2. МІЛАСЭРНАСЬЦЬ УНАЧЫ
"Ну, вось табе й пачатак, -- думала Марыя, пакуль тыя абедзьве балбаталі міжсобку. -- Я ўв астрозе зь дзьвюма прасталыткамі, далёка ад усіх знаёмых, на чужыне, ня ведаючы мовы, звычаяў, законаў, людзей, і падацца няма куды. Вось так я пачынаю сваё жыцьцё тут. ...А недзе ў гэтым горадзе гуляе забойца маіх дзяцей і маці. І, напэўна, трымаецца як паважная асоба, а мо, цяпер нават і сам бацька... Ці я на правільным шляху? Які шлях? За кратамі ўв астрозе?"
Раптам Марыя мусіла стрымаць нарастаючы сьмех. Ёй пачулася, што яна зараз выбухне жахлівай трасцай, рагочучы зь сябе, з гэтага Богам праклятага сьвету й з таго, што называецца справядлівасьцю. Калі б яна не ўстрымала сябе, яна раскацілася б такім рогатам, пакуль кожная фібра ейнага цела не запрасіла б перадыху. Не магла яна. Ня мусіла. Яе б тады запёрлі ў вар'ятні, і тады, яна ведала, яна была б галавой у пятлі.
Успаміны ахлынулі яе, і яна вярнулася ў сваё горкае мінулае.
...Пачалася вайна. Рэшткі Чырвонае Арміі грувазьдзіліся па дарогах, хаваліся па лясох, і лавіна немцаў як зьмяла іх усіх мятлой.
Але за тыдзень да гэтага пашталён прынёс ёй той жахлівы афіцыйны ліст. Ён суха й коратка паведамляў, што ейны малады муж, Уладзімер Каравай, прапаў бязь вестак. "Прапаў" -- было ключавое слова. Ці то забіты, ці то трапіў у палон. Яна суцешвала сябе толькі надзеяй, што Валодзя некалі вернецца й яны зноў зажывуць, як і жылі.
Бацьку свайго яна ня памятала. А адного разу маці сказала, што Марыя яго ніколі й ня бачыла. Ён загінуў недзе ў акопах Першай усясьветнай.
Цяпер у яе на руках засталіся двое дзетак. Да нядаўняга часу яна працавала ў вясковай школе. Сям'я неяк зводзіла канцы з канцамі, жывучы на Марыін заробак і мізэрную плату, якую муж і ейная маці атрымлівалі ў калгасе. Цяпер Валодзі няма, можа, яно й лепш.
Іхная вёска Шулы, што была за паўвярсты ад гасьцінца, месьцілася на ўскраі лесу. Доўгімі начамі ды хмарнымі днямі гасьцінец быў запоўнены адступаючай Чырвонай Арміяй. Пагоднымі днямі яго спаралізоўвалі нямецкія самалёты.
Вяскоўцы прыціхлі ў чаканьні невядомага. Яны так нацярпеліся ад расейскіх калгасаў, што былі б ужо рады любым зьменам. Старая народная прымаўка спраўджвалася, як і стагодзьдзі раней:
Тата, тата, чорт у хату!
Няхай, сынку, абы не маскаль.
Шулаўцы выпілі свой горкі кубак да самага дна. Адыход расейцаў аднаўляў іхныя спадзяваньні на лепшую долю. Ёсьць жа ж Бог на белым сьвеце, які мусіць кампэнсаваць урэшце ўсе нягоды, што яны пацярпелі.
Ніводнай усьмешкі не было на тварах вяскоўцаў. Іхныя сваякі таксама былі мабілізаваныя ў войска, каб абараняць гэны ненавісны каланіяльны рэжым і "святую Русь-матушку" -- выток усіх іхных няшчасьцяў і нягод. Панурыя твары старых вяскоўцаў выяўлялі трывогу: узгадваліся "даўнешыя" часы, калі немцы акупавалі частку іхнае краіны ў Першую ўсясьветную вайну. Паводле сваіх успамінаў яны й намагаліся збудаваць выяву тых немцаў, што меліся стаць іхнымі гаспадарамі заўтра і назаўсёды.
Надвячоркам неба праясьнілася й сонца заўсьміхалася зьнявечанай вайной зямлі. Гасьцінец быў настолькі затоўплены, што ў выпадку лётнай атакі разьбегчыся ўмомант было б проста немагчыма. У пацьверджаньне сваёй рэпутацыі за спалучэньне пунктуальнасьці й нечаканасьці іхнай "blitzkrieg", з захаду зьявіліся нямецкія зьнішчальнікі дый з брыючага палёту забамбавалі дарогу. Адзін за адным ныралі самалёты над сваімі бездапаможнымі ахвярамі. Тое, што яшчэ паўгадзіны таму было ўпарадкаваным адступаючым войскам, стала цяпер мітусьлівай кучай гарэлага начыньня, рваных кавалкаў і скурчаных целаў. Мора людзей, коняў і амуніцыі намагаліся знайсьці паратунку ў кустах і пералеску паабапал дарогі. Вынішчальнікі джыгалі вакол, палюючы на няшчасных людзей. Некоторыя забіралі кругі аж да Марыінай вёскі, і людзі, жахаючыся мясабойні на гасьцінцы, хаваліся прэч.
Цемра прынесла неспакойнае зацішша над навакольлем. Страх невядомага ўсё нарастаў. Наўрад ці хто зь вяскоўцаў выйшаў да гасьцінца, каб крый Божа не прынялі за пераапранутага нямецкага парашутыста й не прыкончылі на месцы. Гэтай ноччу мала хто зь вяскоўцаў спаў крэпка ў сваіх ложках.
Марыіны дзеці пайшлі спаць позна. Ужо ў прыцемках Марыя прысела да іх на край ложка. Усё яшчэ ўзрушаная падзеямі гэтага дня, яна схілілася да іхных галовак і, пагладзіўшы курчавыя русыя валосікі Валодзіку, прашаптала малітву. Чатырохгадовы сынок быў ейнай уцехай і гонарам. Трохмесячная Алёнка ўжо крэпка спала ў калысцы, падвешанай да столі.
Хто змог бы вымераць глыбіню самотнага мацярынскага сэрца? Мільёны разоў зьвярталася яна ў думках да мужа Валодзі, усё яшчэ верачы, што мусіць ён быць недзе жывы. Яна так кахала яго, што баялася нават думаць, як гэта можа стацца, каб ён ніколі ня вернуўся.
Слабы грукат у дзьверы!
Марыя з маці замёрлі. Хто б гэта мог быць так позна?
Грукат паўтарыўся, грамчэй і настойлівей. І тут жа нешта грымнула аб ганак, як быццам які мех з бульбай.
-- Манечка, схадзі паглядзі, хто там ёсьць, -- сказала ўстрывожана маці.
Марыя падышла на дыбачках да ўваходных дзьвярэй. Спынілася й прыслухалася. Увесь сьвет, здавалася, зьнік. Недзе далёка брахаў сабака. І тады да яе вушэй данёсься глыбокі стогн зьнедкуль са двара. Яна адчыніла дзьверы, і калі ейныя вочы прывыклі да цемры, яна змагла разгледзець распасьцерлую на ганку фігуру ў вайсковай вопратцы.
-- Дык хто там, Маня? -- гукнула маці.
-- Тут чалавек, мама. Жаўнер, пэўна.
Праз хвіліну маўчаньня, зноў пачуўся матчын голас:
-- Добра. Няхай заходзіць. Чаго ты чакаеш?
-- Мама, ён ляжыць. Пэўна, паранены...
Марыя пазнала савецкую вопратку, але твару не магла вызначыць у цемры. Падышла маці:
-- Дай я гляну, Марыйка.
Яны схіліліся разгледзець, каго прынесла нялёгкая да іхнага ганку, як ён павярнуўся й ледзь прашаптаў: "Помогите".
-- Што ж нам рабіць? -- запыталася Марыя.
-- Ну, вось што. Найперш, ня можам жа мы тут так і стаяць склаўшы рукі, -- заклапочана прагаварыла маці. -- Давай зацягнем яго ў хату.
Яны ўзяліся кожная за руку й паспрабавалі падняць яго на ногі й прытуліць да сьцяны. Ён зноў застагнаў, шырака адкрыўшы рот. Нават пры ўсёй цяжкасьці дарэмных спробаў прытуліць яго да сьцяны Марыя наважылася заўважыць, што жаўнер быў малады й прыгожы. Вочы ягоныя расплюшчыліся й закрыліся зноў. Калі яны намагаліся паставіць яго на ногі, ён стагнаў яшчэ мацней.
-- Паглядзі, -- сказала маці, -- у яго ж рана на левай назе вышэй калена.
Марыя разгледзела абарваныя й прагарэлыя нагавіцы, зліплыя з голым мясам раны, і адхапіла сваю закрываўленую руку.
-- Мама, трымай яго падпахі, а я паспрабую ўзяць за ногі.
Зь вялікай цяжкасьцю перацягнулі яны яго праз парог і спыніліся, вырашаючы, што рабіць зь ім далей. Мужчына цяжка дыхаў.
-- Давай пакладзем на твой ложак, -- скамандавала маці.
Яны завалаклі яго за перабіўку й усьцягнулі на ложак.
-- Цяперака запалі лямпу. Пастаў у куце й прыкрый сьвятло. Трэба пільнавацца, немцы ж могуць быць вакола.
Марыя запаліла газавую лямпу, прайшла ціхенька, на дыбачках, праз пакой і прыкрыла ваканіцы.
Дзьве жанчыны стаялі ля драўлянага ложка й моўчкі пазіралі на чалавека ў зялёнай вайсковай вопратцы. Векам ён быў ня болей за трыццаць пяць гадоў з бледным прыгожым тварам. З прапаленымі вышэй калена нагавіцамі, адкуль выглядала страшнае месіва рванага, абгарэлага мяса.
Раны выглядалі сур'ёзнымі. Без адзінага слова Марыя дастала вялікую місу, наліла туды халоднай вады зь вядра, што стаяла ля вялікай цаглянай печы на бярозавай калодзе, потым прынесла чысты ручнік. Спрытнымі рукамі яна прыбрала наліплыя кавалкі калашыны, змыла кроў, і пад ёй адкрылася голае мяса. Нават дзіця адразу б сказала, што гэта быў цяжкі апёк.
-- Ты бачыш, якая рана, ды яшчэ з апёкам! -- усклікнула Марыя, ня ведаючы, што рабіць з гэтым далей. -- Ён жа, пэўна, і крыві шмат згубіў. Што ж мы зможам тут зрабіць? Яго трэба ў шпіталь.
-- Я табе, даражэнькая, скажу, што. Які там шпіталь! Яму патрэбна першая дапамога, і мы мусім зрабіць усё, што можам, а тады будзем пакладацца на Божую міласьць. ...Вось што. Зьбегай-ка ты да Ніны. Яна са сваімі зёлкамі можа дапамагчы. Будзем спадзявацца, у рану ня трапілі аскабалкі. Калі не... Але, бяжы хутчэй, не марнуй часу.
Жаўнер расплюшчыў вочы і быццам нешта прамовіў. Жанчыны замёрлі, прыслухоўваючыся. Вусны ягоныя заварушыліся, і пачуўся слабы шэпт:
-- Вады...
Марыя прынесла вады ў медзяным кубку, і яны прыўзьнялі ягоную галаву на падушцы. Ён расплюшчыў мутныя вочы, цяжка дыхаючы, трохі выпіў і ціха лёг ізноў.
Марыя апранула старую шэрую кофту, завязала хустку й, нічога больш не гаворачы, пайшла.
Старая Ніна жыла непадалёк вёскі ў самым лесе. У навакольлі яе ведалі й паважалі як выдатную шаптуху, уважаючы амаль што за вядзьмарку. Ніна магла залечваць заразу, укусы зьмяі й іншыя хваробы зёлкамі й адварамі, хаця некаторыя вяскоўцы маглі б паклясьціся, што бачылі, як Ніна паіла хворага сваімі сродкамі разам з цалкам незразумелай мовай. Гэты ейны шэпт і прыгаворы -- сьцвярджалі тыя знаўцы -- мелі вялікую гаючую сілу. Як гэта адбывалася -- ці то пакліканьнем чароўных духаў, ці то выкарыстоўваньнем нейкіх забабонных штукаў -- ніхто ня ведаў дакладна.
Колькі Марыя яе памятала, Ніна была такая ж старая й зачараваная, як і цяпер. Яна так і не мянялася на выгляд векам. Сама ейная хатка проста ў лесе, з маленькімі ваконцамі й гарбатай, крытай чаротам страхой выяўлялася таямніцай для вясковай малечы.
Марыя падыходзіла да хаты з заміральным сэрцам, прабіраючыся скрозь хмызьнякі зь перасьцярогай, хаця б не зварушыць зданяў ды ўсялякіх няведамых духаў у сваіх логавах і ня стрэсьці іх на гэтага ганца міласэрнасьці.
Пабудзіць старую было нескладана: яна тут жа паднялася. Але шаптуха ніяк не магла ўцяміць, што ад яе патрабуецца, бо была ўжо слабая на слых. Урэшце, як яна зразумела, у чым справа, выцягнула сваю торбу зь зёлкамі й мазямі ды пасунулася да Марыінай хаты.
Старая брыла моўчкі. Згорбленая, з патупленымі вачыма, са сваёй знахарскай торбачкай, што вісела на палцы праз правае плячо, яна крочыла сьлед у сьлед за Марыяй.
-- Але, дачушка, хадзі побач са мной, бо ж ня бачаць ужо мае вочы, ня бачаць... -- прасіла яна Марыю сваім нізкім, гартанным голасам. Час ад часу Марыя брала старую за локаць і далікатна напраўляла на сьцежку.
Усё было спакойна на соннай зямлі, можа, толькі дзе-нідзе ўзбрэхваў сабака. З гасьцінца пачуліся галасы й шум, там, напэўна, ізноў аднавіўся рух пасьля той страшнай бойні апоўдні.
Старая шаптуха, што тупала побач зь ёй, бронзавы месяц у чорным небе, злавесны начны лес, мітусьня на гасьцінцы й нечаканыя падзеі сёньняшняга вечару... -- усё гэта здавалася нерэальным і амаль неверагодным. А можа, гэтая старая Ніна была злой ведзьмай, што вяла Марыю -- маленькую сіротку -- да чортавага логава, каб засмажыць яе на агні. У Марыі была багатая фантазія. Ва ўсіх казках, што яна чула, усе ведзьмы -- а тут іх была процьма -- мелі такі ж жоўты, нібыта маска, твар, як у гэтай шаптухі.
Нізкая трэль салаўя з барадатага вербніку на беразе рачулкі выцакнула Марыю назад у рэальнасьць. Птушка, відаць, зусім забылася на незвычайныя падзеі, што разгуляліся непадалёк.
Непапраўная птушка! Як жа ж ня можа яна ахапіць сваім розумам, што гэтая песьня гучыць зараз так дзіка ў Марыіным сэрцы? Трэлі, што сугучны каханьню, цяпер выглядалі поўным несуладзьдзем з гэтым рэхам вайны.
А ў ейным доме зараз ляжыць невядомы чалавек, што змагаецца за сваё жыцьцё.
Марыі захацелася, каб гэта быў ейны Валодзя, каб ад яе і залежала ягонае выздараўленьне. Магчыма, ён таксама быў недзе жывы, нехта даў яму прытулак і рупоту, Бог ведае, дзе...
Марыя з шаптухай зайшлі ў хату й пачулі прыглушаныя галасы. Відаць, жаўнер апрытомнеў. Яны падышлі да ложка, Ніна паклала на край ільняную торбачку й завярнулася, каб перакінуцца словам з маці.
-- Дзеці былі прачнуліся, -- сказала маці, -- я ледзь супакоіла іх. Валодзік усё пытаўся пра цябе. Чаго ты так доўга?
Нічога не адказаўшы, Марыя паглядзела на дзяцей, што спалі ціха, зьвярнуўшыся калачыкам пад коўдрай, і сказала:
-- Няўжо ж так доўга, мама? А я ж так сьпяшалася.
Яна падышла да ложка з жаўнерам паглядзець. Ягоныя шэрыя вочы цяпер былі трохі расплюшчаныя. Было нешта асаблівае, выпрабавальнае ў правільных рысах ягонага твару. Быццам гэтыя вочы з усёй сваёй брутальнасьцю глядзелі на яе й празь яе. Ёй прыгадалася, што аднойчы яна ўжо недзе бачыла такія вочы -- але не магла ўспомніць, чые яны былі, -- і яны належалі скарэй зьверу, а не чалавеку.
-- Значыць, гэта ты -- Марыя. Твая маці расказала мне пра цябе й твайго Валодзю, -- роўным голасам загаварыў ён па-расейску.
-- Ты -- расеец? -- спыталася Марыя.
-- Так. Ой! -- усклікнуў ён ад болю й скрывіўся, бо Ніна занялася ранай.
-- Аксіньня, прынясі сюды лямпу, нічога ня відна, -- папрасіла шаптуха.
Марыя дастала лямпу й стала, трымаючы яе, блізка каля старой. Моўчкі яны вадзілі вачыма за скурчанымі тонкімі пальцамі. Да сьвежага мяса старая прыклала нейкай цёмнай пахкай мазі, тады паклала вялізнае мяккае лісьцё паверх раны й папрасіла Аксіньню якой тканіны, каб заматаць рану.
-- Пашанцавала яму, вось што я скажу, -- загаварыла яна. -- Ня ведаю, што гэта было, бо яно прапаліла яму да мяса, але не закранула костку. Зажыве ня скора, але ён малады й моцны, то ачуняе. Дайце толькі часу, і зь ім усё будзе добра.
Жаўнер цяжка заварочаўся, пакуль Марыя трамала ягоную нагу, а Ніна замотвала яе. Марыя заўважыла шырокую, як яйка, карычневую радзімку збоку, вышэй калена.
-- Як доўга, Ніна? Можаш ты сказаць? -- спыталася Аксіньня.
Шаптуха адказала не адразу. Яна сабрала свае рэчы, мэтадычна паглядзела на жаўнера, потым на Аксіньню й прамовіла сваім нізкім гласам:
-- Не магу сказаць дакладна; можа, два месяцы, можа, больш... Такім цяжкім апёкам патрэбен страшэнна доўгі час, каб загаіцца.
Дзьве Караваіхі замёрлі, абменьваючыся позіркамі ў поўнай цішыні. Толькі на самаробленай шафе ля сьцяны цікалі старыя ходзікі.
-- Божа мой, што будзе, калі прыйдуць немцы? -- усклікнула Аксіньня з трывогай у голасе. -- Яны ж забяруць яго да таго, як ён ачуняе.
-- Трэба схаваць яго, -- сказала Ніна.
-- Што ж мы зробім, дзьве бездапаможныя жанчыны? Дзе ж мы яго схаваем?
-- Пэўна ж што-небудзь прыдумаеце, -- знайшлася шаптуха. Яна памыла рукі, пакуль Марыя падавала ёй мыла й ручнік. Забіраючы сваю знахарскую торбу, сказала Марыі:
-- Даражэнькая, можа ты дапаможаш мне дабрацца назад. Цёмна ўжо, я не змагу адна знайсьці дарогі.
-- Добра, бабуля, вядома ж.
Як дзьве жанчыны зьніклі ў лесе, Аксіньня, седзячы на краі ложка, задумалася. Яна глядзела на заплюшчаныя векі жаўнера з трывогай і апаскаю, якіх сама не магла растлумачыць. Гэта супярэчыла ёй самой. Усё, што яна зрабіла, было проста ейным хрысьціянскім абавязкам; яна была ўпэўнена, што кожны б так зрабіў у такіх абставінах. Тады чаму трывога -- замест задавальненьня ад учынка міласэрнасьці? Напэўна таму, што жаўнер стаўся яшчэ большай праблемай, чым яна магла раней уявіць сабе. Цяпер яны мусяць даглядаць яго яшчэ два месяцы, ці болей.
-- Госпадзе, -- прашаптала яна, -- дапамажы нам, тваім бедным стварэньням.
|
