|
РАЗДЗЕЛ II
У ЯКІМ Я ЗАШМАТ БАЛБАЧУ І, НАСУПОР ЛОГІЦЫ, ШКАДУЮ ПРАВАКАТАРА
|
|
|
Ледзь я паспеў на пару дзён вярнуцца ў родныя пенаты, ледзь скінуў рукзак, як забрынчаў у нежылой кватэры званок і я ўбачыў у дзвярах твар “містэра Сміта з Бобкін-стрыт”.
– Я на хвіліну да цябе... На вось, тут копіі з тваіх істужак і з тых літар, што не расшыфраваў. Думай. Прыхавай толькі добра. А кніга няхай пакуль застаецца ў Шчукавым ведамстве. Так больш надзейна... Э, брат, ды ты нешта зблажэў на вясковых харчах... Дык вось, прыходзь у восем чай піць. Шчука прыйдзе.
– Дзякуй. – Я ледзь паспеў сказаць гэта, а ён ужо выпарыўся.
Адну копію я занунуў у патаемнік (палову), другую палову засунуў у дзесяты том трэцяга выдання твораў Леніна, стар. 492, дзе “Беларуская сацыялістычная грамада”. Тое ж зрабіў і з іншымі паловамі. У “Матэрыялы па археалогіі”, выданне АН за 1960 г. Ва ўспаміны А. фон Цірпіца, у “Анталогію беларускага апавядання”, т. ІІ, стар. 289.
Калі падчас маёй адсутнасці нехта і зробіць дакладны вобыск, то чорта ператрасе ўсе выпадковыя кнігі. А калі ва ўсе адразу, то палез бы хіба адзін я, балван, дый тое наўрад.
Пры гэтым я ўспомніў, як зайшоў аднойчы з сябрамі да знаёмага, таленавітага лайдака, і ўбачылі мы, што вакол кніжны развал, а гаспадар ліхаманкава гартае нейкі том.
– Ну вось табе. А мы хацелі табе прапанаваць па піва збегаць... А ты... Ды, відаць, ты працаваць пачаў.
– Э-э, – з прыкрасцю адмахнуўся ён. – Не ў тым справа. Вось схаваў ад жонкі сто рублёў у кнігу, дый забыўся, у якую.
Рагаталі мы тады ўсе, як гіены.
Роўна ў восем я ашчаслівіў суседа сваім візітам. І адчуваў бы сябе зусім добра, каб не ўбачыў на тахце побач са Шчукам яшчэ й лейтэнанта Клепчу, якога я па вядомай прычыне не паважаў і паважаць надалей не збіраўся. Цярпець не магу “няўхільнасці”, “праніклівасці” і адкрытага любавання сабою. Ды і ўвогуле ён тупак.
Хілінскі, паставіўшы на стол шклянкі, разеткі, вазачкі з трыма рознымі варэннямі і іншае такое, разліваў зараз гарачы, амаль чорны з адлівам у бардовае чай.
– Слухай, можа, ты спачатку пад’еў бы чаго? Кураня ёсць халоднае, можна падагрэць. Аліўкі.
– Ды не, сыты.
– Тады пі чай. Расказвай.
– Толькі занадта ў псіхалогію не лезь, – сказаў Шчука. – Гэтая дама ў нас рэдка начуе.
Я расказаў пра ўсё, што паспеў зведаць. Баюся, што балбатаў досыць доўга і бязладна, але яны слухалі ўважліва.
– Скончыў? – спытаў урэшце Шчука. – Наконт тых, што расстралялі, – вось гэта цікава. Ведалі мы пра расстрэл, а пра абставіны, якія яму спадарожнічалі, на жаль, мала. Наконт пакарання смерцю брата Высоцкага за падполле – таксама не ведаем нічога. Прозвішча толькі – Уладак Высоцкі. А пра таго, каго на смерць палякі ў трыццаць дзевятым асудзілі – ну пра гэта таксама ненашмат болей ведаем.
– Архіў згарэў, – сказаў Хілінскі. – Але чуткі, што забіты быў правакатар, – яны былі. Вось партрэт таго, Крыштофа.
– Крыху падобныя, – сказаў я. – Вы не маглі б мне зрабіць копію?
– Бяры, – сказаў Шчука. – Гэта і ёсць копія. Кепская. Бо і фатаграфія была кепская... А яшчэ бярыце вось гэта. Ледзь адшукаў.
Гэта было некалькі газет, парудзелых ад старасці і пацёртых на сугібах. І адразу ў вочы кінуліся занадта буйныя загалоўкі (ясна, для напаўмяшчанскага тады Кладна гэта была сенсацыя, выбух бомбы).
Загалоўкі крычалі, абяцаючы раскрыццё злачынства ў вячэрніх ці заўтрашніх нумарах. Тых, на жаль, не было.
– Забойца спайманы!
– Двайнік пойдзе пад суд! (Гэта яшчэ што? Які да ліха двайнік?)
– “Ён забіў асведаміцеля”, – кажа памочнік пракурора.
– Меркаванні ці праўда?
– Чытайце ў наступным нумары!
Наступных нумароў не было.
– Іх і не магло быць, – зразумеў Шчука мой непаразумелы позірк. – Праз два ці тры тыдні немцы зрабілі правакацыю на радыёстанцыі Гляйвіц. Што гэта азначала?
– Вайну з Польшчай.
– І не толькі. Гэта яшчэ і бамбёжка Кладна, і наш паход на Заходнюю Беларусь, і два разы, ды не, наконт Кладна – чатыры агнявыя валы. Франты. І горад гарэў, і архіў згарэў. А часткова, можа, пабралі немцы. А астатняе спалілі. Увесь квартал вакол архіва выгараў.
– Адкуль жа тады ведаюць пра страту Крыштофа?
– Дзве адхіленыя апеляцыі аб памілаванні, – сказаў Хілінскі. – Кажуць, занадта жорстка забіў, калі нават правакатара. Ну і прамільгнула ў некаторых газетах і штотыднёвіках звестка, што прысуд выкананы. Не ведаю ўжо, хто іх на грані вайны інфармаваў. Я помню толькі нататкі ў часопісах “Gazeta Polska”, “Polska zbrоjna” (ну, гэта санацыйныя подціркі), ды яшчэ ў “Czas’e” (гэта кансерватысты кракаўскія). У газетах колькі ні шукаў – не знайшоў.
– А ў пазнейшых?
– Пазнейшых не было. Беларуская прэса ў Заходняй толькі стваралася, і рукі не даходзілі, каб пра старое барабаніць. Пра новае трэба было гаварыць. Ну, а акупанты ліквідавалі ўсю польскую прэсу. Толькі пасля пачала з’яўляцца прэса “gadzinowa”. А падпольная прэса хаця і пачала існаваць ужо з кастрычніка 1939-га, але і ёй да справы Крыштофа Высоцкага было... Вось, займіцеся вы гэтым.
І тут упершыню падаў голас Клепча:
– Папрацуйце з гэтым. Гісторыка-рэвалюцыйнае мінулае – цікавая штука. І дужа карысная. Выхоўвае людзей... Моладзь... У духу, так бы мовіць...
Шчука зморшчыўся:
– Чорт вас ведае, Якубе, як вы любую думку, нават самую правільную, адным сваім стылем, адной казёншчынай здатны спаскудзіць і апошліць.
Клепча чамусьці на мяне, а не на Шчуку пакасіўся з яўнай варожасцю. Я думаў таму, што графічны аналіз давёў, што не маім почыркам была напісана запіска, якая выбавіла Мар’яна з дому насустрач смерці, а тым самым і гіпотэза Клепчава была падсечаная пад корань і пляснулася ў багно. Шчука неўпрыкметна падміргнуў мне.
Клепча, на шчасце, хутка пайшоў. Мы некаторы час досыць прыгнечана маўчалі. Урэшце Шчука сказаў:
– Ты, Адаме, тэкст адной афіцэрскай атэстацыі ведаеш? Праўдзівай, хай мне ў Аўстралію праваліцца... Хочаш, павесялю?
– Ну. Валі.
– Дык вось: “За время службы показал себя как грамотный, но недостаточно дисциплинированный офицер. Как летчик подготовлен хорошо. Летных происшествий и предпосылок к ним не имеет. В общественной жизни никакого участия не принимает. Уставы и наставления… знает хорошо, но в повседневной жизни ими не руководствуется, т.к. нарушает воинскую дисциплину. Имелись случаи самовольного ухода со службы. По характеру упрям. На замечания реагирует болезненно. В обращении с товарищами и старшими вежлив. В быту опрятен, по внешнему виду аккуратен. В вопросах внутренней и внешней политики… разбирается правильно. Государственную и военную тайну хранить умеет.
Вывод: Занимаемой должности соответствует”.
Памаўчаў.
– Ну дык “соответствует ли Клепча занимаемой должности…”?
– Ну павесяліў ты нас, – сказаў Хілінскі.
– Улічы, сапраўдны дакумент.
– Дык вось, шаноўны Андрэй Арсенцевіч, – сказаў Адам, – характарыстыка крыху кульгае. Не зусім ён такі. Не лётчык. Дастаткова дысцыплінаваны. У грамадскім жыцці прымае ўдзел (нават там, дзе не патрабуюць). У паўсядзённым жыцці ўставамі і настаўленнямі карыстаецца (па літары, а не па духу іхняму) занадта старанна, аж нудзіць хочацца. Дысцыпліну не парушае. У самаволку не ходзіць. Упарты, але з дужа старэйшымі падатлівы. На разумныя заўвагі аніяк не рэагуе... “Занимаемой должности”... Ох, давядзецца табе, дружа, узяцца за яго, бо іначай ён такіх дроў наламае, што трэскі паляцяць... А ты што скажаш, Косміч?
Я не хацеў, каб маю шчырую думку палічылі за асабістую непрыхільнасць, і таму адказаў унікліва:
– Гаворыць газетнымі штампамі, але на самай справе больш разумны, але нават па выгляду не здаецца, што распявае раніцай у туалеце розныя там... харалы.
Адсмяяліся. Пасля я спытаў:
– Дык хто быў той, забіты? Ну “правакатар” той? Ці асведаміцель, як яго?
– Сын палясоўшчыка аднекуль з-пад Замшан, – адказаў Шчука.
– Гэта пятнаццаць кіламетраў ад Альшан?
– Ну так.
– Мала надзеі занайсці, – падумаўшы, сказаў я. – Колькіх палясоўшчыкаў у вёскі перасялілі, на іншае месца перавялі. А колькіх немцы расстралялі. Верагоднасць сустрэчы – нуль... Але паспрабаваць трэба.
Я паспрабаваў. І здарылася дзіва. Былы палясоўшчык Андрон Сай па-ранейшаму жыў, праўдзівей, дажываў век у той жа самай леснічоўцы ля Замшан ва ўрочышчы Цёмны Бор.
Дзень ладна ўжо хіліўся да вечара, калі я злез з аўтобуса і заглыбіўся досыць добра ўбітай, хаця крыху і затравелай сцежкаю ў лес. Спачатку празрысты, прабіты наскрозь ружовымі прамянямі сонца, ён з кожным крокам рабіўся ўсё больш і больш цёмны. Сям-там нават пераспелыя хвоі стаялі так густа, што святло пачынала спачатку блытацца ў іх, высвятляючы то мядзяны – не абхапіць – стаўбур, то выварацень велічынёю з хату, цёмны і кашлаты, як мядзведзь (калі ўявіць такога – неіснуючага па велічыні – мядзведзя). Спачатку яшчэ трапляліся крыжыкі заечай капусты, пярэсты падалешнік, плеці завільца, але ўсё радзей і радзей, аж пакуль не саступілі месца пругкай гліцы, якая капілася тут дзесяцігоддзямі.
“Відаць, заказнік”, – падумаў я, і пазней выявілася, што меў рацыю.
Цямней і цямней. Сцежка ўжо ледзь святлее ў цемрыве. Зашалахцела нешта ў траве каля сцежкі. Вожык? Або мышкуе куніца?
Мне зрабілася ўжо зусім непрытульна, і гэта ўсяго за нейкі кіламетр ад дарогі, калі наперадзе нібы крыху заяснела. У досыць моцным прысмерку я ўбачыў ці маленькую рачулку, ці вялікую ручаіну, якая трохі лявей пашыралася не то ў копанку, не то ў натуральны ставок, абкружаны вянком з цёмных у гэты час вербаў.
Крыху правей стаўка, чарнейшыя за сцяну лесу, бачныя былі нейкія будыніны, і раптам на адной з іх бліснуў аранжавы цьмяны прастакутнічак. Акно.
Я перайшоў ручаіну – два бярвенцы з хісткімі парэнчамі – і папрамаваў у бок агню. Рэдкімі прывідамі праплывалі паўз мяне беластволыя яблыні і змрочныя высокія грушы.
Перад ганкам – хоць ты яго ў панскі фальварак – шырокі, з драўлянымі слупамі-калонамі навес. Аднекуь з цемры высунуліся бязгучна два чорныя цені. І амаль адразу адчыніліся дзверы, і на парозе ў пляме святла стаў яшчэ адзін цень (бо святло было за ім) са стрэльбаю ў руках.
– Гэта яшчэ каго нячысцік начамі носіць? – хрыплаватым голасам спытаў цень. – Вар! Вецер! Легчы. Дык што вам трэба?
– Я Антон Косміч. З горада. Мне патрэбен палясоўшчык.
– Ну, я палясоўшчык. Салвесь Цяцерыч.
– А-а... Андрон Сай.
– Гэта мой цесць.
– Пабраліся з яго дачкой? – спытаў я, як быццам чалавек можа прыдбаць сабе цесця нейкім іншым спосабам.
– Угм. З Ганнай.
– А цесць дзе?
– Дык ён на спакоі цяпер. Толькі які там спакой? Кожны дзень “вячэрні абход” робіць. Зусім як дзіця. Ды часам на магілцы сына пасядзіць.
– Чуў я гэтую гісторыю.
– Бываюць прасвятленні, але не часта. Вось ужо бліжэй да лета, – ён гаварыў па-ранейшаму суха. Не асэнсаваў падтэксту маіх слоў. – Дачка таксама была сведкай, але цяпер на Нарачы ў санаторыі. А я што ведаю? Я прымак, чалавек старонні.
– А мне вось і трэба паспрабаваць разблытаць гэтае павуцінне.
– Было такое, – зноў жа суха і спакойна казаў ён. – Быў у яе брат... І што быў правакатар, хадзілі такія чуткі. Але гэта я мог бы гэткае казаць, – голас ягоны падвышаўся і раптам сарваўся ледзь не на крык: – Сам пра сваю сям’ю я вольны казаць усё. Тут я сабе пан. А іншаму, які ўздумае паўтараць нахабна мярзотную брахню, я таго абарваць здолею ў секунду. Чым швэндацца пад чужымі платамі – займаліся б справай. Адвальвай, пакуль не пакаштаваў, што такое зарад буйной солі ў с... Цалуй прабой ды прамуй дамой.
Псы, пачуўшы гнеўную інтанацыю, усталі. Утаропіліся ў мяне. Злева здаравенны мардасты ганчак, чорна-рабы, у падпалінах, з шырокай галавой і тупой мордай, магутнага складу, а росту – мінімум васемнаццаць вяршкоў.
Справа – здаравенны кабель (але меншы за сабрата, усяго сантыметраў восемдзесят), шэра-рабы, вышэйшы на нагах, параты. Пры поглядзе на яго стала мне ніякавата.
– Не дрэйф, – з адценнем пагарды сказаў гаспадар, – не калаціся. Пакуль не скажу – не кінуцца.
– А я і не калачуся. – Гаспадар, відаць, быў здзіўлены маім нахабствам, бо я дастаў цыгарэту, працягнуў пачак яму (не ўзяў) і сказаў: – Тут во гэтага, шэра-рабага, трэба баяцца. Камусьці, вядома, іншаму, а не мне.
– Чаму? – пакепліва спытаў Цяцерыч. – Ён жа меншы.
– Парода злосная.
Даводзілася мне калісьці пісаць у адной з прац пра сабакаводства на старадаўняй Беларусі. І, здаецца, гэта быў адзін з нешматлікіх выпадкаў, калі такая адцягненая матэрыя прыдалася мне ў канкрэтным жыцці. Адсюль вывад: абстрактных, непатрэбных ведаў няма. Такое можа здарыцца ў жыцці, што толькі веданне таго, які чэшскі кароль разбіў манголаў, уратуе табе жыццё, і тады ты з радасці і Кузьму бацькам назавеш.
– Якая ж бы то?
– Гэта вандэйскі грыфон, – сказаў я. – Парода ад “шлюбу”, так бы мовіць, вандэйскіх ганчакоў з брэтонскімі грыфонамі (бачыш, ад іхняй рыжай масці і ў гэтага падпаліны ёсць). Страшэнна злосныя. Лепшых пры паляванні на дзікоў не знойдзеш. Ну і ў ганітве на ваўка амаль першыя...
Салвэсь раптам сеў побач са мною і выцягнуў цыгарэту.
– Ну а гэты, гэтыя – добрыя да людзей. І дзіўлюся я, дзе гэта ты, палясоўшчык і, відаць, добры егер, дзве такія рэдкія пароды здабыў. Бо ў Мінску мне сустракаць не даводзілася.
– Удалося дзівам. – Гаспадар відавочна палагаднеў.
– І сапраўды, дзівосы на калёсах. Такіх брудастых, як ваш Вецер, мне не даводзілася бачыць. А Вар? Гэта ж стэгхоунд, або аленны ганчак. У мінулым стагоддзі нават Сабанееў Леанід Паўлавіч (а ён паляванне і сабак ведаў, як ніхто, і я хутчэй богу ці сабе самому не паверу, чым яму) налічваў у Англіі – і толькі ў Англіі – усяго дванаццаць зграй, ці свор, бо кожная з адной своркі, з аднаго налыгача спускаецца.
– Ну, можа, з тых часоў развяліся.
– І тое. Толькі вось занадта ён рослы для стэгхоунда. Ці не павязвалі калісьці некага там з ягоных продкаў з гончай святога Губерта? Што ён, злобны, пешы, вязкі? Голас нізкі, моцны?
– Усё гэта ёсць. А рост? – Ён зусім ужо адтаў. – Можа, акселерацыя не толькі сярод людзей ідзе?
– А дзе ўсё ж стары? – занепакоіўся я.
– Прыйдзе. З ім на гэты “вячэрні абход” заўсёды мой Горд ходзіць, ньюфаўндленд. Нават прыцягне ў выпадку чаго.
– Га, ды ў вас тут чыстапародная псярня.
– Ды яшчэ Джальма, лягавая, хорта па-нашаму. – І раптам угледзеўся ў мяне. – А вы выпадкова не з лягавых?
– Выпадкова не з лягавых... Мне тут праўду з забойствам вашага Юлляна ўстанавіць трэба. Бо занадта вяжацца яно з некаторымі цёмнымі справамі. І ў вайну, і цяпер.
– А што толку. Павесілі ж забойцу. Не дапамаглі яму ні апеляцыі, ні касацыі. Ні з кога ўжо той помсты спагнаць нельга... Дый дзед мала што вам сказаць можа. Стаў зусім як дзіця малое. І гаворыць – мала што зразумець можна. А ў вайну ж праваднік у партызан. А ўжо пад семдзесят яму было. І дачка, жонка мая, у партызанах. А дзед ужо і тады быў горам сагнуты ды бядой біты. А зараз яшчэ горш... О, ды вунь ён і ідзе... Самі ўбачыце.
Садам набліжаўся да нас пры эскорце ў два сабакі вельмі высокі (хаця і сагнуты трохі), вельмі кашчавы і вельмі стары чалавек. Ішоў, цягнучы ногі і гледзячы ў нікуды.
Сеў побач з Салвэсем на прыступку, не павітаўся, можа, нават зусім не заўважыў старонняга. Глядзеў у ноч выцвілымі вачыма. А зусім сівыя, вілападобныя вусы (ні даць ні ўзяць перагорнутая дагары нагамі “іжыца”) адцянялі выпнутую, нібы ад векавечнай крыўды, ніжнюю губу і няголенае падбароддзе, а пасля спускаліся амаль да сярэдзіны грудзей.
– Тут, бацька, да цябе... наконт Юлляна... падрабязнасці чалавек ведаць хацеў бы.
Стары сядзеў з каменным тварам.
– Трэба хоць сёе-тое ўспомніць, бацька. Добры, відаць па ўсім, чалавек.
– Усе... усе людзі добрыя, – нібы ў трансе або ў трызненні, ціха пачаў стары, – і вось такое. Юллян... сынок... Пра жыццё тваё думаў... на смерць паслаў... Надта ўжо ласкавы, гады на чатыры старэйшы... І шчарбаты, як Юллян... двох пярэдніх... Ляснічым аж у Цешын, пад самыя... чэхі... Дакуманты... Школа повшэхна... Трыста злотых... У лесе... Застрэлены... Рэвальвера няма... І старэйшая мая пасля чэзла-чэзла дый памерла.
І раптам твар ягоны скрывіўся, як ад плачу, хаця вочы былі сухія.
– Няпраўда, што сыпаў, няпраўда, што выдаваў... Не мог сынок... Забіты сынок.
І тут я зразумеў, што мне ўсё роўна, вінен быў ці нявінен Юллян Сай. Мне стала нават крыху шкада яго. Шкада апасродкавана, праз гэтага дзеда, які плакаў з сухімі вачыма.
Нямая, бязмежная крыўда лямантавала ў гэтым земляным ужо целе, у гэтай істоце, якая некалі была чалавекам і перастала ім быць усяго за тую секунду, што спатрэбілася для нечага стрэлу. Ужо не было сілы, розуму, нават успамінаў. А крыўда жыла. Крыўда была мацнейшая за ўсё.
Я заскрыгатаў зубамі. Яшчэ раз – і на гэты раз ужо назаўсёды – я зразумеў: нічым на свеце, ніякімі нават вышэйшымі меркаваннямі нельга апраўдваць крыўду, якую наносяць жывому чалавеку.
Адмовіўшыся ад начлегу (я не мог болей быць тут, а дзед жа быў тут са сваімі думкамі звыш за чвэртку стагоддзя), я накіраваўся да сцежкі. Цяцерыч вызваўся праводзіць мяне.
– Бачыце, – сказаў ён, калі мы падыходзілі да дарогі, – няшмат жа мы даведаліся... Нічога, прыедзе жонка – яна, можа, больш раскажа. Я дам знаць.
І ўжо стоячы адзін і гледзячы на агеньчыкі, відаць, апошняга прыгараднага аўтобуся, я ўсё яшчэ нібы бачыў леснічоўку і цень чалавека на ганку. Чалавека, які глядзеў у ноч.
Мне зноў пашанцавала. Калі я вылез з аўтобуса, які не заходзіў у Альшаны, а прамаваў проста на Кладна, я ўбачыў, што месца маё займае нейкі чалавек, які здаўся мне нібы крыху знаёмы, а ад прыпынку збіраецца ад’язджаць на нейкай дзіўнай таратайцы, што памятала, мабыць, бацьку апошняга Альшанскага, пан фальварковец з-пад Альшан Ігнась Якаўлевіч Высоцкі ўласнай персонай.
– Стой, воўк цябе рэж, – прыкрыкнуў ён на каня і ўсміхнуўся мне. – Во і вам пашанцавала. Не трэба тых кіламетраў тэпаць.
– Што, адвозілі кагосьці?
– Ды так, кантралёр-рэвізор адзін быў у Семярыках. Датопаў да Альшанкі гэтыя чатыры кіламетры. Ды Ганчаронка сустрэў. Знаёмыя. Тут бухгалар да старшыні: “Хай яго Высоцкі падвязе. Чаго чалавеку ногі біць? Ну і, глядзіш, прыдасца некалі”.
Альшанскі яму:
– Трэба так гаспадарку і твае сальда-бульда весці, каб кантралёр-рэвізораў толькі з далікатнасці на прыпынак вазіць. Каб ведаў, што гэта мы не ад страху, а ласку яму робім. Ладна, хай Высоцкі адвязе.
– А мне што? Я і павёз. Служба такая.
– І што за чалавек?
– Ды дзіўны нейкі, маўчун. Толькі вуса й круціць ды, як каля замка ехалі, спытаў, ці гэта ён і ёсць.
– Нешта ён мне здаўся падобны на кагосьці.
– Ды і мне спачатку, здалёк. Недзе некалі нібыта бачыў. Пасля прыгледзеўся – не, зусім невядомая морда.
Цёмныя купы дрэў часам амаль змыкаліся над дарогай, утвараючы тунель. І ў канцы яго мігцела нізкая калючая зорка. Крыкнуў, заплакаў, зарагатаў у нетрах пугач. Пазнавата. “Песні” іхнія адышлі разам з вясной. Хаця бываюць сярод іх адзінкі, што плачуць і рагочуць летам, нават ранняй восенню.
– Ну а вы адкуль, так бы мовіць? – спытаў Высоцкі.
Маніць не выпадала. Шмат людзей бачыла мяне ў Замшанах, некаторыя (познія смаржкі, відаць, збіралі для аптэкі) – на сцежцы, што вяла да ўрочышча. Дый не люблю я гэтага занятку, акрамя тых выпадкаў, калі іначай – зарэз. І, самае галоўнае, чаму вучыла нябожчыца маці і што я запамятаў на ўсё жыццё: “Хлус павінен мець добрую памяць”. Сапраўды, павінен, каб пра нейкія падзеі не збрахаць таму ж самаму чалавеку зусім па-іншаму. Або проста прагаварыцца ненарокам, што не ў Магілёў ты ездзіў, а зусім у Гомель, дзе жыве былая каханка, пра існаванне якой жонка або, яшчэ горш, нявеста вельмі добра ведалі, але лічылі гэта “грахом маладосці, калі ён яшчэ не быў знаёмы са мною”.
– З Замшан еду.
– І ў Цёмным Бары былі. – Мне здалося, што ён нібы на хвіліну напружыўся, але гэта ён проста крыху пагладзіў каня па рэпіцы. І зноў тая ж лянотная грацыя.
– І там быў.
– Ну і што ж вы там выкапалі? Гэта ж, пэўна, справа таго ж Юлляна Сая?
– Таго.
– А божа, як жа яна мне абрыдла. Столькі год мінула, а ўсё адно як пачне ўспамінаць нехта “дела давно минувших дней” ды што было “за польскім часам”, і варта яму тую справу ўспомніць – неадменна нейкая зараза на мяне пакасавурыцца. Хоць ты ад людскіх вачэй у самбук1 бяжы ці ў каноплі.
– То чаму б вам не з’ехаць адсюль?
– Я не адчуваю сябе вінаватым. Не хачу, каб нехта думаў: “Ага, дапякло... Мабыць, ведала аб нечым кошка”. Ну і потым, што я ў іншым месцы? А тут мая зямля, спрадвеку мая.
– Родны той куток, дзе рэзан пупок?
– Ды не, проста там, дзе ўпершыню сябе адчуў. Што можаш рабіць сёе і тое, думаць сёе і тое, ісці туды і сюды. Дзейнічаць. Пупок мне маглі недзе і ў Рыме рэзаць, а калі, скажам, немаўляці і месяца не было, як яго адтуль вывезлі, то што яму Рым? Вось і мне так. Маё ўсё тут.
Памаўчаў. Квакша крычала недзе ў шатах дрэў:
– Ну і што? У чым пераканаліся?
– Ні ў чым. Правакатар або не – таямніца сія вялікая ёсць.
– Не лезу я ў гэтыя справы, – хвіліну памаўчаўшы, сказаў ён. – Дый потым справа цёмная, правакатар ці не. Хто давёў? Хто адваротнае, ядры іх у корань, давёў?.. То ж бо... Можа, правакатар, а можа, проста ахвяра. Хто можа судзіць? Торкнуў нехта з вышэйшых пальцам, і добра там разабраліся ці памыліліся – і вось ужо на табе, чалавеча, колькі там залатнікоў свінцовага бобу.
– Так, – сказаў я, – довадаў ніякіх. Пустая справа. Чым хутчэй пра яе забудзем – тым лепей.
Золкай сырасцю павеяла з цёмных нетраў пушчы (відаць, непадалёк дарогі быў вільготны яр). І зноў прарэзаў ноч крык пугача.
– Пагамонім? – спытаў раптам Высоцкі з гарэзлівай усмешкай.
– Як пагамонім?
– А вось так.
Ён прыклаў далоні чоўнікам да рота, і раптам у дваццацёх сантыметрах ад мяне прагучаў злавесны, жудасны кліч-прызыў:
– Ку-га. Ку-га-а-а... Гха-га-га-га-га.
Падмануты пугач адказаў з лесу. І зноў адказаў яму Высоцкі. І зноў. І толькі потым пала ціша. Пугач, відаць, усё ж адчуў нейкую ненатуральнасць у адказе-вызаве. І, можа, яму проста абрыдла.
– Ведай нашых, – засмяяўся Высоцкі. – Падманулі мы ўсё ж яго.
– Совы – сімвал мудрасці.
– Значыць, і мудрасць падманулі.
– Не заўсёды гэта канчаецца дабром.
– У жыцці вельмі многае не канчаецца дабром. – Паціснуў плячыма. – І скажыце вы. Усе гэтую няпэўную гісторыю памінаюць. А я яго толькі раз бачыў на дні нараджэння брата (заскочыў Крыштоф на гадзінку), а вось брата гэтага, Уладка, якога немцы за падполле расстралялі, ніхто і не ўспомніць.
– Людская ўдзячнасць.
– Ну людскую ўдзячнасць і ўзаемадапамогу мы ведаем: “Як п’юць ды ядуць, дык нас не завуць. А як с...ць і д...ць, дык нас ішчуць”.
– Гэ-э, браце, плюнь. З часам усё-ўсё ўсплыве наверх. – Вознік пакасіўся на мяне, але нічога не сказаў.
_______________
1 Самбук – бузіна.
|
