмат застаецца жыць... Жыць? А хто сказаў, што мой род заслугоўвае права на жыццe? То ж бо... Але таксама верна, як тое, што не заслугоўвае, таксама верна і тое, што гэта мой род, што я – крапліна ягоная, і што іншым быць не магу, і што дарогі мне ад яго няма. Значыцца, адзін выхад. Махнуў рукой, быццам адкідаючы нешта: – Я даўно падрыхтаваўся і да вышынь і да смерці. Толькі доўга не ведаў, што пераможа. Гатовы быў яшчэ ў саракавым, у Варшаве. З бацькам я тады быў на нажах. Магчыма, найбольш вострых за ўсe жыццe. Бо толькі зараз я стаю бліжэй да літасцівай Збавіцелькі і ўседаравальнай Ратаўніцы, чым стаяў тады. Бо ў той час мне не падабалася, што eн круціць раман з панам Розенбергам. Кепска мне было. Магутны склад гожага цела, дасканалае ў сваім гонары аблічча, ільвіная грыва сівых валасоў. Надзіва маленькія і зграбныя кісці рук і ступакі ног. Божа, які закончаны, бездакорны ўзор чалавечай пароды. У кіно такіх здымаць, трымаць у лепшых сябрах. Бараніць за ўсялякую цану. А замест гэтага за дасканалай, боскай абалонкай раз’едзеная ржою наскрозь, аблепленая да апошняга крывeю і багнам сутнасць. Праказа сумлення, мазгавы сіфіліс. Лeс, бог ці хто там яшчэ – як жа вы непапраўна, смярдзюча жартуеце часам з людзьмі! Гэта eн сплывае атрутным гноем, гэта яго дзейнасць прывяла да ўсяго. А я не магу асудзіць яго, бо пакрыўджаны за ўсіх людзей. Бо гэта я зняважаны, зняслаўлены, збэшчаны. – Пры чым тут смерць? – з гэтым новым і нясцерпным адчуваннем сваeй чалавечай агульнасці ўсe ж спытаў я. – А хто мне можа забараніць ну хаця разбіць макітру аб мур, адмовіцца прымаць ежу. Добра – знойдзецца метад, каб я не зрабіў гэтага. А хто забароніць мне не хацець жыць? Выключу сябе – і ўсe. Паверце, з веданнем усходняга шляху да вялікага спакою, найвялікшага вызвалення ад усялякай журбы – нічога цяжкага ў гэтым няма. Спыніць сэрца на гадзіну ці назаўсeды – якая розніца? Eн паглядзеў на Шчуку і ўсміхнуўся: – Ну, як кажуць літоўцы, “дар по вена”, яшчэ па адной. Не, я не зараз. Што ж, я стану падводзіць вас і вашых калегаў, Шчука? Да таго ж мне яшчэ трэба даць афіцыйныя паказанні. Бо гэта, што зараз, гэта проста ледзь не бяседа. Спачaтку я ўсe выкажу афіцыйна дзе трэба. Гэта апраўдае мяне ў адным: што я ледзь не звeў з розуму Антона. Гэтага я таксама рабіць не хацеў... Дык зноў без звону чарак. Альшанскі павольна выпіў каньяк: – Ну вось, гэта, бадай, усe. Унь там мой кабінет, а ў ім тэлефон. Схадзіце, Шчука, і пазваніце туды, дзе зараз будуць павінны заняцца мною... Да той ступені, да якой я палічу гэта мэтазгодным. І зачыніце за сабою дзверы, я не хачу ведаць, якімі словамі гэта гаворыцца. Не меў такога вопыту і не жадаю яго набываць. Шчука пайшоў у кабінет. Мы ўтрох сядзелі мoўчкі, утаропіўшыся ў акно на жывыя гарадскія агні. – Я знаю, што мяне чакае, – сказаў лекар. – Магчыма, і найгоршае (з нечага пункту гледжання). Як гэта там называюць: “вышка”, “дзірка”? – І так гавораць і гэтак, – нечакана для сябе самога сказаў я. – Хутка крочыце. Відавочны поступ. Можа б, да Шчукі пайшлі? – Позна, – я ўпершыню за цэлы вечар упаў у шал. – Але куды хочаце пайшоў бы, абы такіх вось, ганебна абыякавых да людзей, у імя высокай хлусні. На плошчах бы за ногі вешаў... Саматугам, без усякай міліцыі душыў бы. Мы чулі невыразныя словы Шчукі за дзвярыма. Пасля eн паклаў трубку, з’явіўся ў пакоі і заняў сваe месца: – Пазваніў. І тут Альшанскі раптам засмяяўся: – На хвіліну мне стала шкада. Eн выскаліў белыя роўныя зубы: – Невялічкі рэцыдыў шкадавання. А здорава гэта, Косміч. Сіла, магутныя рукі за спінаю. Род волатаў-людзей на волатах-конях. І сцягі над галавой. І слава на ўвесь свет. Хлопцы б’юць у сякеры, Сінія, быццам неба, Пахолкі ў рудае полымя шчытоў сваіх удараюць, Дзіду ўстраміўшы ў зеніт і дрыжучы ад гневу, У хмарах чорнага дыму сцяг вялізны лунае. Здорава! Зямля калоціцца пад коньмі. Твары і рукі з бронзы. Нічога мне не было там патрэбна, акрамя таго, што ўзвялічыць вялікую харугву. Апошні Альшанскі павінен быў і памерці з гонарам. А памрэ... Самы канец: думаеце, чаго я так лeгка згадзіўся з усім? Прапала ўсe, што сцвярджала мою годнасць. Вось памру Лыганоўскім. – І лепей было б, – сказаў я. – Даследчык, вандроўнік, лекар. Сумленнае, незаплямленае імя. Не імя з роду нягоднікаў. – ...памрэ Лыганоўскім. Вялікай харугвы не будзе. – Ну так. Апошні Сапега пахаваны на Вавелю. Але вас не пахаваюць ні ў Альшанскім касцeле, ні нават ля яго. Таму што тыя – гэта быў род ваяўнікоў. А вы – род нягоднікаў і прахвостаў. І вы яшчэ з іх лепшы, хаця і звязаліся з бандытамі. Што ж вы нарабілі, Альшанскі? Які вялікі матэрыял чалавечы пагубілі ў сабе, пахавалі, каменем прыціснулі?! Прабеглі па шыбах водбліскі ад моцных ліхтароў машыны, што заварочвалася ў двары. Прабеглі, паскакалі па шыбах, па абліччы Лыганоўскага, а пасля зніклі, бо машына ўжо была пад самым домам і святло, відаць, падала на дзверы пад’езда. Згаснула святло. – Вось, гэта па мяне, – прыўстаў Альшанскі. – Ану, “стшэменнэго”, як кажуць палякі. І слова свайго не знайшоў. Да сустрэчы, Хілінскі. Рад быў з вамі ўсімі пазнаeміцца. Калі вам будзе прыемнае прызнанне ворага – я вам скажу яго... Думаецца, шмат у якіх сваіх меркаваннях, поглядах, спадзяваннях я памыляўся. Бывайце, Косміч. Вы-то ўжо – назаўсeды. Зрабіў крок да дзвярэй, у якіх ужо стаялі дзве постаці. – Глядзіце за мной, хлопцы, у чатыры вокі. Чуеце? Яшчэ крок: – Ну вось, апошні... сам разбівае радавы шчыт на сваім надмагільным камені. “І герб радавы разбіваюць на камені тым...” І знік. Пайшоў вонкі. Туды, дзе толькі што пагладзіла яго аблічча, а пасля знікла святло. _______________ 1 Мы таксама не сякія-такія, а спрытнягі.
|