|
РАЗДЗЕЛ I
У ЯКІМ НІХТО З «ТРОХ МУШКЕЦЁРАЎ» АМАЛЬ НІЧОГА НЕ ВЕДАЕ, А ТОЙ, ХТО ВЕДАЕ, НЕ МОЖА РАСКАЗАЦЬ
|
|
|
Май быў такі, што каб такіх не бывала на зямлі – яго варта было б выдумаць. Начамі некалькі разоў ласкава шапталіся з дахамі цёплыя, ледзь не парныя дажджы. Раніцамі зямля курэла добрай парай нават праз шматлікія густыя парасткі, а на травах віселі падвескі з расы: зробіш крок і раптам заззяе, зробіш другі – і ўжо ў іншых месцах успыхваюць маленькія аранжава-зялёныя сонцы. Май абяцаў спакойнае лета, добрую восень, сытую зіму, і мала хто з мужыкоў не бласлаўляў яго. Акрамя, мабыць, мяне. Для мяне ён быў не квеценню садоў, якая пасля ўкрыла цёплым снегам зямлю, не дажджамі, не росамі, што прарочылі раскошныя жыватворныя дні, а хутчэй нейкімі змрочнымі падземнымі сутарэннямі, пераходамі, бясконцымі катакомбамі ды кашмарамі па начах. Я жыў, кажучы словамі старога ананіма: На мяжы святла і змроку, На мяжы жыцця і смерці. А калі прыйшлі тыя падзеі – да ўяўлення аб гэтых лазах, ямінах, правалах, падземных калодзежах прыйшлі і яшчэ радкі (чые, я забыў) аб тым, як: У змрочным пекле, дзе з чорным Агністы схапіўся бог. Таму настрой у мяне, як кажуць браты-палякі, быў “на псы”, калі недзе ўжо ў дваццатых чыслах месяца я сядзеў на лавачцы ля Шаблыкавай хаты разам з гаспадаром і Міхасём Змагіцелем, займаючыся вельмі ўхвальнай справай (мы паволі-паволі папівалі “беларускі бальсан”, змешаны са слязой божай, і закусвалі з рэшата парніковымі трускалкамі (хай яго бог любіць, гэтага Шаблыку, усё на свеце ў яго ёсць або знойдзецца). Дундзелі ў залатым вячэрнім паветры хрушчы. Зусім ужо нізкае сонца зрабіла з Альшанкі райскую раку святла. Густыя ўжо шаты дрэў нерухома рыхтаваліся да сну. І размова ў нас ішла нейкая сонная і, спачатку, ні аб чым. – Ты вось заўсёды што – “БТ” гэтае курыш? – лянотна спытаў Змагіцель. – Так. – А я вось выключна “Нёман”. – Дый я люблю, але як пакуру доўга – кашаль. Кінуць не спрабаваў? – Раз дзевяць месяцаў не курыў. А тут выбары. Піва рэдкага на вёсцы прывезлі: “Лідскае”. Сушаная рыба знайшлася. Ну, а я ўрну вазіў па тых, хто сваімі нагамі прыйсці не можа. Сябры набралі ўсяго на маю долю і, заразы, забыліся, тры пачкі “Нёмана” купілі. Як толькі галасы падлічылі – складчына. А я намёрзся за дзень на марозе, адвёў каня, прыйшоў, ну, выпілі. Забыўся, закурыў. І… як не было гэтых месяцаў. Шаблыку гэтая бяседа была такая цікавая, што здохнуў бы разам з мухамі. Таму размова перайшла на тэму, ад якой, мяркуючы па нашых літаратурных газетах, здохлі б мухі ўва ўсім свеце: на “кніжнасць”. – Ну вось якой ты, Міхась, думкі пра Быкава? – А нічога. Не выдумляе. Відаць, што сербануў гэтай ваеннай раскошы аж пад пілотку. Не тое што нейкі піша, як Саня лазенным венікам роту немцаў разагнаў… з танкамі. Мылі, мылі костачкі інжынерам чалавечых душ (пачулі б яны гэта з трыбуны), і скончылася размова яшчэ на адной асобе, да якой я ўвогуле стаўлюся цярпіма. – Ну а гэты… Караткевіч? – спытаў Шаблыка. – А нішто сабе. Толькі чумавы нейкі, дурашны. Левай рукой правае вуха цераз галаву чухае… Ніколі не ведаеш, чаго ад яго чакаць. – Кажуць, бабнік, – сказаў Змагіцель. – А пра каго гэтага не кажуць? Ты вось лепей, Антось, скажы, што ты так нарасшыфраваў? – перавёў нудную размову на іншае Шаблыка. Я коратка расказаў пра літарэю. Сказаў толькі, што цвёрда ўпэўнены, што патрэбная мне вежа – з паўночнага боку, там, дзе была замураваная пасля Слуцкая брама. Сказаў і пра вугал намотвання (я верыў гэтым хлопцам і дужа спадзяваўся, што яны, былыя дзеячы партызанкі і падполля, умеюць, калі трэба, заціскаць у ціскі язык), але сказаў (даруй мне, божа, за хлусню), што прадмета, вакол якога трэба матляць, у мяне няма і што вызначэнне па транспарціры вугла між асявой лініяй стужкі і кірункам напісання слоў мала што дае, а канец мне і зусім няясны (і гэта было праўдай). Няясна было толькі, якую вежу трэба лічыць ад кутняй. Трэцюю? – А ты яшчэ пачухай свой глобус, – сказаў Змагіцель, – можа, нешта надумаеш. І сапраўды, што заставалася рабіць? І тут раптам за шчыкетамі кветніка пачалася дзікая какафонія. На розныя ступені гвалту брахалі дзесяткі сабачых глотак, і нечы голас верашчаў на ўсю вуліцу: – Забойцы! Забойцы! Мы падышлі да агароджы. Справа рухаўся ўжо вядомы мне картэж: Лапатуха ў суправаджэнні дзесятка сабак. А насустрач яму ішлі старшыня Альшанскі і бухгалтар Ганчаронак. І адчувалі сябе, відаць па ўсім, як дзве мухі ў місцы з кіслым малаком. Усе робяць вывады, усе бачаць, а задавальнення аніякага. – Забойца! – гарлаў Лапатуха. – Чаму, Людзвік? – спытаў Альшанскі. – І вы! І вы! Заб’ець мяне! Схаваюся! – Чаму я забойца? – спытаў Ганчаронак. – Таму, – і да Альшанскага: – Бычкоў забіваеш! Цялятачак! Авечачак! Схаваюся! – Ідзі, Людзвік, – сумна сказаў старшыня. Але вар’ят, заўважыўшы, пераключыўся ўжо на мяне: – Ага, да праўды ідзеш? Тым хутчэй галаву скруціш. Абселі ўжо цябе, абселі. І бац1 табе не паможа. Бац у сутане. Вось Боўбель, Боўбель прыйдзе. Прыйшоў. І мы, і тая пара рванулі ад яго, нібыта ён размахваў вядром з варам. Ледзь адсапліся, пакуль не перанеслі рэшткі “бальсану” і рэшата з трускалкамі на другі, садовы, столік, за хатай. – Ну, джэнтльмены, – спытаў я, – як самаадчуванне? І што гэты сон увогуле павінен азначаць? – Не ведаю, сказаў Шаблыка. – Можа, сапраўды, з розуму з’ехаў чалавек. А можа… надта ўжо зручны спосаб замаскавацца. – Ну кінь, – сказаў Змагіцель. – Тут тады такое чынілася, што і самы здаровы чалавек з’ехаў бы з глузду. А ў гэтага, відаць, псіхіка была хірлявая. Добра яшчэ, што хаця душою не загавеў. – Як гэта ўсё было? – спытаў я. – Ну ў маі сорак чацвёртага па загаду Гімлера, як вядома, была створана “Kommеndа 1005”, – сказаў Шаблыка. – Знішчэнне слядоў усяго, што яны тут нарабілі. “Акцыі санітарныя”. Прысуд загібелі на вёскі і хутары, дзе маглі быць сведкі. Нам яшчэ пашанцавала. Не паспелі знішчыць, надта хутка лыжы падмазвалі. Але выселіць людзей – выселілі. У лес. А акцыі былі падпісаны, гэтыя, аб масавых экзекуцыях. Быў тут такі шэф кладненскай акругі гестапа. І падпісваў ён іх як “Przewodniczacy sadu gestapo”. Старшыня “суда” гестапа… Ну і пачалі тут па акрузе машыны гойсаць. А ў машынах – нашы з лесу сачылі за імі. А ў машынах СС – оберштурмбанфюрэр, доктар права (як быццам можа быць нейкае права ў краіне бяспраўя) і ён жа вышэйпамянёны шэф кладненскай гестапаўскай акругі, нехта па прозвішчы Гешцёбер ды з ім нейкі штандартэнфюрэр, палкоўнік, значыць. Ды оберштурмфюрэр Зейтц з памочнікам унтэрштурмфюрэрам Штофкенам (зямля яму бітым шклом, такая сволач). Ну і ў іншых машынах драбнейшыя, шарфюрэр Лінц (гэты аховай кіраваў) і чамусьці фон Эйхгорн, маёр “ТОДТ”аўскіх частак, ваенна-будаўнічай арганізацыі. Ясна, што не будаваць яны нешта тут збіраліся, а хаваць… А мо шукалі нейкага натуральнага яра, каб менш было работы па засыпанню… – І дакументаў няма? – спытаў я. – Шукалі мы іх некалькі год назад. Бо некаторыя нашы людзі часам усё ж пракрадаліся ў вёску забраць нешта забытае ці трохі ежы са схованак і, хочаш не хочаш, сёе-тое бачылі. – Хто? – Мультан. Арганіст. Ды ці мала яшчэ хто… Ну вось. У сярэдзіне ліпеня падступалі нашы. І тут зноў пачалася катавасія. Гэтай акцыяй кіраваў ужо камендант Альшан граф Адальберт фон Вартэнбург. – Часам не з тых? Не сваяк таго Іёрка фон Вартэнбурга Іягана-Людзвіга, што з генералам Дзібічам у 1812-м Таўрагенскую канвенцыю заключыў? – спытаў я. – Ну, што немцы з расейскімі войскамі будуць супраць Напалеона ваяваць. – Угм. А раней, у 1778–1789 удзельнічалі ў вайне за Баварскую спадчыну. Не прамыя нашчадкі, а, здаецца, ад траюраднага брата. – Ты скуль ведаеш? – А я ў прамежку паміж дзвюма партызанкамі не толькі па падазрэнню ў “бандытызме” ў гестапа сядзеў, а да гэтага ў гестапа некаторы час перакладчыкам служыў. – Як?! – А так. – Ну і што? – Сам бачыш. Не з белымі мядзведзямі выхаваўчую работу вяду, а з юнацтвам. Значыцца, ясна, як я немцам наработаў. – Н-так, – упершыню азваўся “каўбой”, – не жыццё, а слоены пірог: лес – перакладчык гестапа – падвальны падапечны гестапа – выкуп – зноў да лесу. – Добра, канчай. Ну вось. А з графам Франц Керн з айнзацштаба, з ведамства Розенберга. Рабунак каштоўнасцей. Значыць, і іх вывезці не здолелі, бо кальцо амаль замкнулася... А з імі штандартэнфюрэр Зігфрыд (прозвішча не ведаю) і – трымайся за нешта, закачаешся – апошні Альшанскі стары, Юзаф-Ксаверы. – Ён, кажуць, памёр скора пасля, – сказаў я. – А я думаю, яго памерлі, – сказаў Змагіцель. – Магло быць і гэта. – Як? – А ты што думаеш, Вартэнбургу і Керну патрэбны былі лішнія сведкі? Дык вось, увальваюцца тады ў Альшаны і сюды пад непрабойнай аховай некалькі “опеляў”, два “даймлербенцы”, адна машына сістэмы “Монці” (дзень п..........ь – год на рамонце) з эсэсманамі і тры легкавушкі: “бээмвэшка” сіняя, “опель-капітан” і “мерседэс” з генералам. І амаль ва ўсіх машынах нейкія скрыні, цюкі, зашытыя ў брызент і цырату рулоны. А ля адной увесь час круціцца, рукамі махае і распараджаецца стары Альшанскі, а на астатнія і плюнуць не хоча... Ну, а пасля пагналі калоны вязняў і проста мірных... Эсэсманы сваімі “вальтэрамі” ды “манліхерамі” трасуць, блокэльтэстары, блочныя старосты ды блокфюрэры кіямі махаюць: “а мо за руплівасць ды дбайнасць не будзе ім апошняй ямы”. Бо прадчувалі, ой прадчувалі ўсе. Як добры сабака землятрус ці пажар у доме. Скулля гэтым старостам з макам, і не прысудзілі ім немцы іншы лёс... Там і нашы былі ў напаўвайсковай форме – Мультан бачыў. Некалькі чалавек. Але далёка было, не пазнаеш у твар. А нашы ж, сволачы. – Якая эпоха, такія і таленты, – з чорным гумарам сказаў Змагіцель. – Ты б, Міша, і пра іншыя таленты нашай эпохі ўспомніў, – злосна буркнуў Рыгор. – І ўспомніў бы, ды тыя забыць не даюць. Ужо ладныя прысмеркі ляглі на вёску, на Альшанку, лясы і грувасткі чорны сілуэт далёкага замка. Шаблыка ўздыхнуў: – Ну вось. Мультан у лесе сядзеў. Бачыў, як разгружалі скрыні, як валаклі некуды. – Ён пасля вайны іх нават шукаў. Мацаў латай дно замкавага возера. “Глей, – кажа, – засмактаў”, – працадзіў “каўбой”. – А я думаю – дарэмна там шукаць, – сказаў Шаблыка. – Думаю, не там. Думаю, ці не ў рачулцы пад замкам, там прамоіны пад берагам. Або, вярней за ўсё, недзе ў катакомбах. Бо там д’ябал нагу зломіць, бо да канца іх ніхто не ведае. Ведаў толькі стары Альшанскі, у яго план старадаўні быў. – Хто бачыў? – уздыхнуў я. – Лапатуха. Я бязмерна здзівіўся. – Ён гады два да трыццаць дзевятага ў замку бібліятэкарам працаваў. Бо куды было паткнуцца беларускаму хлопцу, хай сабе і з універсітэтам. Памаўчаў: – І ўвогуле, ён зашмат бачыў. Аж да небяспекі жыццю шмат бачыў. І апошнюю “акцыю” бачыў. Трызніць, балбоча, а сэнс нейкі ёсць. Я вось толькі не ведаю, ці ён яе таксама назіраў аднекуль, ці быў у калоне смяротнікаў. Я з паасобных словаў гэтага ягонага блекатання склаў для сябе такую карціну, можа, і няверную. – Якую? – спытаў я. – Бачыў, але не да канца. Цягнулі палонныя скрынкі да гарба (там возера з аднаго боку, а рачулка-роў і замак з другога). Смяротнікам пасля вочы завязалі, павялі туды, а праз пару гадзін, зноў з завязанымі вачыма, – адводзяць назад. І ў лесе – залпы. Жывыя зносілі мёртвых у купы. І тут ці Лапатуха спалохаўся (ён, відаць, ужо і тады быў – таго...) і кінуў назіральны пункт, ці ўдалося яму дзівам уцячы. А астатніх паклалі там, на горцы. Дзе пахаваныя – ведаеш. – А хто ведаў і ведае, дзе яны тое схавалі? – Ну нашых туды не пусцілі. Вартэнбург пад бомбы трапіў у Дрэздэне, а “мастацтвазнаўцу” Керна нашы ў Беластоку пасля прылюдна павесілі. – Вось яно, – уздыхнуў я. – Атрымоўваецца, ніхто не ведае, што хавалі, дзе і як. – Ускосна здагадацца можна: архіў і нарабаванае і асабістае майно Альшанскіх. То ж бо замак пуставата выглядаў, як мы ўвайшлі. А ведаеш? Лапатуха ведае. Ды гэта ўсё адно што сабака ведаў бы. Не кажа... І ніколі не скажа. – А можа, так, што прасвятленне?.. – Наўрад ці, – сказаў Змагіцель. – Што могуць даць бязладныя лапатанні накшталт: “І вы... Заб’еце мяне... Забойцы... Запавет іхні там”. Калі і ёсць недзе там запавет Альшанскага ды княскія граматы ды сцверджанні годнасці магнацкай – каму яны зараз патрэбны? Апошні, апошні Альшанскі воляю божай “Умре”. Так, вясёлага было мала. Мы сядзелі ўжо амаль у цемры, і такая ж цемра была ў нашых мазгах. Я ўспомніў пра сваё абяцанне Хілінскаму і першы парушыў маўчанне: – Хлопцы, а што яно такое – Боўбель? Гэта я для аднаго там чалавека. Ён і сам трохі ведае, але яму цікава, што ведаюць, як глядзяць на гэта тут, на месцы. – Кгм. – Змагіцель кінуў у рот трускалку. – Гэта, браце, славуты бандыт. Тэрарызаваў з бандаю ўсё наваколле ў 1945–1947 гг. Два іх тут такія былі. Ён ды Кулеш. У акупацыю “партызанілі”. А папраўдзе іхняя партызанка ў асноўным была – харчамі разжыцца ды каня ці кажух у мужыка ўзяць. Ну, хлусіць не буду, нападалі часам і на немцаў. Пасты здымуць, камендатуру падпаляць, мост спалілі аднойчы, два эшалоны пад адхон ракам паставілі. Яшчэ пакуль такое – цярпелі. Але перад вызваленнем бывалі ў іх ужо сутычкі і з намі. Амаль як анархісты ў грамадзянскую: “Бі справа – белага, злева – краснага”. – Так, – сказаў Шаблыка, – аж па сорак восьмы пекла было ў нас. Праз іх. Вяртаюся аднойчы са сходу ўначы – аж нехта цыгарку курыць за нядальнім хмызам. Ясна, перастраюць. Засада. Ну я “вальтэр” з кішэні, крадуся, думаю: “Гэта яшчэ хто каго”. Падышоў бліжэй – цьху ты, маць тваю не займаць... Светлякі! Звычайны святляк! Пасмяяліся. І зноў Шаблыка: – А бывалі і сапраўды засады. Дужа палявалі. За ўсімі, а за мною чамусьці асабліва. – Можа, баяліся. – Сам думаю. Магчыма, у бандзе быў нехта з калабарацыяністаў. А я мог яго выпадкова ведаць, бо пэўны ж час “немцам служыў”. Мог апазнаць. Цалкам магчыма, што па гэтай прычыне і палявалі... Ну не ўпалявалі, і добра. А пасля міліцыя ды ястрабкі ды звычайныя людзі, якім ён горш за гнілую рэдзьку агоркнуў, пачалі яго ганяць, прыціснулі да балота – і гамон. Боўбель сам, здаецца, забіты. – Чаму “здаецца”? – Ніхто з нашых яго ў твар не ведаў, а “ягоныя” ўсе паляглі. – Так ніхто і не ведаў? – У цемры – толькі нехта Шчука. Здаецца, у чынах цяпер. У Мінску жыве. А з тых, што бачылі пры няпэўным святле і ўсё ж жывыя выйшлі, – бадай што, ці не адзін Ганчаронак. – Ганчаронак? – Ну так. Боўбель паслаў з ім “праважатым у апошнюю дарогу” хлопца, ды, відаць, малавопытнага. А ў Тодара ў кішэні махра была... Другая памылка, рук яму не звязалі... То ён у балоце пасля два дні сядзеў, аж пакуль ноччу ў Альшаны не прыйшоў і ў жонкі не даведаўся, што Боўбеля напярэдадні разбілі ўшчэнт. – Ніколі б не падумаў, што гэткая мужнасць, – пакруціў я галавой. – Гэты п’янюга, вечна ад яго гарай нясе. – Ён, кажуць, і піць пачаў з таго часу. А ўвогуле, мужны не мужны, а гадзёнак ён, гэты Тодар Ігнатавіч, – сказаў Шаблыка. Я зразумеў, што ён не можа дараваць бухгалтару, які справакаваў Альшанскага зрабіць замах на замак. Я ўстаў. – Давай праводзім яго, – сказаў Змагіцель Шаблыку. – А то столькі страшнага нагаварылі, што дзіця наша, перш чым бай-бай у люлю, яшчэ дарогаю недзе ўграшыцца. Мы пасмяяліся і трох рушылі з двара. Месяц, які толькі-толькі пачаў скідацца на ветах, заліваў няпэўным святлом пыл вуліцы, утаптаныя пешаходамі “тратуары”, цёмныя садкі. Ішлося і дыхалася лёгка. – Н-на, – сказаў урэшце я, – зямелька ў вас з фокусамі, страшнаватая. І на кожным кроку фардыбачыць, як неаб’езджаная кабыла. – А гэта таму, – сказаў Шаблыка, – што мы на сабе ездзіць нікому не дазвалялі. – Наадварот, самі намагаліся, каб камусьці на спіцу ўзлезці, – усміхнуўся “каўбой”. – Толькі не заўсёды гэта ўдавалася. Звёў мяне аднойчы лёс, адразу пасля вайны, у Літве з адным такім звышпатрыётам. Я сам Беларусі на мазоль наступіць нікому не даў бы, але тут аж нават мяне крыху нудзіць пачало. “Наш Вітаўт мячом у вароты Масквы стукаў” (як быццам я масквіч). Ну я яму спакойна: “Стукаў, ды не дастукаўся”. Бо і праўда ж, не адчынілі. Дый увогуле, малапачцівы гэты занятак: у чужыя дзверы стукаць. У нас дык гэта толькі аднойчы такі выпадак быў з удавой ды п’яным Высоцкім... – Во! – схамянуўся я. – Пра ўдаву пасля. Але вы ж тут увесь час. Можа, ведаеце, за што расстраляны немцамі ў Кладна Уладак Высоцкі, траюраднік нашага вознага? – Дужа цёмная, – сказаў Рыгор Шаблыка, – конча заблытаная справа. Ніхто не ведае. Я ўжо і сам шукаў для школьнага музея. Можа, новы нейкі герой невядомы? Не, цемра, і ўсё. Архіў немцы, відаць, спалілі ці схавалі. Можа, нейкія рэшткі-адпіскі ў сталічным засталіся, то пашукаць... – А што гэта за гісторыя з выкананнем палякамі смяротнага прысуду над Крыштофам Высоцкім? У 1939-м? – А тая гісторыя таксама невядомая. Кажуць, забіў правакатара. Але тады да гэтага мала каму справа была. Вайной нацягвала. Можа, таксама ў Мінску пашукаць? Ці ў Вільні. Бо ў Кладна судовыя архівы дымам пайшлі... Вой!.. А слухай, што мне ў галаву запала. Трэба-такі разблытаць гэтую справу. Людзей сустрэць, сведкаў, калі архівы згарэлі. Мо дапамогуць даведацца і аб нашай альшанскай галаваломцы. – Чаму? – А ты ведаеш, каму было даручана выканаць прысуд над Крыштофам і яшчэ дзесяццю?.. Оберштурмфюрэру Штофхену з падначаленым шарфюрэрам Лінцам. – Ну то што? – А тое, што гэтыя дзве быдляціны ўдзельнічалі і ў акцыі знішчэння нашых у Альшанцы. Штофхен – адзін з тых, хто кіраваў расстрэлам на грэблі, а Лінц кіраваў аховай аперацыі. Гэх, памяць твая кашэчая. Я быў цалкам згодзен з ім і вырашыў сёння ж вечарам усё запісаць па гарачых слядах. Мы якраз праходзілі паўз хату Ганчаронка і ўбачылі ў расчыненым акне між двума вазонамі з алёнчынымі слязьмі ягоную пасечаную дробнымі зморшчынкамі храпу. – Крапіва ў квяціне, – сказаў непапраўны Змагіцель. – Гэй, сябры, – азваўся бухгалтар, – калі ўжо міма йдзеце, то чаму не заглянуць? І, сам не ведаючы чаму, я павараціў да ганка. Астатнія, без вялікай ахвоты, нага за нагу пацягнуліся за мной. Хата была як хата. Вялікі пакой, адначасова “гасціная” і “сталовая”, калі прыйдуць госці. Тахта, над якой дыванок з аленямі і замкамі, буфет, стол і крэслы. У адны такія дзверы Ганчаронак нас і павёў. Выявілася – кухня. Ад іншых кухань яе адрознівала толькі наяўнасць газавай пліты з балонам ды паліца, на якой стаялі рэчы зусім нечаканыя і непрыдатныя ў хатняй гаспадарцы. Так бы мовіць, “паліца ўпрыгожванняў”. Быў там стары чайнік-самавар для варкі мёду з травамі, відавочна, даўно нялуджаны, а таму непрыдатны, старадаўнія піўныя куфлі (адзін з ручкай у выглядзе чортавай фігуры), розныя збаночкі, вельмі старыя спарышы, глякі ды гарлачы пад малако. І зусім ужо дзіўнае. Вельмі-вельмі стары таўкачык ад ступкі. Можа, аптэкарскай. Бо на ім былі не толькі медныя “ляпёшкі” на абодвух канцах, але і пашырэнне ўсярэдзіне (гэта калі размешваеш напаўвадкі адвар з густа засыпаных у кіпецень траў). Таўкачык з поўнай пэўнасцю цягнуў год на трыста з вялікім гакам. – Старадаўняя якая рэч, – сказаў я. Ганчаронак тым часам наліў з адной вялікай бутэлькі (іх мноства стаяла ля адной са сценак) у гарлач нейкай вадкасці, а пасля напоўніў ёй шклянкі. – Прысаджвайцеся. Свой мёд пітны. Я глынуў і ледзь не задыхнуўся. Мёд варылі, відаць, не толькі з гваздзікай, карыцай, перцам і мушкатнай галкай, але і на амаль чыстым спірце. – Ну, Тодар Ігнатавіч, – ледзь аддыхаўся Шаблыка. – Калі вы кожны дзень ды такое... – Што, мачымордам празвалі, – усміхнуўся бухгалтар. – А вы менш верце. Прапалашчу рот для дэзінфекцыі ды глыток зраблю, дык усе ўжо і кажуць: п’е. “Брэша”, – падумаў я. А Ганчаронак з заўсёднай сваёй з’едлівай лагоднасцю (а чалавек інстынктыўна не верыць у такія спалучэнні) дадаў: – Гарэлкі не піў, піва не любіў, таму і кар’еры не зрабіў. – А што, – сказаў Змагіцель, – падобна на праўду. Я аднойчы ў Навагрудку зайшоў у рэстаран. Праз колькі там часу і ён заходзіць. Таксама нейкая справа яго прывяла туды. Мяне не заўважыў. Сеў за столік, дае афіцыянтцы заказ, а пасля: “І дзесяць грамаў гарэлкі”. У той вочы на лоб палезлі: “Чаму?” А ён: “Ды мне толькі для паху, а дурасці ў мяне і сваёй хопіць”. Усе зарагаталі. Ганчаронак, як мне здалося, вымушана, не зусім натуральна. Адчуўшы, што тэма размовы яму чамусьці непрыемная, я зноў перавёў размову на таўкачык: – У музей бы яго. І раптам ён на хвіліну зусім нечакана ўзбеляніўся, хаця вельмі хутка ўзяў сябе ў рукі: – Што вы да мяне з гэтым таўкачом! Адзі-ін, другі-і. Калі і аддам, то ў музей, а не вам і не яму. – Каму яму? – Мне чамусьці захацелася ўзяць яго нашармака, блефануць. – Альшанскаму? Высоцкаму? Здалося мне ці не, але, па-мойму, ён крыху сумеўся. – Ды Высоцкі прыстаў, як лазенны ліст да... “Зноў Высоцкі, – падумаў я, – паўсюль Высоцкі”. Але Ганчаронак ужо толькі рукою махнуў: – Высоцкі... Аддай ды аддай, усё адно ступкі ў цябе няма, а ў мяне ёсць. – Што за ступка? – Ды зусім маладая, год ёй, можа восемдзесят. А я яму таўкач аддай. “Чаму ты, кажу, мне сваю ступку для поўнага камплекта не аддасі?” – “Мая, кажа, навенечкая, а твой таўкач даўно яр – мядзянка паела. А мне прыдасца. Можа, так яе адпалірую, што як новая будзе”. Я зірнуў на таўкач – ён быў спрэс у малахітавым налёце. Часам яр нават выела на ім невялікія воспіны. – Аддай, аддай, – бурчаў Ганчаронак, – усім трэба, абы не мне. Аднаму аддасі – другі пакрыўдзіцца. Не, няхай пакуль у мяне паляжыць. – Як хочаце. – Высоцкі... Высоцкі... Ясна, рабіць мала чаго трэба, то суне нос, дзе іншым няміла. Толькі нейкі стары кажа, як яно бывала – гэты ўжо тут, самы ўдзячны слухач. Калі арганіст “дзыгар” рапараваў, механізм ды цыферблат, то гэны ўвесь час ля яго сядзеў. Адзін раз і мяне зацягнуў. Цікаўнасць, бачыце, яго брала. Прыглядаўся: “Можа, і самому калі давядзецца”. Рабіць няма чаго, то й лазе. Праз некалькі хвілін мы развіталіся і пайшлі, адмовіўшыся ад другой чаркі “мёду”. ...Але хай мяне пярун лясне на божае нараджэнне, калі нашы прыгоды на гэтым скончыліся. Мы падыходзілі да замкавай брамы, і тут мне цюкнула ў галаву: – Хлопцы, давайце зазірнем. Можа, яны, гэтыя “пані з манахам”, і сёння з’явяцца. Крыху падагрэтыя “мёдам”, яны згадзіліся. І вось мы досыць шумліва ўваліліся ў запаскуджаны двор. Месяц асвятляў ягоную палову, ляжаў на вежах касцёла за мурамі. І нічога. І раптам я, зірнуўшы на галерэю крыху правей, чым у той раз, заўважыў: – Хлопцы, унь яны. – Ды дзе? Нічога не бачу, – сказаў Шаблыка. – Ой, не, унь “яны”. Па галерэі, відаць, ужо канчаючы сваё начное шэсце, рухаўся цёмны доўгі цень і цень светлы. Секунда... трэцяя... зніклі. – Ну, самі бачылі, што б гэта магло быць? – спытаў я. – А д’ябал мяне варожы забяры, калі я ведаю, што гэта, – буркнуў Змагіцель. – Містыка нейкая, так яно і так, чэк тваю дрэк. – Ну, – уздыхнуў Шаблыка, – за лёс маладога пакалення можна не непакоіцца. Настаўнік беларускага прыгожага пісьменства хворы на містыцызм і лаецца, як басяк. Пакінуўшы замак, мы паціснулі адзін аднаму рукі і разышліся. Я папрамаваў уздоўж замкавага мура да плябаніі. Тут было цёмна, месячнае святло падала толькі на Альшанку і парк за ёй, і перасякалі гэта аліўкавае святло толькі чорныя цені ад вежаў. І тут, нібы мала мне было на сённяшні дзень, я пачуў справа, нібы з самога нутра мура, спачатку нейкае невыразнае “бу-бу-бу”, а пасля не менш невыразныя словы. Я ўзняў галаву – у бойніцы ніжняга бою цьмяна вымалёўвалася пляскатая белая пляма. Аблічча. І на гэтай невыразнай пляме варушылася нешта цёмнае. Рот. Я мог бы чыркнуць запалкай, але словы раптам сталі больш выразныя, хаця і ўрыўчатыя, і ў гэтым ужо не стала патрэбы. – Адыдзі. Адыдзі... Мой дом, мой замак, мая крэпасць. І што над ёй – маё... І пад ёй... Я вам дам, душагубцам, я вам дам цыклон... Людажэры... Фашысцюгі клятыя... Жыць хачу!.. Жыць!.. Дзеткі глядзець, просяцца... Вартую, вартую іх... І патаемнасць вартую... Ізыдзі! Я міжволі паскорыў крок, абы не чуць гэтага вар’яцкага блекатання, і аж пакуль не выйшаў на азораны месяцам краёчак става, наўздагон мне далятала: – Бу-бу-бу-бу. Падыходзячы ўжо да плябаніі, я падумаў, што так, магчыма, і вар’яцтва, але нейкае дужа ўжо асэнсаванае. Зручнае для чалавека вар’яцтва. Лапатуху таксама нельга было пакуль выкрасліць са спіска. На яго, пакуль тое, таксама яшчэ падала падазрэнне. _______________ 1 Бац – пацук (дыял.).
|