РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Уладзімер Караткевіч
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Чорны замак Альшанскі
Частка першая. Грозныя цені начныя
Раздзел I. Візіт устрывожанага чалавека
Раздзел II. Пад’езд кавалераў
Раздзел III. Дамы, манахі і паршывы беларускі рамантызм
Раздзел IV. Пра жанчыну з мінулага, абеляў у адстаўцы і пра тое, як чытанне Евангелля не прынесла аніякай карысці, акрамя маральнай
Раздзел V. Чалавек знік
Раздзел VI. Кароткі. Аб сівым антыквару і «барыгу»
Раздзел VII. Што было сказана ў «Новым Тэстаменце» і якую таямніцу схаваў у «Апакаліпсісе» Іаан Багаслоў…
Раздзел VIII. Зноў гасне неба
Раздзел IX. Кладна. Дарога. Адрашэнне
Раздзел X. Ідылія ў кантрастах
Раздзел XI. Белая Гара
Раздзел XII. Пачатак пошукаў
Раздзел XIII. Нарада двух кавалераў, аднаго ўдаўца і аднаго жанатага
Раздзел XIV. Пра вар’ятаў і дробязі, якія не вартыя і выедзенага яйка
Раздзел XV. Пра новую хату, спраўджаныя сны і пра тое, як забіваюць чалавека і ці лёгка другому двухногаму зрабіць гэта
Частка другая. Катакомбы, змрок і агонь
Раздзел I. У якім ніхто з «трох мушкецёраў» амаль нічога не ведае, а той, хто ведае, не можа расказаць
Раздзел II. У якім я зашмат балбачу і, насупор логіцы, шкадую правакатара
Раздзел III. Перад вачыма кахання, вачыма вар’яцтва і смерці
Раздзел IV. Загадкі і адгадкі. Палкоўнік, лейб-медыкус і пракуратар
Раздзел V. У якім я амаль складваю лапы, падводжу вынікі паражэння, але своечасова ўспамінаю пра пэўную аптымістычную жабку
Раздзел VI. Дзе іхнія сляды, дзе твае сляды? Хто знойдзе іх, хто знойдзе цябе?
Раздзел VII
Раздзел VIII
Раздзел IX
Раздзел X
Раздзел XI
Эпілог
РАЗДЗЕЛ I
У ЯКІМ НІХТО З «ТРОХ МУШКЕЦЁРАЎ» АМАЛЬ НІЧОГА НЕ ВЕДАЕ, А ТОЙ, ХТО ВЕДАЕ, НЕ МОЖА РАСКАЗАЦЬ
        Май быў такі, што каб такіх не бывала на зямлі – яго варта было б выдумаць. Начамі некалькі разоў ласкава шапталіся з дахамі цёплыя, ледзь не парныя дажджы. Раніцамі зямля курэла добрай парай нават праз шматлікія густыя парасткі, а на травах віселі падвескі з расы: зробіш крок і раптам заззяе, зробіш другі – і ўжо ў іншых месцах успыхваюць маленькія аранжава-зялёныя сонцы.
        Май абяцаў спакойнае лета, добрую восень, сытую зіму, і мала хто з мужыкоў не бласлаўляў яго.
        Акрамя, мабыць, мяне.
        Для мяне ён быў не квеценню садоў, якая пасля ўкрыла цёплым снегам зямлю, не дажджамі, не росамі, што прарочылі раскошныя жыватворныя дні, а хутчэй нейкімі змрочнымі падземнымі сутарэннямі, пераходамі, бясконцымі катакомбамі ды кашмарамі па начах.
        Я жыў, кажучы словамі старога ананіма:
        
        На мяжы святла і змроку,
        На мяжы жыцця і смерці.
        
        А калі прыйшлі тыя падзеі – да ўяўлення аб гэтых лазах, ямінах, правалах, падземных калодзежах прыйшлі і яшчэ радкі (чые, я забыў) аб тым, як:
        
        У змрочным пекле, дзе з чорным
        Агністы схапіўся бог.
        
        Таму настрой у мяне, як кажуць браты-палякі, быў “на псы”, калі недзе ўжо ў дваццатых чыслах месяца я сядзеў на лавачцы ля Шаблыкавай хаты разам з гаспадаром і Міхасём Змагіцелем, займаючыся вельмі ўхвальнай справай (мы паволі-паволі папівалі “беларускі бальсан”, змешаны са слязой божай, і закусвалі з рэшата парніковымі трускалкамі (хай яго бог любіць, гэтага Шаблыку, усё на свеце ў яго ёсць або знойдзецца).
        Дундзелі ў залатым вячэрнім паветры хрушчы. Зусім ужо нізкае сонца зрабіла з Альшанкі райскую раку святла. Густыя ўжо шаты дрэў нерухома рыхтаваліся да сну.
        І размова ў нас ішла нейкая сонная і, спачатку, ні аб чым.
        – Ты вось заўсёды што – “БТ” гэтае курыш? – лянотна спытаў Змагіцель.
        – Так.
        – А я вось выключна “Нёман”.
        – Дый я люблю, але як пакуру доўга – кашаль. Кінуць не спрабаваў?
        – Раз дзевяць месяцаў не курыў. А тут выбары. Піва рэдкага на вёсцы прывезлі: “Лідскае”. Сушаная рыба знайшлася. Ну, а я ўрну вазіў па тых, хто сваімі нагамі прыйсці не можа. Сябры набралі ўсяго на маю долю і, заразы, забыліся, тры пачкі “Нёмана” купілі. Як толькі галасы падлічылі – складчына. А я намёрзся за дзень на марозе, адвёў каня, прыйшоў, ну, выпілі. Забыўся, закурыў. І… як не было гэтых месяцаў.
        Шаблыку гэтая бяседа была такая цікавая, што здохнуў бы разам з мухамі. Таму размова перайшла на тэму, ад якой, мяркуючы па нашых літаратурных газетах, здохлі б мухі ўва ўсім свеце: на “кніжнасць”.
        – Ну вось якой ты, Міхась, думкі пра Быкава?
        – А нічога. Не выдумляе. Відаць, што сербануў гэтай ваеннай раскошы аж пад пілотку. Не тое што нейкі піша, як Саня лазенным венікам роту немцаў разагнаў… з танкамі.
        Мылі, мылі костачкі інжынерам чалавечых душ (пачулі б яны гэта з трыбуны), і скончылася размова яшчэ на адной асобе, да якой я ўвогуле стаўлюся цярпіма.
        – Ну а гэты… Караткевіч? – спытаў Шаблыка.
        – А нішто сабе. Толькі чумавы нейкі, дурашны. Левай рукой правае вуха цераз галаву чухае… Ніколі не ведаеш, чаго ад яго чакаць.
        – Кажуць, бабнік, – сказаў Змагіцель.
        – А пра каго гэтага не кажуць? Ты вось лепей, Антось, скажы, што ты так нарасшыфраваў? – перавёў нудную размову на іншае Шаблыка.
        Я коратка расказаў пра літарэю. Сказаў толькі, што цвёрда ўпэўнены, што патрэбная мне вежа – з паўночнага боку, там, дзе была замураваная пасля Слуцкая брама. Сказаў і пра вугал намотвання (я верыў гэтым хлопцам і дужа спадзяваўся, што яны, былыя дзеячы партызанкі і падполля, умеюць, калі трэба, заціскаць у ціскі язык), але сказаў (даруй мне, божа, за хлусню), што прадмета, вакол якога трэба матляць, у мяне няма і што вызначэнне па транспарціры вугла між асявой лініяй стужкі і кірункам напісання слоў мала што дае, а канец мне і зусім няясны (і гэта было праўдай). Няясна было толькі, якую вежу трэба лічыць ад кутняй. Трэцюю?
        – А ты яшчэ пачухай свой глобус, – сказаў Змагіцель, – можа, нешта надумаеш.
        І сапраўды, што заставалася рабіць?
        І тут раптам за шчыкетамі кветніка пачалася дзікая какафонія. На розныя ступені гвалту брахалі дзесяткі сабачых глотак, і нечы голас верашчаў на ўсю вуліцу:
        – Забойцы! Забойцы!
        Мы падышлі да агароджы. Справа рухаўся ўжо вядомы мне картэж: Лапатуха ў суправаджэнні дзесятка сабак. А насустрач яму ішлі старшыня Альшанскі і бухгалтар Ганчаронак. І адчувалі сябе, відаць па ўсім, як дзве мухі ў місцы з кіслым малаком. Усе робяць вывады, усе бачаць, а задавальнення аніякага.
        – Забойца! – гарлаў Лапатуха.
        – Чаму, Людзвік? – спытаў Альшанскі.
        – І вы! І вы! Заб’ець мяне! Схаваюся!
        – Чаму я забойца? – спытаў Ганчаронак.
        – Таму, – і да Альшанскага: – Бычкоў забіваеш! Цялятачак! Авечачак! Схаваюся!
        – Ідзі, Людзвік, – сумна сказаў старшыня.
        Але вар’ят, заўважыўшы, пераключыўся ўжо на мяне:
        – Ага, да праўды ідзеш? Тым хутчэй галаву скруціш. Абселі ўжо цябе, абселі. І бац1 табе не паможа. Бац у сутане. Вось Боўбель, Боўбель прыйдзе. Прыйшоў.
        І мы, і тая пара рванулі ад яго, нібыта ён размахваў вядром з варам.
        Ледзь адсапліся, пакуль не перанеслі рэшткі “бальсану” і рэшата з трускалкамі на другі, садовы, столік, за хатай.
        – Ну, джэнтльмены, – спытаў я, – як самаадчуванне? І што гэты сон увогуле павінен азначаць?
        – Не ведаю, сказаў Шаблыка. – Можа, сапраўды, з розуму з’ехаў чалавек. А можа… надта ўжо зручны спосаб замаскавацца.
        – Ну кінь, – сказаў Змагіцель. – Тут тады такое чынілася, што і самы здаровы чалавек з’ехаў бы з глузду. А ў гэтага, відаць, псіхіка была хірлявая. Добра яшчэ, што хаця душою не загавеў.
        – Як гэта ўсё было? – спытаў я.
        – Ну ў маі сорак чацвёртага па загаду Гімлера, як вядома, была створана “Kommеndа 1005”, – сказаў Шаблыка. – Знішчэнне слядоў усяго, што яны тут нарабілі. “Акцыі санітарныя”. Прысуд загібелі на вёскі і хутары, дзе маглі быць сведкі. Нам яшчэ пашанцавала. Не паспелі знішчыць, надта хутка лыжы падмазвалі. Але выселіць людзей – выселілі. У лес. А акцыі былі падпісаны, гэтыя, аб масавых экзекуцыях. Быў тут такі шэф кладненскай акругі гестапа. І падпісваў ён іх як “Przewodniczacy sadu gestapo”. Старшыня “суда” гестапа… Ну і пачалі тут па акрузе машыны гойсаць. А ў машынах – нашы з лесу сачылі за імі. А ў машынах СС – оберштурмбанфюрэр, доктар права (як быццам можа быць нейкае права ў краіне бяспраўя) і ён жа вышэйпамянёны шэф кладненскай гестапаўскай акругі, нехта па прозвішчы Гешцёбер ды з ім нейкі штандартэнфюрэр, палкоўнік, значыць. Ды оберштурмфюрэр Зейтц з памочнікам унтэрштурмфюрэрам Штофкенам (зямля яму бітым шклом, такая сволач). Ну і ў іншых машынах драбнейшыя, шарфюрэр Лінц (гэты аховай кіраваў) і чамусьці фон Эйхгорн, маёр “ТОДТ”аўскіх частак, ваенна-будаўнічай арганізацыі. Ясна, што не будаваць яны нешта тут збіраліся, а хаваць… А мо шукалі нейкага натуральнага яра, каб менш было работы па засыпанню…
        – І дакументаў няма? – спытаў я.
        – Шукалі мы іх некалькі год назад. Бо некаторыя нашы людзі часам усё ж пракрадаліся ў вёску забраць нешта забытае ці трохі ежы са схованак і, хочаш не хочаш, сёе-тое бачылі.
        – Хто?
        – Мультан. Арганіст. Ды ці мала яшчэ хто… Ну вось. У сярэдзіне ліпеня падступалі нашы. І тут зноў пачалася катавасія. Гэтай акцыяй кіраваў ужо камендант Альшан граф Адальберт фон Вартэнбург.
        – Часам не з тых? Не сваяк таго Іёрка фон Вартэнбурга Іягана-Людзвіга, што з генералам Дзібічам у 1812-м Таўрагенскую канвенцыю заключыў? – спытаў я. – Ну, што немцы з расейскімі войскамі будуць супраць Напалеона ваяваць.
        – Угм. А раней, у 1778–1789 удзельнічалі ў вайне за Баварскую спадчыну. Не прамыя нашчадкі, а, здаецца, ад траюраднага брата.
        – Ты скуль ведаеш?
        – А я ў прамежку паміж дзвюма партызанкамі не толькі па падазрэнню ў “бандытызме” ў гестапа сядзеў, а да гэтага ў гестапа некаторы час перакладчыкам служыў.
        – Як?!
        – А так.
        – Ну і што?
        – Сам бачыш. Не з белымі мядзведзямі выхаваўчую работу вяду, а з юнацтвам. Значыцца, ясна, як я немцам наработаў.
        – Н-так, – упершыню азваўся “каўбой”, – не жыццё, а слоены пірог: лес – перакладчык гестапа – падвальны падапечны гестапа – выкуп – зноў да лесу.
        – Добра, канчай. Ну вось. А з графам Франц Керн з айнзацштаба, з ведамства Розенберга. Рабунак каштоўнасцей. Значыць, і іх вывезці не здолелі, бо кальцо амаль замкнулася... А з імі штандартэнфюрэр Зігфрыд (прозвішча не ведаю) і – трымайся за нешта, закачаешся – апошні Альшанскі стары, Юзаф-Ксаверы.
        – Ён, кажуць, памёр скора пасля, – сказаў я.
        – А я думаю, яго памерлі, – сказаў Змагіцель. – Магло быць і гэта.
        – Як?
        – А ты што думаеш, Вартэнбургу і Керну патрэбны былі лішнія сведкі? Дык вось, увальваюцца тады ў Альшаны і сюды пад непрабойнай аховай некалькі “опеляў”, два “даймлербенцы”, адна машына сістэмы “Монці” (дзень п..........ь – год на рамонце) з эсэсманамі і тры легкавушкі: “бээмвэшка” сіняя, “опель-капітан” і “мерседэс” з генералам. І амаль ва ўсіх машынах нейкія скрыні, цюкі, зашытыя ў брызент і цырату рулоны. А ля адной увесь час круціцца, рукамі махае і распараджаецца стары Альшанскі, а на астатнія і плюнуць не хоча... Ну, а пасля пагналі калоны вязняў і проста мірных... Эсэсманы сваімі “вальтэрамі” ды “манліхерамі” трасуць, блокэльтэстары, блочныя старосты ды блокфюрэры кіямі махаюць: “а мо за руплівасць ды дбайнасць не будзе ім апошняй ямы”. Бо прадчувалі, ой прадчувалі ўсе. Як добры сабака землятрус ці пажар у доме. Скулля гэтым старостам з макам, і не прысудзілі ім немцы іншы лёс... Там і нашы былі ў напаўвайсковай форме – Мультан бачыў. Некалькі чалавек. Але далёка было, не пазнаеш у твар. А нашы ж, сволачы.
        – Якая эпоха, такія і таленты, – з чорным гумарам сказаў Змагіцель.
        – Ты б, Міша, і пра іншыя таленты нашай эпохі ўспомніў, – злосна буркнуў Рыгор.
        – І ўспомніў бы, ды тыя забыць не даюць.
        Ужо ладныя прысмеркі ляглі на вёску, на Альшанку, лясы і грувасткі чорны сілуэт далёкага замка. Шаблыка ўздыхнуў:
        – Ну вось. Мультан у лесе сядзеў. Бачыў, як разгружалі скрыні, як валаклі некуды.
        – Ён пасля вайны іх нават шукаў. Мацаў латай дно замкавага возера. “Глей, – кажа, – засмактаў”, – працадзіў “каўбой”.
        – А я думаю – дарэмна там шукаць, – сказаў Шаблыка. – Думаю, не там. Думаю, ці не ў рачулцы пад замкам, там прамоіны пад берагам. Або, вярней за ўсё, недзе ў катакомбах. Бо там д’ябал нагу зломіць, бо да канца іх ніхто не ведае. Ведаў толькі стары Альшанскі, у яго план старадаўні быў.
        – Хто бачыў? – уздыхнуў я.
        – Лапатуха.
        Я бязмерна здзівіўся.
        – Ён гады два да трыццаць дзевятага ў замку бібліятэкарам працаваў. Бо куды было паткнуцца беларускаму хлопцу, хай сабе і з універсітэтам.
        Памаўчаў:
        – І ўвогуле, ён зашмат бачыў. Аж да небяспекі жыццю шмат бачыў. І апошнюю “акцыю” бачыў. Трызніць, балбоча, а сэнс нейкі ёсць. Я вось толькі не ведаю, ці ён яе таксама назіраў аднекуль, ці быў у калоне смяротнікаў. Я з паасобных словаў гэтага ягонага блекатання склаў для сябе такую карціну, можа, і няверную.
        – Якую? – спытаў я.
        – Бачыў, але не да канца. Цягнулі палонныя скрынкі да гарба (там возера з аднаго боку, а рачулка-роў і замак з другога). Смяротнікам пасля вочы завязалі, павялі туды, а праз пару гадзін, зноў з завязанымі вачыма, – адводзяць назад. І ў лесе – залпы. Жывыя зносілі мёртвых у купы. І тут ці Лапатуха спалохаўся (ён, відаць, ужо і тады быў – таго...) і кінуў назіральны пункт, ці ўдалося яму дзівам уцячы. А астатніх паклалі там, на горцы. Дзе пахаваныя – ведаеш.
        – А хто ведаў і ведае, дзе яны тое схавалі?
        – Ну нашых туды не пусцілі. Вартэнбург пад бомбы трапіў у Дрэздэне, а “мастацтвазнаўцу” Керна нашы ў Беластоку пасля прылюдна павесілі.
        – Вось яно, – уздыхнуў я. – Атрымоўваецца, ніхто не ведае, што хавалі, дзе і як.
        – Ускосна здагадацца можна: архіў і нарабаванае і асабістае майно Альшанскіх. То ж бо замак пуставата выглядаў, як мы ўвайшлі. А ведаеш? Лапатуха ведае. Ды гэта ўсё адно што сабака ведаў бы. Не кажа... І ніколі не скажа.
        – А можа, так, што прасвятленне?..
        – Наўрад ці, – сказаў Змагіцель. – Што могуць даць бязладныя лапатанні накшталт: “І вы... Заб’еце мяне... Забойцы... Запавет іхні там”. Калі і ёсць недзе там запавет Альшанскага ды княскія граматы ды сцверджанні годнасці магнацкай – каму яны зараз патрэбны? Апошні, апошні Альшанскі воляю божай “Умре”.
        Так, вясёлага было мала. Мы сядзелі ўжо амаль у цемры, і такая ж цемра была ў нашых мазгах. Я ўспомніў пра сваё абяцанне Хілінскаму і першы парушыў маўчанне:
        – Хлопцы, а што яно такое – Боўбель? Гэта я для аднаго там чалавека. Ён і сам трохі ведае, але яму цікава, што ведаюць, як глядзяць на гэта тут, на месцы.
        – Кгм. – Змагіцель кінуў у рот трускалку. – Гэта, браце, славуты бандыт. Тэрарызаваў з бандаю ўсё наваколле ў 1945–1947 гг. Два іх тут такія былі. Ён ды Кулеш. У акупацыю “партызанілі”. А папраўдзе іхняя партызанка ў асноўным была – харчамі разжыцца ды каня ці кажух у мужыка ўзяць. Ну, хлусіць не буду, нападалі часам і на немцаў. Пасты здымуць, камендатуру падпаляць, мост спалілі аднойчы, два эшалоны пад адхон ракам паставілі. Яшчэ пакуль такое – цярпелі. Але перад вызваленнем бывалі ў іх ужо сутычкі і з намі. Амаль як анархісты ў грамадзянскую: “Бі справа – белага, злева – краснага”.
        – Так, – сказаў Шаблыка, – аж па сорак восьмы пекла было ў нас. Праз іх. Вяртаюся аднойчы са сходу ўначы – аж нехта цыгарку курыць за нядальнім хмызам. Ясна, перастраюць. Засада. Ну я “вальтэр” з кішэні, крадуся, думаю: “Гэта яшчэ хто каго”. Падышоў бліжэй – цьху ты, маць тваю не займаць... Светлякі! Звычайны святляк!
        Пасмяяліся. І зноў Шаблыка:
        – А бывалі і сапраўды засады. Дужа палявалі. За ўсімі, а за мною чамусьці асабліва.
        – Можа, баяліся.
        – Сам думаю. Магчыма, у бандзе быў нехта з калабарацыяністаў. А я мог яго выпадкова ведаць, бо пэўны ж час “немцам служыў”. Мог апазнаць. Цалкам магчыма, што па гэтай прычыне і палявалі... Ну не ўпалявалі, і добра. А пасля міліцыя ды ястрабкі ды звычайныя людзі, якім ён горш за гнілую рэдзьку агоркнуў, пачалі яго ганяць, прыціснулі да балота – і гамон. Боўбель сам, здаецца, забіты.
        – Чаму “здаецца”?
        – Ніхто з нашых яго ў твар не ведаў, а “ягоныя” ўсе паляглі.
        – Так ніхто і не ведаў?
        – У цемры – толькі нехта Шчука. Здаецца, у чынах цяпер. У Мінску жыве. А з тых, што бачылі пры няпэўным святле і ўсё ж жывыя выйшлі, – бадай што, ці не адзін Ганчаронак.
        – Ганчаронак?
        – Ну так. Боўбель паслаў з ім “праважатым у апошнюю дарогу” хлопца, ды, відаць, малавопытнага. А ў Тодара ў кішэні махра была... Другая памылка, рук яму не звязалі... То ён у балоце пасля два дні сядзеў, аж пакуль ноччу ў Альшаны не прыйшоў і ў жонкі не даведаўся, што Боўбеля напярэдадні разбілі ўшчэнт.
        – Ніколі б не падумаў, што гэткая мужнасць, – пакруціў я галавой. – Гэты п’янюга, вечна ад яго гарай нясе.
        – Ён, кажуць, і піць пачаў з таго часу. А ўвогуле, мужны не мужны, а гадзёнак ён, гэты Тодар Ігнатавіч, – сказаў Шаблыка.
        Я зразумеў, што ён не можа дараваць бухгалтару, які справакаваў Альшанскага зрабіць замах на замак.
        Я ўстаў.
        – Давай праводзім яго, – сказаў Змагіцель Шаблыку. – А то столькі страшнага нагаварылі, што дзіця наша, перш чым бай-бай у люлю, яшчэ дарогаю недзе ўграшыцца.
        Мы пасмяяліся і трох рушылі з двара. Месяц, які толькі-толькі пачаў скідацца на ветах, заліваў няпэўным святлом пыл вуліцы, утаптаныя пешаходамі “тратуары”, цёмныя садкі. Ішлося і дыхалася лёгка.
        – Н-на, – сказаў урэшце я, – зямелька ў вас з фокусамі, страшнаватая. І на кожным кроку фардыбачыць, як неаб’езджаная кабыла.
        – А гэта таму, – сказаў Шаблыка, – што мы на сабе ездзіць нікому не дазвалялі.
        – Наадварот, самі намагаліся, каб камусьці на спіцу ўзлезці, – усміхнуўся “каўбой”. – Толькі не заўсёды гэта ўдавалася. Звёў мяне аднойчы лёс, адразу пасля вайны, у Літве з адным такім звышпатрыётам. Я сам Беларусі на мазоль наступіць нікому не даў бы, але тут аж нават мяне крыху нудзіць пачало. “Наш Вітаўт мячом у вароты Масквы стукаў” (як быццам я масквіч). Ну я яму спакойна: “Стукаў, ды не дастукаўся”. Бо і праўда ж, не адчынілі. Дый увогуле, малапачцівы гэты занятак: у чужыя дзверы стукаць. У нас дык гэта толькі аднойчы такі выпадак быў з удавой ды п’яным Высоцкім...
        – Во! – схамянуўся я. – Пра ўдаву пасля. Але вы ж тут увесь час. Можа, ведаеце, за што расстраляны немцамі ў Кладна Уладак Высоцкі, траюраднік нашага вознага?
        – Дужа цёмная, – сказаў Рыгор Шаблыка, – конча заблытаная справа. Ніхто не ведае. Я ўжо і сам шукаў для школьнага музея. Можа, новы нейкі герой невядомы? Не, цемра, і ўсё. Архіў немцы, відаць, спалілі ці схавалі. Можа, нейкія рэшткі-адпіскі ў сталічным засталіся, то пашукаць...
        – А што гэта за гісторыя з выкананнем палякамі смяротнага прысуду над Крыштофам Высоцкім? У 1939-м?
        – А тая гісторыя таксама невядомая. Кажуць, забіў правакатара. Але тады да гэтага мала каму справа была. Вайной нацягвала. Можа, таксама ў Мінску пашукаць? Ці ў Вільні. Бо ў Кладна судовыя архівы дымам пайшлі... Вой!.. А слухай, што мне ў галаву запала. Трэба-такі разблытаць гэтую справу. Людзей сустрэць, сведкаў, калі архівы згарэлі. Мо дапамогуць даведацца і аб нашай альшанскай галаваломцы.
        – Чаму?
        – А ты ведаеш, каму было даручана выканаць прысуд над Крыштофам і яшчэ дзесяццю?.. Оберштурмфюрэру Штофхену з падначаленым шарфюрэрам Лінцам.
        – Ну то што?
        – А тое, што гэтыя дзве быдляціны ўдзельнічалі і ў акцыі знішчэння нашых у Альшанцы. Штофхен – адзін з тых, хто кіраваў расстрэлам на грэблі, а Лінц кіраваў аховай аперацыі. Гэх, памяць твая кашэчая.
        Я быў цалкам згодзен з ім і вырашыў сёння ж вечарам усё запісаць па гарачых слядах. Мы якраз праходзілі паўз хату Ганчаронка і ўбачылі ў расчыненым акне між двума вазонамі з алёнчынымі слязьмі ягоную пасечаную дробнымі зморшчынкамі храпу.
        – Крапіва ў квяціне, – сказаў непапраўны Змагіцель.
        – Гэй, сябры, – азваўся бухгалтар, – калі ўжо міма йдзеце, то чаму не заглянуць?
        І, сам не ведаючы чаму, я павараціў да ганка. Астатнія, без вялікай ахвоты, нага за нагу пацягнуліся за мной.
        Хата была як хата. Вялікі пакой, адначасова “гасціная” і “сталовая”, калі прыйдуць госці. Тахта, над якой дыванок з аленямі і замкамі, буфет, стол і крэслы. У адны такія дзверы Ганчаронак нас і павёў. Выявілася – кухня.
        Ад іншых кухань яе адрознівала толькі наяўнасць газавай пліты з балонам ды паліца, на якой стаялі рэчы зусім нечаканыя і непрыдатныя ў хатняй гаспадарцы. Так бы мовіць, “паліца ўпрыгожванняў”. Быў там стары чайнік-самавар для варкі мёду з травамі, відавочна, даўно нялуджаны, а таму непрыдатны, старадаўнія піўныя куфлі (адзін з ручкай у выглядзе чортавай фігуры), розныя збаночкі, вельмі старыя спарышы, глякі ды гарлачы пад малако.
        І зусім ужо дзіўнае. Вельмі-вельмі стары таўкачык ад ступкі. Можа, аптэкарскай. Бо на ім былі не толькі медныя “ляпёшкі” на абодвух канцах, але і пашырэнне ўсярэдзіне (гэта калі размешваеш напаўвадкі адвар з густа засыпаных у кіпецень траў). Таўкачык з поўнай пэўнасцю цягнуў год на трыста з вялікім гакам.
        – Старадаўняя якая рэч, – сказаў я.
        Ганчаронак тым часам наліў з адной вялікай бутэлькі (іх мноства стаяла ля адной са сценак) у гарлач нейкай вадкасці, а пасля напоўніў ёй шклянкі.
        – Прысаджвайцеся. Свой мёд пітны.
        Я глынуў і ледзь не задыхнуўся. Мёд варылі, відаць, не толькі з гваздзікай, карыцай, перцам і мушкатнай галкай, але і на амаль чыстым спірце.
        – Ну, Тодар Ігнатавіч, – ледзь аддыхаўся Шаблыка. – Калі вы кожны дзень ды такое...
        – Што, мачымордам празвалі, – усміхнуўся бухгалтар. – А вы менш верце. Прапалашчу рот для дэзінфекцыі ды глыток зраблю, дык усе ўжо і кажуць: п’е.
        “Брэша”, – падумаў я.
        А Ганчаронак з заўсёднай сваёй з’едлівай лагоднасцю (а чалавек інстынктыўна не верыць у такія спалучэнні) дадаў:
        – Гарэлкі не піў, піва не любіў, таму і кар’еры не зрабіў.
        – А што, – сказаў Змагіцель, – падобна на праўду. Я аднойчы ў Навагрудку зайшоў у рэстаран. Праз колькі там часу і ён заходзіць. Таксама нейкая справа яго прывяла туды. Мяне не заўважыў. Сеў за столік, дае афіцыянтцы заказ, а пасля: “І дзесяць грамаў гарэлкі”. У той вочы на лоб палезлі: “Чаму?” А ён: “Ды мне толькі для паху, а дурасці ў мяне і сваёй хопіць”.
        Усе зарагаталі. Ганчаронак, як мне здалося, вымушана, не зусім натуральна.
        Адчуўшы, што тэма размовы яму чамусьці непрыемная, я зноў перавёў размову на таўкачык:
        – У музей бы яго.
        І раптам ён на хвіліну зусім нечакана ўзбеляніўся, хаця вельмі хутка ўзяў сябе ў рукі:
        – Што вы да мяне з гэтым таўкачом! Адзі-ін, другі-і. Калі і аддам, то ў музей, а не вам і не яму.
        – Каму яму? – Мне чамусьці захацелася ўзяць яго нашармака, блефануць. – Альшанскаму? Высоцкаму?
        Здалося мне ці не, але, па-мойму, ён крыху сумеўся.
        – Ды Высоцкі прыстаў, як лазенны ліст да...
        “Зноў Высоцкі, – падумаў я, – паўсюль Высоцкі”.
        Але Ганчаронак ужо толькі рукою махнуў:
        – Высоцкі... Аддай ды аддай, усё адно ступкі ў цябе няма, а ў мяне ёсць.
        – Што за ступка?
        – Ды зусім маладая, год ёй, можа восемдзесят. А я яму таўкач аддай. “Чаму ты, кажу, мне сваю ступку для поўнага камплекта не аддасі?” – “Мая, кажа, навенечкая, а твой таўкач даўно яр – мядзянка паела. А мне прыдасца. Можа, так яе адпалірую, што як новая будзе”.
        Я зірнуў на таўкач – ён быў спрэс у малахітавым налёце. Часам яр нават выела на ім невялікія воспіны.
        – Аддай, аддай, – бурчаў Ганчаронак, – усім трэба, абы не мне. Аднаму аддасі – другі пакрыўдзіцца. Не, няхай пакуль у мяне паляжыць.
        – Як хочаце.
        – Высоцкі... Высоцкі... Ясна, рабіць мала чаго трэба, то суне нос, дзе іншым няміла. Толькі нейкі стары кажа, як яно бывала – гэты ўжо тут, самы ўдзячны слухач. Калі арганіст “дзыгар” рапараваў, механізм ды цыферблат, то гэны ўвесь час ля яго сядзеў. Адзін раз і мяне зацягнуў. Цікаўнасць, бачыце, яго брала. Прыглядаўся: “Можа, і самому калі давядзецца”. Рабіць няма чаго, то й лазе.
        Праз некалькі хвілін мы развіталіся і пайшлі, адмовіўшыся ад другой чаркі “мёду”.
        ...Але хай мяне пярун лясне на божае нараджэнне, калі нашы прыгоды на гэтым скончыліся. Мы падыходзілі да замкавай брамы, і тут мне цюкнула ў галаву:
        – Хлопцы, давайце зазірнем. Можа, яны, гэтыя “пані з манахам”, і сёння з’явяцца.
        Крыху падагрэтыя “мёдам”, яны згадзіліся. І вось мы досыць шумліва ўваліліся ў запаскуджаны двор. Месяц асвятляў ягоную палову, ляжаў на вежах касцёла за мурамі. І нічога.
        І раптам я, зірнуўшы на галерэю крыху правей, чым у той раз, заўважыў:
        – Хлопцы, унь яны.
        – Ды дзе? Нічога не бачу, – сказаў Шаблыка. – Ой, не, унь “яны”.
        Па галерэі, відаць, ужо канчаючы сваё начное шэсце, рухаўся цёмны доўгі цень і цень светлы.
        Секунда... трэцяя... зніклі.
        – Ну, самі бачылі, што б гэта магло быць? – спытаў я.
        – А д’ябал мяне варожы забяры, калі я ведаю, што гэта, – буркнуў Змагіцель. – Містыка нейкая, так яно і так, чэк тваю дрэк.
        – Ну, – уздыхнуў Шаблыка, – за лёс маладога пакалення можна не непакоіцца. Настаўнік беларускага прыгожага пісьменства хворы на містыцызм і лаецца, як басяк.
        Пакінуўшы замак, мы паціснулі адзін аднаму рукі і разышліся. Я папрамаваў уздоўж замкавага мура да плябаніі. Тут было цёмна, месячнае святло падала толькі на Альшанку і парк за ёй, і перасякалі гэта аліўкавае святло толькі чорныя цені ад вежаў.
        І тут, нібы мала мне было на сённяшні дзень, я пачуў справа, нібы з самога нутра мура, спачатку нейкае невыразнае “бу-бу-бу”, а пасля не менш невыразныя словы.
        Я ўзняў галаву – у бойніцы ніжняга бою цьмяна вымалёўвалася пляскатая белая пляма. Аблічча. І на гэтай невыразнай пляме варушылася нешта цёмнае. Рот. Я мог бы чыркнуць запалкай, але словы раптам сталі больш выразныя, хаця і ўрыўчатыя, і ў гэтым ужо не стала патрэбы.
        – Адыдзі. Адыдзі... Мой дом, мой замак, мая крэпасць. І што над ёй – маё... І пад ёй... Я вам дам, душагубцам, я вам дам цыклон... Людажэры... Фашысцюгі клятыя... Жыць хачу!.. Жыць!.. Дзеткі глядзець, просяцца... Вартую, вартую іх... І патаемнасць вартую... Ізыдзі!
        Я міжволі паскорыў крок, абы не чуць гэтага вар’яцкага блекатання, і аж пакуль не выйшаў на азораны месяцам краёчак става, наўздагон мне далятала:
        – Бу-бу-бу-бу.
        Падыходзячы ўжо да плябаніі, я падумаў, што так, магчыма, і вар’яцтва, але нейкае дужа ўжо асэнсаванае. Зручнае для чалавека вар’яцтва. Лапатуху таксама нельга было пакуль выкрасліць са спіска. На яго, пакуль тое, таксама яшчэ падала падазрэнне.
        
        
        _______________
        1 Бац – пацук (дыял.).

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2020. Беларусь, Менск.