|
5. КАТАВАНЬНЕ Ў КЛЯСНЫМ ПАКОІ
|
|
|
5. КАТАВАНЬНЕ Ў КЛЯСНЫМ ПАКОІ
Другі год вайны прынёс новае жыцьцё ў вялізныя беларускія лясы: падзеі, падабенства да якіх яны не маглі й прыгадаць за ўсё сваё былое. Адмыслова падрыхтаваныя групы й рыштунак сталі прыбываць на парашутах з так званае цяпер Вялікае Зямлі. Ядра ствараных партызанскіх атрадаў пастаянна абрасталі дэзэртэрамі й ўцекачамі зь лягераў для ваеннапалонных. Паколькі мабілізацыя сярод мясцовага насельніцтва сабрала мізэрны плён, былі ўжытыя "прынудзіцельныя" меры. Моладзі ў лясных зонах было загадана йсьці ў партызанскія атрады, "не то...". Некаторыя пайшлі.
Немцы хутка ўцямілі, што калі яны хочуць належна кантраляваць занятую тэрыторыю, то мусяць адмовіцца ад свайго звычайнага дэвізу: "Ніякі чужынец ня будзе насіць зброі, покуль немец будзе ягоным гаспадаром". Былі арганізаваныя першыя атрады так званай Шуц-паліцыі. Іхны маральны стан не прывабіў беларусаў, бо яны глядзелі на новых гаспадароў зь недаверам і прытрымліваліся свайго "паглядзім, што будзе". Аддзелам паліцыі выдавалася такая-сякая зброя, у асноўным расейскага й польскага паходжаньня. Многія ўзначальваліся паволжскімі немцамі -- кроўнымі братамі, якім Гітлер больш давяраў.
Тутэйшыя ж людзі ў лясных зонах хутка адчулі кухталя ад абаіх гігантаў, што счапіліся тут на жыцьцё ці сьмерць. Не жадаючы выбіраць ніводнага з драпежнікаў, безабаронныя, яны хутка сталі лёгкай здабычай для абаіх бакоў. Драконаўскі закон -- "хто ня з намі, той супраць нас", -- які прымяняўся без разбору абаімі бакамі да тутэйшых, прынёс гвалт, марадзёрства, разбой, мардаваньне, пажарышчы і карныя бойні. Закон джунгляў разгуляўся тут напоўніцу.
Позна, надта позна, толькі ўпёршыся ў жыцьцёвую неабходнасьць, тутэйшыя зразумелі, што іхнае выжываньне залежыць ад іхнага выразнага ўдзелу ў гэтай татальнай вайне. Адчуўшы пакліканьне беларускага патрыятызму, многія тыя, хто бачыў, што адбываецца, уступілі ў Беларускую Самаахову дзеля іхнай собскай абароны і потым, напярэдадні адступленьня немцаў, стварылі атрады Беларускай Краёвай Абароны, БКА.
Спачатку, аднак, кожны -- і чырвоныя партызаны, і нямецкія дапаможныя арганізацыі, -- ня здолеўшы дамагчыся прыхільнасьці й супрацоўніцтва тутэйшых, або запалохвалі іх, або зьнішчалі. Нікчэмнікі, што служылі і там, і там, лічылі сваю вайсковую вопратку ліцэнзіяй на забойства, разбой і гвалт. Ніколі ў сваім жыцьці не задавольваліся яны такім невымерным ўраджаем.
Вёска Марыі Каравай, што знаходзілася як ёсьць на краі вялізнага лесу, блізка да гасьцінца й чыгункі, аказалася асабліва прыступнай для абаіх ваенных сілаў. Па начах сюды прыходзілі чырвоныя партызаны пускаць пад адхон цягнікі ці наладжваць на дарозе засады на нямецкія атрады, а ўдзень зьяўляліся нямецкія карнікі прачэсваць лес і спаганяць помсту на кожным, хто падазраваўся ў дапамозе іхным праціўнікам. Жыхары апынуліся ў стальной пастцы. Кожны селянін жыў на пазычаны час.
Хмурым восеньскім днём Марыя была занятая зь дзецьмі ў клясным пакоі. Другая й чацьвертая клясы прыходзілі раніцай, першая й трэцяя -- пасьля абеду. Мець дзьве клясы адначасова, па восем гадзін штодня, было нялёгка. Гэта патрабавала поўнай увагі, якую Марыя, што так любіла дзяцей і сваю працу, аддавала бязьмерна.
Перад самым абедам быў пачуўся моцны шум за сьцяной, як раптам з грукатам расхінуліся дзьверы. Настаўніца зь дзецьмі замёрлі.
У парозе паўстаў сівы барадаты чалавек у цывільных апранахах, з чырвонай зоркай на фуражцы, са злавеснага выгляду аўтаматам на правым плячы. Цёмныя, вузкія, пранізьлівыя вочы яўна смакавалі тую няпэўнасьць, што адбілася на перапалоханых маленькіх тварыках. А з-за плечаў выцягвалі шыі яшчэ два: адзін з савінай галавой, другі з маладжавым, як у дзіцяці, тварам.
Марыя, здранцьвелая, сядзела на лаве, аловак у ейных дрыжачых руках завіс над сшыткам. Як госьці зайшлі у пакой, кляса заварушылася: хто заверашчаў, хто скурчыўся на лаве.
-- Тихо! Всем тихо! Ведите себя хорошо, и никто ничего вам не сделает! -- загадаў той, што з зоркай. Ягоныя вузкія цёмныя вочы, унушальная барада й начальніцкія паводзіны наддалі жаху й прывялі да неадкладнага падпарадкаваньня.
Ён завярнуўся й паглядзеў на сьцяну над дзьвярыма. Там пад расьпяцьцем вісеў герб -- беларуская Пагоня. Толькі перад гэтым Марыя была зьняла партрэт Гітлера адно на ўсялякі выпадак, будзе вось такое здарыцца.
Тут жа загрымела аўтаматная пальба, як барадаты ўсадзіў цэлы зарад у Вялікага Літоўскага Воя на белым кані ў пагоні за ворагам.
Двох другіх стаялі нерухома, але з усьмешкай на вуснах пільна сачылі за дзецьмі й Марыяй, якіх залп аўтамата прывёў у паніку. Марыя так і сядзела, агаломшаная, на тым жа месцы, ня ведаючы, як сябе паводзіць перад гэтымі ўзброенымі людзьмі.
-- Всем сидеть как сидели! -- загадаў барадаты. -- Ты, -- навёў ён аўтамат на Марыю, -- гэта ты тут настаўнічаеш?
Марыя, у шоку ад страху, не магла вымавіць ні слова.
-- Гавары, баба! Ну!
-- Так, -- вымавіла Марыя.
-- Гэта ты -- Марыя Каравай?
-- Так, я.
-- Ты што думаеш, я ня ведаю гэтага, сука? -- сплюнуў ён.
Дзеці сядзелі нерухома, іхныя вочкі сачылі за кожным рухам гэтага воя з такой страшнай барадой.
-- Якая ж ты савецкая жанчына, калі атручваеш маленькіх дзетак гэтай фашысцкай дрэньню? -- ён ізноў падняў голас на перапужаную Марыю.
Настаўніца зьбялела, але прамовіла:
-- Я ніколі ня думала, што чытаньне, пісьмо дый арытмэтыка неяк тычацца палітыкі, -- і тут жа падумала, ці не сказала зашмат.
-- А ты ня думала, га? Хто пытаецца, што ты думала? Вы чулі, хлопцы? Яна ня думала... цьфу! -- перадражніў ён яе й зарагатаў, і ягоныя таварышы душэўна да яго далучыліся.
Раптам ягоныя вусны сьціснуліся. Маланкава, як кошка да сваёй здабычы, падскочыў да Марыі. Тварам упрытык да Марыінага, так што яна адчула агідны смурод самагонкі.
-- Гаварыць і думаць, адно калі я загадаю! Чуеш? -- зарычэў ён.
Ён завярнуўся ад Марыі, павольна агледзеў клясу й сказаў:
-- Так, дзеці. Ці вы ведаеце, хто мы такія?
Усе маўчалі.
-- Ну, гаварыце ж, мы вас ня ўкусім.
-- Вы -- партызаны, -- такі нехта адказаў.
-- Цалкам правільна, -- сказала злавесная барада з задаволеным тварам. -- Цяпер слухайце ўважліва. Зараз вы ўсе пабяжыце дадому хуценька, як толькі ногі панясуць, і скажаце сваім бацькам, каб былі тут зараз жа праз паўгадзіны. Ясна?
Пачулася мармытаньне ў знак згоды.
-- Чакайце хвілінку. Патлумачце сваім, што гэта загад. Калі каго-небудзь тут ня будзе праз паўгадзіны -- будзе мець з намі размову. Зразумела?
Празь дзьве хвіліны кляса была пустая.
-- Цяпер ты, -- раўкнуў партызан на Марыю, -- а ну, здымай гэтага нацыяналістычнага бандыта са сьцяны.
Не марудзячы, Марыя ўзяла крэсла й паднялася, каб дацягнуцца да прастрэленай Пагоні. Партызан злосна сплюнуў, ходзячы вакол яе й бессаромна аглядаючы ейнае цела.
-- Няблага, га, хлоцы? -- падміргнуў ён двум другім. -- Іду на заклад, яна яшчэ тая цаца... у ложку. Шкада, што зараз часу ня маем.
Зьбялелая са страху, Марыя зьняла Пагоню, і як толькі яна саступіла з крэсла, барадаты бесцырымонна пляснуў ёй ніжэй сьпіны.
-- Ой, далібог, не благая, -- згрымасьнічаў ён ізноў пад рогат астатніх двох.
У гэтай злавеснай цішыні Марыіна сэрца калацілася, чаго ня выскачыла з грудзей. Праз вакно яна ўбачыла яшчэ ўзброеных партызан. Відавочна, што яны расплянавалі візыту й прынялі меры бясьпекі. Спасьцерагла, што напэўна і ўся вёска абкружана.
-- І выкінь гэта на сьметнік, дзе яму й месца, -- загадаў партызан. Марыя тут жа падпарадкавалася.
-- Цяпер адыдзі да сьцяны. Падайце, хлопцы, мне крэсла.
Марыя падышла да сьцяны й стала, гледзячы зашклянелымі вачыма перад сабой. Партызан зь дзіцячым тварам падаў камандзіру крэсла, дзе той і выцягнуўся выгодна, любуючыся наскамі сваіх замызганых ботаў.
-- Павярніся, -- загадаў ён так ціха, што Марыя ледзь пачула.
-- Цяпер пра адукацыю, -- працягнуў ён спакойна й ціха. -- Дык і я ж люблю адукацыю, калі яна правільная. Адукацыя павінна быць правільная. Хіба ж так, настаўніца?
Марыя не адказала. Яна йшла па канаце, а гэтае стварэньне ўвасабляла сабой пячорнага чалавека, што трымаў аўтамат каля ейнай сківіцы. Толькі ўсьведамленьне таго, што вяскоўцы хутка зьбяруцца тут, усьцешвала яе й надавала ёй трохі сілаў. Гэты лясны чалавек, магчыма, ня зробіць ёй нічога перад усімі, хаця хто яго ведае...
Мэта іхнай візыты была даволі яснай: яны лічаць школу сваёй і хочуць, каб выкладаньне вялося па савецкай праграме. Яна ўжо чула, што такое адбывалася й у іншых вёсках.
-- Такім чынам, пачнем лекцыю нумар адзін, -- працягваў партызанскі камандзір, сьвідруючы яе сваімі цёмнымі, пранізьлівымі вачыма. -- Слухай мяне ўважліва і будзеш адказваць, адно калі я скажу. Ясна?
-- Так, -- адказала Марыя. Злосныя ноткі ў ягоным голасе ні на што добрае ёй не варажылі.
-- Скажы нам, настаўніца, а хто ж ёсьць твой бацька?
Марыя маўкліва паглядала на кожнага зь іх.
-- Ну?! Фашысцкая сука, -- сплюнуў ён злосна. -- Мы што, чакаць будзем? Ці нам скарыстаць гэтага прымусу, каб дапамагчы табе? -- і ён з размахам ляснуў затворам аўтамата.
-- Я ня памятаю свайго бацькі, -- ледзь чутна адказала Марыя.
-- Яна ня памятае свайго бацькі... Чулі, хлопцы? Добра, гэтта ж самы час, каб асьвяжыць тваю памяць.
Ён кіўнуў галавой. Хлопец зь дзіцячым тварам падскочыў да Марыі, схапіў яе за руку й шпурнуў да камандзіра. Той злавіў яе за валасы й пляснуў зьдзічэла па твары, потым зноў торгнуў да сьцяны. У Марыіных вачах паплылі каляровыя зоркі, галава закруцілася, з носу пацякла кроў. Яна ледзь утрымалася на нагах.
-- Такім чынам, -- працягваў барадаты, -- спрабуем ізноў: хто твой бацька?
-- Я ж вам сказала...
-- Арцём! -- прашыпеў барадаты. -- Дапамажы ёй успомніць. Некалі ж была камсамолкай. Як жа ж яна забылася?
Савіная галава падскочыў да жанчыны й скруціў ёй руку за сьпіну так моцна, што Марыя закрычэла ад болю, скурчыўшыся з агіднай грымасай на скрываўленым твары.
-- Слухаем зноў, фашысцкая сука! -- закрычэў камандзір.
Марыя больш не магла зносіць катаваньня. Трэ было нешта сказаць, каб супакоіць барадатага.
-- Мой бацька...
-- Ну! Хто ён?
-- Таварыш Сталін, -- прахрыпела жанчына.
Хватка на ейнай левай руцэ саслабела.
-- Сталін табе не таварыш, фашысцкая падла! -- загрымеў голас. -- Ты ганьбіш вялікага бацьку Сталіна і нашу сацыялістычную радзіму. У Сталіна няма жалю да такіх падонкаў, як ты.
З хуткасьцю пантэры ён накінуўся на жанчыну, калоцячы яе з усяе сілы. Марыя захісталася, хапаючы паветра, і потым страціла прытомнасьць.
Ачуняўшы, адчула, што ляжыць на падлозе. Усё ейнае цела й твар жудасна балелі. У пакоі было шумна, зьбіраліся жыхары вёскі.
-- Давайце варушыцеся! У нас ня цэлы дзень часу! -- падганяў іх голас каля дзьвярэй.
Рукі паднялі Марыю з падлогі; мутна яна ўбачыла матчын заплаканы твар, але ў Марыі не было нават сілаў, каб заплакаць. Пакуль Аксіньня выцірала кроў з твару дачкі, вяскоўцы моўчкі глядзелі на іх. Тады ўсадзілі яе на пярэднюю лаву.
Мужчына з зоркай прыхінуўся да стала, зыркаючы вачыма па клясным пакоі.
-- Жыхары Шулаў. Мая прамова будзе кароткай і лагоднай. Вы бачыце перад сабой настаўніцу вашых дзяцей. Яна пасьмела адмовіцца дапамагаць нам, і нам прыйшлося ласкава яе папрасіць.
Ціхі ягоны голас нікога не надурыў.
-- Перш за ўсё, я мушу папярэдзіць вас, што гэта -- урок для кожнага. Мы не пацерпім супраціўленьня, але й не пашкодзім тым, хто будзе нам дапамагаць. З заўтрашняга дня вы будзеце выпраўляць дзяцей у школу, як і раней. Я ўпэўнены, іх будуць вучыць правільна. Адзіная розьніца, што яны буцуць навучацца таго, што хоча Савецкая ўлада, і ня будуць больш аб'ектам ні нямецка-фашыстоўскай, ні беларуска-нацыяналістычнай прапаганды. Марыя Каравай добра ведае савецкую праграму, і я ўпэўнены, што яна будзе паслухмянай, як і ўсе вы астатнія. Пытаньні ёсьць?
Стаяла магільная цішыня.
-- Я прымаю вашае маўчаньне за згоду. Добра. Ня ўздумайце не пускаць дзяцей у школу. Гэта не дапаможа. Зразумела?
Зноў ніякае рэакцыі.
-- Ну, раз мы так хуценька вырашылі гэтае важнае пытаньне, перад тым, як закрыць нашае паседжаньне, я хацеў бы нагадаць вам, што мы яшчэ вернемся зусім. Гэта значыць, мы заўсёды вакола. Ня ўздумайце дурыць нас. Паседжаньне закрыта.
Тым жа днём, шмат пазьней, як адышлі партызаны, зьявіліся шуц-паліцаі з Гарадка. Яны распытвалі людзей, намагаючыся выцягнуць якую інфармацыю аб партызанскім атрадзе, што ашчасьлівіў іх сваёй візытай ураніцу. Ня шмат яны дазналіся. Людзі былі надта запалоханыя, каб размаўляць. Усе адчувалі сябе заціснутымі ў стальную пастку супрацьлеглых сілаў. І выйсьця зь яе не было.
Паліцаі выпілі самагонкі, закусілі яешняй са скваркамі й сышлі на захадзе сонца. Марыя, з апухлым тварам, з выбітымі зубамі, ляжала ўдома ў ложку. Наступнага дня і пару тыдняў потым школа стаяла пустой.
|
