|
РАЗДЗЕЛ XIII
НАРАДА ДВУХ КАВАЛЕРАЎ, АДНАГО ЎДАЎЦА І АДНАГО ЖАНАТАГА
|
|
|
Раніцай я пазваніў у Кладна Максіму Смыцкаму, аднаму з лепшых, калі не лепшаму, знаўцу горада і гісторыі яго і наваколля. І, на шчасце, застаў яго дома.
– Слухай, Максіме, ты гісторыю з Альшанскім замкам чуў?
– Дружа, ты мяне за дзіця лічыш. Хутка пасадзіш за парту і прымусіш вучыць...
– Што?
– Ну, “сам сабе катлетку смажыў і запэцкаўся ў сажу” або “ў Мані верны быў баран, сабаку вярнейшым не быць: куды б дзяўчынка ні пайшла – баран за ёй бяжыць”.
– Угм. Ты яшчэ ўспомні “Anna und Marta baden”1. Замак у Альшанах бурыць хацелі...
– Хто?.. Ах, сек тваю векі... Хто?!
– Гэтага сказаць не магу. Слова даў. Абяцалі не расцягваць. То вось ты як “ахова помнікаў культуры” пра гэта помні і пры выпадку настраш. Дошку новую павесьце.
– Ах, чорт! І яшчэ легенда за ім такая прыгожая. Халлера!
– Магчыма, яна і мае пад сабою нейкі грунт.
– Які?
– А ты пра бунт Валюжыніча чуў? І пасланне біскупа Кладзенскага?
– “В лесу родилась елочка”.
Ён быў вельмі падобны да Мар’яна. Гумар у нас амаль ва ўсіх адзін: гумар эпохі і яе манера жартаваць. І ўсё ж ён быў не тое, не тое. Хаця і энцыклапедыя на дзвюх нагах.
І тут мне нешта цюкнула ў галаву.
– Максіме, што ты знаеш аб расстраляных у апошні дзень немцамі ў Кладна?
– Ёсць такі помнік. Стэла, праўдзівей. Толькі тут іх палову нібыта расстралялі. Частку далей, пад Беластокам. І невядома, каго дзе. Расстраляныя былі палякі і беларусы. Ва ўсякім разе, і там і там адэкватныя і двухмоўныя стэлы.
– Тэкст памятаеш?
– Памятаю, але лепей, дзеля вернасці, па картатэцы.
Хвіліна паўзы.
– Ёсць, слухай, – і далей тэкст.
Tu spoczywaj? zwtoki
22 bojownik?w Ruchi Oporu,
zamordowanych przez hitlerowc?w
w dzie? 17.VII.1944
І далей пералік прозвішчаў:
A.Ob?ocki z Krakowa.
P.Romski… . . . .
Яшчэ прозвішчы і пасля, як апошняе пацвярджэнне:
I.Stankiewicz z Olszan.
W.Wysocki z K?adna
oraz 17 os?b nieznanych.
Cze?? ich pami?ci.
І ніжэй па-беларуску:
Тут спачываюць астанкі
22 байцоў Руху Супраціўлення,
замардаваных гітлераўцамі
ў дзень 17.VII.1944 года
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
А.Аблоцкі з Кракава.
П.Ромскі... . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
І.Станкевіч з Альшан.
В.Высоцкі з Кладна,
а таксама семнаццаць чалавек невядомых.
Вечная слава памяці герояў.
– Дзякуй, Максіме. Да сустрэчы. – Я павесіў трубку.
Чаму мне стукнула ў галаву спытацца пра гэта? У гісторыі гэтай усё было загадкай, і таму даводзілася прыглядацца да ўсіх. Што азначаў чалавек пад вокнамі? Выпадак у музеі? Усыпленне сабак? Забойства (так, я падсвядома ведаў, што то было забойства, і нават жадаў гэтага, іначай гэта была б занадта дурная смерць)? Запіска, напісаная маёй рукой? Дзіўныя і дзікаватыя людзі ў Альшанцы (а я ўмудрыўся праверыць: ніхто з іх ужо два месяцы не быў у нашым з Мар’янам горадзе)? Урэшце, уся гэтая гісторыя са старой легендай, і дзіўная яе сувязь з сучаснасцю, і дзіўны паварот старой казкі. Ды і ўвогуле, куды мог падзецца такі чалавек, як Валюжыніч? Хаця. Мог жа Кучум пасля апошняга разгрому пагнаць каня, і сляды яго, як кажа вялікі гісторык, “загубіліся ў цемры гісторыі”. І гісторыя гэта – мая гісторыя, а не тая – дужа паскудная, дужа шмат у чым страшная гісторыя.
Вельмі мне не хацелася ісці да Хілінскага, але трэба было. Можа, даведаўся чаго ад Шчукі? Але я цягнуў і цягнуў. Выйшаў да “Святога Герарда”, купіў цыгарэт, на гэты раз “Шыпка” была, а “БТ” толькі адзін блок. І за гэта дзякуй добраму чалавеку, што прыберажэ.
– І надоўга, таварыш Косміч?
– Ды не, дні на два, а там зноў...
– Усё шукаеце? – пытае ён.
– Шукаю.
– Бывае, што і знаходзіце?
– Бывае, што й знаходжу... Часцей за ўсё знаходжу... Тут лобам і азадкам трэба мур прабіваць. – Я цягну візіт да Адама як магу. – Дурная справа няхітрая.
– Угм. Тады ў гэтым горадзе тры чвэрці такіх, “няхітрых”.
Я ўсё ж іду на галгофу. І калі Адам адчыняе мне дзверы, мяне, як у лоб чакухай. Той, што па абуху сякеры б’юць, калі яна завязне ў пні.
...сядзяць за сталом і чаёк папіваюць палкоўнік Шчука і Росцік Грыбок. Мяне ад гэтай ідыліі ўдарыла, нібы аб мур. І адначасова зноў узнік жах. Праўдзівей, ён жыў увесь час. Жах перад той запіскай. Перад уласным почыркам. Шчыра кажучы, ні да таго, ні пасля я, у самых складаных абставінах, не баяўся. Але адна справа забіць на вайне, у вулічнай бойцы з вулічным дзярмом, у стане афекту. І зусім іншая справа, калі вашывыя грошы ўстаюць паміж табой і другам, калі чалавек за спадчыну забівае адзінага друга. Так подла выбавіўшы яго з дому.
Толькі тады, калі людзі – усе – зразумеюць гэта, толькі тады прыйдзе справядлівасць. Да гэтага яе марна чакаць.
– Што гэта ў вас гаворка і шумна, нібы ў лазні?
– Гулка, – нечакана сказаў Грыбок, – як у лазні або ў залі для наведвальнікаў у 9-й клініцы.
– А што, і там пабываў? – спытаў я.
– Пабываў. Але там ляжаць – гэта прабач мне, божа...
І праўда, куды ён туды, такі Грыбішча? Дурное меркаванне.
– Я ўсюль пабываў, – сказаў Росцік.
– Ну на Паўночным полюсе не быў, – сказаў я.
– Досыць вам, – раптам адрэзаў Шчука. – Вы што, не бачыце, што ён нежывы ад прадчуванняў? Гэта ўжо ў нас, мясцовых дурняў, звычка дасціпнічаць ледзь не пад сякерай.
– Праўда, – прызнаўся я. – Часам страшэнна баліць галава. Праявы нейкія дзіўныя ў сне.
– Ператаміўся ты, хлопец, адпачні, паспі, паплавай, закахайся, – сказаў Шчука. – Кінуў бы ты гэтую справу. Выедзенага яйка яна не варта. Падумай, што тут да чаго. Дзе плес, а дзе лес? Дзе пасцель, а дзе касцел? А каб заспакоіцца – скажу: почырк не твой, Антось. Экспертыза графалагічная. Амаль не адрозніш, але не твой. Папера – твая.
У мяне закруцілася ў галаве. Яна за апошні час так трашчала, што я баяўся, а раптам гэта я ў забыцці чагосьці нарабіў. Таму на апошнія словы я не адрэагаваў.
– Хто ў дом хадзіў? – сказаў Шчука. – Хто ведае почырк?
– Ну-у, бацька... цётка... Вы... Ну, суседзі... Мар’ян... Зрэдку калегі па працы.
– Адпадаюць.
– Ну, на жанчын не падумаеш, – раптам сказаў Хілінскі, – дый была яна адна. І зараз яе няма.
Я ўдзячны быў яму, што не даў мне назваць імя Зоі. Апошняя гэта справа мужыку каціць бочкі на жанчыну, якая была з ім.
– Добра, – сказаў Шчука. – Гэта, напэўна, не звязана з усімі падзеямі, твая старая байка. Дарэчы, вазьмі кнігу і – вось тут на кальку зроблена некалькі копій... Арыгінал пакінем у сябе. А што ў цябе новага?
Я коратка расказаў.
– Вось гэта ўжо цікава, – сказаў Шчука. – І галоўнае, мы самі не ведаем пра расстраляных, хто, за што і як. Калі нешта цікавае даведаешся – гавары вось з ім, – кіўнуў на Адама. – А сам сваёй справай займайся.
Эге ж, так я і магу заняцца толькі сваёй справай.
– А пра таго Высоцкага, што ў трыццаць дзевятым павесілі, – цягнуў далей Шчука, – то я памятаю той працэс. Адзін з найбольш шумлівых. І сапраўды, казалі – падкладка палітычная. А больш нічога не ведаем. Архіў згарэў.
Я зноў наліў сабе вады і выпіў.
– Чаго ты п’еш, як з пахмелу? – спытаў Хілінскі.
– Нешта смага апошні час мучыць. І ў галаве дзіўны туман... Ну, а як наконт тых, расстраляных? А наконт тых, што забілі ў Кладна?
– Кажу табе, – сказаў Шчука, – архівы згарэлі. Архіў суда – згарэў. Пра Варшаву і казаць няма чаго. І кладзенскі архіў гестапа таксама невядома дзе. Згарэў? Ці не схавалі толькі самі немцы. Вывезці не паспелі. Занадта хутка нашы ішлі.
– Лічы, – умяшаўся Росцік, – 26 чэрвеня Віцебск, 27-га – Орша, 28-га – Магілёў, 3 ліпеня – Мінск, напярэдадні – Вілейку. Бачыш, як абкруцілі, абклалі. Тваіх кладзенскіх расстралялі 17-га. Ну, а Кладна мы ўзялі 18 ліпеня. І значыць, маглі не паспець тыя вывезці архіў і нарабаванае ведамствам Розенберга.
– А што ты рабіў, што быў скандал у Альшанцы? – Хілінскі круціў у руках адну з істужак.
– Замак фатаграфаваў, – змрочна сказаў я. – Выдам пасля плёнку японцам.
– Прыціснуць табе калісьці твой доўгі язык, – буркнуў Грыбок.
– Не прыціснуць, – сказаў палкоўнік. – Таму з ім і дзелімся. Таму і размова з ім ідзе тут, а не там... Нягледзячы на некаторых.
– Стужка гэтая не палімпсест2, – раптам сказаў Хілінскі. – Выскаблівалі пергамент па нейкай другой прычыне.
– Маскіравалі нешта? – спытаў Грыбок.
– Хто ведае? І думаю, што, можа, клей, якім прымацоўвалася стужка да прадмета, – пахмура сказаў Хілінскі. – Толькі што гэта за прадмет? Дзе яго знайсці? – І дадаў, гледзячы на тое, як я зноў п’ю ваду: – Усё ж думай і ты, Антось. Замест рэбуса.
– Я той рэбус ужо і без прадмета разгадаў. Мяркую, правільна.
– Схіляюся да тваёй думкі, Антось, што тут ёсць нешта, – сказаў Адам. – Наўрад ці чалавек не зашыфроўваў бы нешта не важлівае. Але... не лезь занадта ў справы Андрэя і унь... Росціка. Твая справа – гісторыя. Твая справа – вось гэта. А ты яму часам падай толькі тое, што палічыш як патрэбнае... І яны табе патрэбнае скажуць... Што цябе тычыцца. Дапамогуць. Але дапаможаш пасільна і ты.
І ён з націскам сказаў:
– Калі вырашаць за патрэбнае заняцца справай.
– Смерць майго Мар’яна – і не палічыць за патрэбнае?..
– Бо гаварыць пра свае справы з іншымі, – перабіў ён мяне, – яны не любяць. А часам проста не маюць права. І ты іх не вінаваць. Не лезь да іх, а яны – да цябе. Калі нешта сур’ёзнае здарыцца – разбяруцца самі.
Я быў ледзь не ў ярасці, хаця й халоднай. Не лічыць за сур’ёзнае – такое?
– Не лезь ты ў бутэльку, – сказаў Шчука. – Калі гэта было забойства – рана ці позна яго раскапаюць.
– Хто гэта раскапае?
– Мы.
– Што ж, памагай бог, – суха сказаў я.
Хілінскі выйшаў мяне праводзіць. Стоячы на гэтай занюханай пляцоўцы, размаўлялі.
– Слухай, што гэта абазначае, тваё В?
– Тры, – сказаў я.
– Гм. Ну добра. І вось што, паспытай, хто такі Боўбель. Банды якога ў вайну і пасля вайны каля Альшан хадзілі.
– Што, так важна?
– Шчука лічыць.
– Тады можна.
– Лухта нейкая атрымоўваецца з гэтай палосай, – сказаў ён. – Акрамя вось тут: “Слуцкай брамы” і слова “смага”.
– Чаму так?
– Не ведаю... Ну а як, рыбка там у вас ловіцца?
– Не ведаю, – у тон яму адказаў я.
– Спытай, калі ловіцца, можа, й я да цябе пад’еду. А што яшчэ рабіць пенсіянеру?
– Ведаеш, пенсіянер, – сказаў я. – Каціся ты да такой матары...
– Качуся, – усміхнуўся ён і зачыніў дзверы.
_______________
1 Ганна і Марта купаюцца (ням.) – Заўв. рэд.
2 Пергамент, на якім адзін тэкст выскаблены, а паўзверх яго напісаны другі.
|
