|
4. КАЛЕКТЫВІЗАЦЫЯ. ГАМАШЫ
|
|
|
4. КАЛЕКТЫВІЗАЦЫЯ. ГАМАШЫ Дагэтуль маё апавяданьне iшло па дзiцячай лiнii, болей выбiрала з памяцi лепшае цi, можа, нэўтральнае. Але жыцьцё насамрэч было iншым, i памяць захавала шмат якiя грымасы таго дарослага жыцьця. Вось, памятаю, цi ня ў 32-м годзе тое было, вясной. Па краiне iшла калектывiзацыя, па сутнасьцi гвалтоўная лiквiдацыя сялянства як клясы. У спрэс сялянскай краiне лiквiдоўвалася сялянская кляса – што ёсьць клясычны генацыд, хiба што паводле клясавай прыналежнасьцi. Сялян агiтавалi, што ў калгасе будзе лепш, а яны, «дурнi», ня верылi i тым стваралi канфлiкт зь дзяржавай. Але тое ў сфэры палiтыкi, а як было ў жыцьцi? Быў малы, але ж памятаю, як у вёсцы iшоў сход – некалькi дзён запар, сялянаў усё ўламвалi ўступаць у калгас. Тыя ўпiралiся – думалi, нешта залежыць ад iхняе згоды. Ды марна. Неяк прачынаюся дужа рана, устрывожаны тым, што плача мацi. У дзяцiнстве я дужа адчуваў мамiн настрой i звычайна адпаведна рэагаваў на яго. Я нiколi ня бачыў, каб мама плакала. А тут проста галосiць, бы па нябожчыку. Побач у куце, унурыўшыся, сядзiць бацька. Я падскочыў да мацi i пытаюся: «Чаго ты?» А бацька кажа: «Не чапай яе – арганiзаваўся калгас». Ну, хай бы арганiзоўваўся, але чаму плача мацi? Аказваецца, таму, што на золаку прыехала брыгада i выграбла ўсё з кублаў, зь мяхоў i засекаў. Во i кармi дзяцей! Дык мацi i плача. Бацька маўчыць, што ён можа сказаць? Вось з тае пары i пачалося. Вядома ж, як у калгасах было – голад, прыгонная праца, рэпрэсii... Жалезнай хадой iшло раскулачваньне. Раскулачылi селянiна, у якога была карова зь цялушкай. Ва ўсiх па адной карове, а ў гэтага – зь цялушкай. Другога раскулачылi за тое, што ўлетку пляменьнiца памагала жаць жыта. Значыць – наёмная сiла. I трэцяга – як сабатажнiка. Не хацеў уступаць у калгас, упiраўся. Вывозiлi сем’ямi. Памятаю хлопца, зь якiм вучыўся. Раскулачваньне было ўвосень, хаця ня памятаю, цi да арганiзацыi калгаса, цi пасьля... I вось ён не пайшоў у школу, i я пабег яго праведаць. Гляджу, там ужо грузяць майно на фурманкi, а мой сябра хвалiцца: «Мы цягнiком паедзем, ага!» I мне стала зайздросна – чаму майго бацьку не раскулачылi, i я б таксама цягнiком паехаў. А так цягнiка i ня бачыў... Арганiзавалi калгас, прыйшла вясна, даелi бульбачку, што засталася ад абагульненьня. Есьцi ня стала чаго. Елi мякiну з травой, крапiву. I так доўжылася шмат гадоў, бо з калгасаў нiчога не давалi. Ураджаi кожны год дрэнныя, усё, што вырасьце, iшло на дзяржхлебаздачу ды насеньне. Памятаю такiя моманты... Бацька пойдзе ўвосень на канчатковае разьмеркаваньне i прынясе гадавы заробак – паўторбы жыта. Вось i ўсё, што мы зарабiлi за год, усёй сям’ёй працуючы ў калгасе. Такi заробак. Але ж яшчэ з нас i пастаўкi: мяса, воўну, яйкi, малако, масла, грашовы падатак, страхоўка, яшчэ пазыка i рознае iншае, не пералiчыць. Дзе ўзяць грошы? Што прадаць, каб сплацiць? Не кажучы ўжо, каб нешта купiць. Хоць бы штаны хлопцам хадзiць у школу. Пры аднаасобнiцтве ратаваў лён, якi сеялi, апрацоўвалi i апраналiся. А цяпер наконт лёну стала дужа строга – таксама наклалi падатак. Спаганялi страшэнна. Той час запомнiўся мне нязвыклаю панурасьцю бацькi. Звычайна ён прыходзiў з калгаснае працы, моўчкi сёрбаў штось зь мiскi, выйшаўшы з хаты, сядаў на калоду ў дрывотнi. Моўчкi курыў. Мацi яго тады не чапала, мы маўчалi таксама. Мне здавалася, што бацька злуецца – на мяне, можа? I я таксама трохi крыўдаваў на яго, дурань. Куды пазьней зразумеў прычыну бацькавай панурасьцi – яму, як i сялянам наогул, ня стала як жыць. Памятаю (гэта яшчэ да калгасаў было), бацька ўвечары разьвiвае конскiя путы, раскручвае, каб здаць за лён. А то ходзяць сельсавецкiя актывiсты, робяць вобыскi, каб знайсьцi, калi хто схаваў якую-небудзь кудзелю. У вёсны ва ўсiх рабiлi суцэльны вобыск, прыйшлi i да нас. А ў нас была iстопка старая, з прадранай стольлю, трохi затуленай саломай. Шукалi, шукалi, нiчога не знайшлi, i ў мяне пытаюцца: «Мальчик, где отец прячет лён?» А я кажу: «На iстопцы». Ну гэтыя: «Иваноў, давай туда!» А я... Ну чаму я гэтак сказаў? Мабыць, з непрыязьнi. У мяне папыталiся, ну я i сказаў, маючы на ўвазе тую замаскаваную дзiрку ў столi. I праўда, гэты Iваноў увалiўся туды, пачаў лаяцца. А я ўцёк у роў. Пасьля бацька лаяў мяне: «Ну дзе ты бачыў там лён? Лён у нас у другiм месцы схаваны, век ня знойдуць...» Так, лён. Але ж трэба было яшчэ здаць i збожжа. Каб збожжа не малолi на муку, а везьлi на млын, дзе яго маглi спалавiнiць, зрэквiзаваць, а то i проста абрабаваць. Але ж у сялян былi свае млыны – жорны. Амаль у кожнага стаялi ў сенцах цi ў варыўнi-iстопцы гэтыя несамавiтыя прылады з двух плоскiх камянёў. Ды i што там было куды везьцi, якiх пару мяшкоў жыта. Бацька малоў сам. Дык вось аднойчы прыйшлi гэтыя камбедаўцы, сельсавецкiя актывiсты, i зьнялi верхнi камень. На рагу з падмурку вытыркаўся вялiкi валун, дык яны кокнулi аб яго жорнавам i разьбiлi на тры кавалкi. Ну i вось жывём са збожжам, але бяз хлеба. А гэтыя ходзяць, рэгулярна правяраюць, цi ляжаць у крапiве аскялёпкi. Тады бацька ўначы неяк узяў iх i змацаваў у адно драўляным абручом. Набiў, падраўняў i пацiху малоў. Ноччу зьмеле, а потым абруч зьнiме i зноў гэтыя камянi – у крапiву, бы i не чапаў. А пасьля, ужо за калгасам, нiякага збожжа не было, ня сталi патрэбны i жорны. Настала поўная галеча. Зь вясны галадуха, есьцi няма чаго. Чакаем бульбы. А бульба... Гэта цяпер скарасьпелка ды iншыя гатункi, дзякуючы iнстытуту бульбаводства. А тады была бульба толькi аднаго гатунку, якi высьпяваў аж пад восень. А так усё лета напаўгалодныя. Першая бульбачка. Добра нагаладаўшыся за лета (бясхлебіца і бязбульбіца), дачакаліся нарэшце пары, калі падрасла бульбачка. Тое было пасьля Спаса, але яшчэ да школы. Мама даўно ўжо прыгледзела баразёнку каля раўка, дзе бульбачка павінна быць найлепшая. Калівы тое падказалі, а вока ў мамы на гэты конт было беспамылковае. Мама ўзяла кошык, а я рыдлёўку. І праўда, першае ж каліва выцягнула на карэньні колькі ня дужа яшчэ вялікіх, але спрытнейшых чырванаватых бульбінаў, якія мама ашчадна паклала ў стары, прадраны кошык. Я капануў колькі разоў рыхлую зямлю, пасьля рукамі добра пашарыў у ёй і знайшоў яшчэ зь пяток бульбінаў. Тое ж зрабілі з суседнім кусьцікам. Праўда, пад ім было менш, я хацеў капануць і яшчэ колькі кустоў, але мама запрацівілася – кажа, хай яшчэ падрастуць. Нам, можа, хопіць. Прынесьлі кошык на падворак, сястра Валя адразу ўзялася скабліць бульбачку – ашчадна, каб не саскрэбсьці лішняе. Шасьцігадовы Міколка заклапаціўся пра цяпельца, каб было хворасту і колькі палак дроў. Цяпельца ладзілі ў мураве каля вуліцы, дзе было чысьцей, чым у глыбіні падворку ля хлеўчука. Для таго паклалі тры пляскатыя камяні і разам з братам разьдзьмулі агеньчык. Мама хутка паставіла чыгунок, ня самы вялікі – меншы, даверху накладзены невялічкай яшчэ, ружаватай, з вочкамі бульбачкай. Зьверху прыкрыла накрыўкай. Варыся, бульбачка. Мы сядзелі па-над цяпельцам, якое дыміла, Валя ўсё круцілася, адварочвалася ад дыму. А Міколка падкладваў і папраўляў палкі. Аднаго разу ледзьве не перакуліў чыгунок, і мама спалохалася – не чапай, дай я. Мы чакалі, калі закіпіць. Але во і закіпела, кіпень трохі зьбег церазь бераг чыгунка, засіпеў на вугольлі. Цяпер трэба было падкладваць менш. «Ужо зварылася?» – нецярпліва пытаўся Міколка. Мама сказала, што сьвежая бульбачка варыцца доўга, тое ж – ня ў печы. Так яна варылася, і праўда, даўгавата, але мама не сьпяшалася адцэджваць – яна чакала бацьку. Бацька з мужчынамі быў у полі, павінен быў неўзабаве прыйсьці, і мы рыхтавалі яму вячэру. Мама ўжо прынесла гарлачык кіслага малака, ну а хлеба… Хлеба няма. Будзе сьвежая бульбачка замест хлеба. – Татуля ідзе! – радасна паведаміла Валя. І праўда, з-за рога хаты на падворак стомленай хадой увайшоў бацька. Згледзеўшы цяпельца і сваю сямейку вакол, сумна ўсьміхнуўся. – Во, ужо і бульбачка! Дык памыю рукі. Дужа не цярпелася хутчэй пакаштаваць сьвежай, з дымам, цьвердаватай, даўно чаканай бульбачкі. – Ну цяпер не памрэм, – казаў бацька, прысаджваючыся на ўслончык. – Калі дажыліся да бульбачкі… І цяжка, самотна ўздыхаў24. Канешне, ратавала малако, але ж моладзi i мужчынам хацелася хлеба. Апроч таго, вечныя праблемы з вопраткай i абуткам. Па гразi, па сьнезе кожны дзень за тры кiлямэтры ў школу. Тры туды, тры назад. У крамах жа нiчога ня купiш, ды й за што купiць? Памятаю, калi ў сяльпо прывязуць мануфактуру, дык за ёй душылiся чорт ведае як. Газы давалi па лiтру цi паўлiтры на месяц i толькi па пайскiх кнiжках. Прыйдзеш зiмой са школы, у хаце цёмна, перад печчу – лучына, так вось трэба рыхтаваць урокi. Праўда, сярод гэтай нэндзы часам выпадалi сьветлыя моманты. Неяк увосень клiча мяне дырэктар, паглядзеў на мае растаптаныя ў гразi башмакi i кажа: «Ідзi ў сельмаг, памерай гамашы. Скажы: дырэктар прыслаў». Пайшоў я, памераў, а пасьля дырэктар мне iх купiў. Усё ж я быў выдатнiк, i, мабыць, тое штось значыла. Ужо я бярог-ашчаджаў тыя гамашкi... –––––––––––– 24 Вылучаны прабеламі фрагмэнт друкуецца паводле рукапіснага непранумараванага дадатку. Устаўлены ўкладальнікам.
|