6. ВІЦЕБСК
Улетку паслаў дакумэнты ў Вiцебск, у мастацкае вучылiшча. Мабыць, дарэчы будзе зазначыць, што тое маё рашэньне не было нечаканым, па ўсёй верагоднасьцi, так вымагаў лёс. Жыць у калгасе рабiлася неяк, голад i рэпрэсii гналi людзей прэч. Але дарослыя ўцячы з калгаса нiкуды не маглi, хiба што моладзь, падлеткi. Якраз на гэтым часе ў школе паявiўся новы пiянэрважаты, малады хлопец Вiктар Кандрацкi, якi ажанiўся з нашай Клаўдзяй Якаўлеўнай. Працаваў ён няшмат i раптам зьнiк, аказваецца, паступiў у Вiцебскае мастацкае вучылiшча. Аднойчы ўлетку мы сустрэлiся ў Кублiчах, i ён расказаў пра вучобу, паказаў свае студэнцкiя малюнкi. Сказаў, што даюць iнтэрнат i нават плоцяць стыпэндыю – аж 60 рублёў. Заахвочаны iм, я пайшоў да дырэктара па свой клясны табель. Дырэктар сьпярша не пагаджаўся, усё ж я быў выдатнiкам у школе. Але мусiў табель аддаць.* Во бацька i кажа: «Едзь кудынебудзь, бо тут ад галадухi зачахнеш. А там, у Вiцебску, будзеш хоць стыпендыю мець. 60 рублёў – гэта ж грошы!» Праўда, бацька меў розум сялянскi, i яму ня дужа падабаўся мой мастакоўскi выбар. Ён усё казаў: «Лепей бы вывучыўся на настаўнiка ды паступiў у партыю, як наш Новiкаў. Начальнiкам стаў». На бацькаў жаль, таго мне не было суджана... Зрэшты, як i стаць мастаком...
На ўступныя экзамэны ехаў цягнiком, гэта быў мой першы выезд у вялiкi сьвет, зь перасядкаю ў Полацку, у якiм я таксама быў першы раз. Выехалi на золаку, па дарозе пераняў дождж, добра вымаклi. Сушыўся, ходзячы ранкам па Полацку. Пасьля звыклага вясковага гарадзкое навакольле ўражвала незвычайна, усё там было новае i цiкавае. Вузкiя, крывыя, брукаваныя вулiчкi, крамы... Таксама i ў Вiцебску, якi ўразiў мяне шматлюдзьдзем i... трамваямi. Зь некаторым страхам ехаў на трамваi ад вакзалу ў цэнтар. На плошчы вiселi вялiзныя каляровыя рэклямы кiнатэатраў, недалёка высiўся аграмадны сабор i вежа ратушы.
Вучылiшча месьцiлася ў добрым старым дамку буржуазнага выгляду, з мазаiчнай падлогай у вэстыбюлi. (Здаецца, цяпер там музычная школа. Будынак захаваўся, не пабурылi ў вайну.) Галоўныя экзамэны былi, вядома ж, па мастацтву, мы малявалi акварэляй нацюрморт з гаршкамi. Пасьля iншыя прадметы, якiя я здаў пасьпяхова, i, вярнуўшыся дамоў, атрыма ў паведамленьне аб залiчэньнi ў студэнты.
У інтэрнаце мастацкага вучылішча былі толькі матрацы з ваты – камячыстыя і нязручныя, на іх і спалі. Коўдры трэба было прывезьці з дому, і я прывёз стракатую коўдрачку, вынятую маці з куфра як самую каштоўную. Тканая яна была накшталт крыжыкаў – белае з чорным, і мае злыя сябры адразу ўбачылі ў ёй штось папоўскае. Ад іхніх папрокаў мне было сорамна, і я накрываўся коўдрай толькі ў сьцюжу, зьверху яшчэ клаў тужурку. Тужурка тая дасталася мне ад першага мужа мамы, які ў рэвалюцыю прыехаў з Курляндыі, прывёз самыя каштоўныя рэчы (тужурку, залачоныя запанкі для кашулі, цэлюлёідныя каўнерыкі і манжэты), склаў у куфар. І паехаў у Пецярбург, дзе і прапаў. Мама чакала яго ці ня год пяць, а пасьля, схадзіўшы пешшу на паклон да Ефрасіньні Полацкай, выйшла замуж за суседа-ўдаўца Уладзімера.
Увосень пачалася вучоба: жывапiс i малюнак, якiя выкладаў стары Лейтман, усе iншыя прадметы, як i ў школе. Жылi мы сьпярша ў iнтэрнаце на Магiлёўскай плошчы, цяпер яе няма – перайменавалi ў Савецкую. Цi, можа, Цэнтральную. А потым, забыўся зь якой прычыны, нас чатырох пасялiлi ў прыватным доме на Смаленскiм кiрмашы. Здаецца, раней тая плошча называлася Краснаю. Празь нейкi час у вучылiшчы арганiзавалася скульптурнае аддзяленьне, i я зь невялiкай групай хлопцаў перайшоў туды. Скульптурныя клясы мясьцiлiся ў бакавым завулку перад былой ратушай i мастацкiм музэем. Вучыла нас скульптар Ганна Iванаўна Бяляева, паходжаньнем, здаецца, з Кiева. (Пасьля вайны нiдзе ня чуў пра яе, мабыць, прапала.) Дырэктарам вучылiшча быў Iван Восiпавiч Ахрэмчык. Там жа знаходзiлася ягоная майстэрня, на першым паверсе, з вокнамi, якiя выходзiлi на вулiцу. Вокны вялiзныя, як i належыць для мастакоўскай майстэрнi. Калi пачынала цямнець, уключае сьвятло, а шторы не зашморгвае, i мы глядзiм, што ён робiць. Помнiцца вялiкая, на ўсю сьцяну палатнiна, на якой недамаляваныя абрысы Ленiна i Сталiна на нейкiм зьезьдзе. Тады гэтая тэма была абавязковай. Скульптура ўвогуле давалася мне лёгка, але падабалася менш, чым жывапiс. Шмат ляпiлi анатомiю – фрагмэнты клясыкаў, мiкелянджаляўскага Давiда – насы, вушы, твар, – тое было няцяжка. Болей клопату было з кампазыцыямi – адна- i дзьвюхфiгурнымi. Маёй курсавой работай стала фiгура пагранiчнiка ў шынялi, зь вiнтоўкай i бiноклем каля вачэй. Выкладчыца пахвалiла.
У скульптурнай клясе мастацкага вучылішча гліну для лепкі аднекуль прывозілі, а фарбы для маляваньня трэба было купіць. Пакуль што мы абыходзіліся акварэльлю, бо масьляных фарбаў, пра якія ўсе марылі, набыць маглі хіба некаторыя. У нас маслам працаваў хлопец з Азэрбайджану (пасьля і яшчэ адзін), астатнія толькі пазіралі, як ён ліха «кладзе мазкі». Мы ж ашчадна размазвалі акварэльлю на невялікіх аркушах таўставатай паперы.
А пасьля, як адмянілі стыпэндыю, ня стала за што купіць і акварэлі. Найлепшы гатунак зь яе лічыўся «мядовы», і ён быў даволі дарагі.
Горад вабіў, цікавіў, часам захапляў сельскага жыхара будынкамі і вітрынамі. Зрэдзьчас заходзіў у сабор, дзе абразоў ужо не было, а з вышыні гайдаўся знакаміты маятнік Фуко – як доказ таго, што Бога няма і зямля круціцца. Іншыя саборы пад той час ужо паўзрывалі. Заўжды галодных студэнтаў, аднак, найбольш вабілі сталоўкі, паткнуцца ў якія патрэбна была адвага. Найперш – чыстыя абрусы. Зноў жа афіцыянткі ў белых фартушках. Неяк яны дужа прыдзірліва аглядалі нас, сарамлівых падлеткаў, прымалі з усьмешкай наш сарамлівы «заказ». Заказ быў болей чым сьціплы: каша (пшонная ці пярловая) з лыжачкай масла наверсе, 200 грамаў хлеба і чай. Каша каштавала 60 кап. Наедак зь яе порцыі для нас быў ніякі. Калі са стыпэндыі мы замаўлялі па дзьве порцыі, і то было мала.
У асноўным харчаваліся хлебам з кіпнем – па бохану на дзень. Тое каштавала 1 рубель. Аднойчы, як жылі на Смаленскім базары, падрабілі пару рублёў: намалявалі акварэльлю, добра пацерлі (бы старая паперка), і прадаўшчыца не заўважыла. Але толькі аднойчы. Болей не адважыліся, дый хутка атрымалі стыпэндыю.
Вiцебск тады, канешне, быў традыцыйна мастацкi горад, меў музэй; на вулiцы Гогаля недалёка ад плошчы быў музэй славутага Пэна, якога незадоўга перад тым загадкава забiлi. У невялiкiм пакоi i на драўлянай лесьвiцы вiселi яго карцiны, выкананыя ў стылi дабротнага рэалiзму – шаўцы, старыя яўрэi, конi, выявы старадаўняга Вiцебску. Пра ягонага славутага вучня Марка Шагала, якi тады жыў у Парыжы, у яго родным горадзе нiчога не было вядома. Бы ён i ня меў нiякага дачыненьня да гэтага гораду. Але час мяняецца, i праз шмат гадоў я ўжо быў у лiку тых, хто на Пакроўскай вулiцы адкрываў скульптурны помнiк славутаму земляку.
Я там правучыўся няшмат. Увосень саракавога году аб’явiлi «радасную» навiну: пастановай ураду стыпендыi адмяняюцца, за ўсе матэрыялы i падручнiкi трэба плацiць. Як было жыць, ня толькi вучыцца? Грошай мне з дому нiколi не прысылалi, ды я i не прасiў. Аднойчы бацька, як ехаў у горад, заехаў да дзядзькi Сьцяпана, пазычыў тры чырвонцы, якiя я расьцягваў, як мог. Найбольш – на хлеб, якiм звычайна мы харчавалiся. Устанеш раненька, гадзiн у 6, i – да хлебнай крамы ў чаргу. Чарга вялiзная, усе чакаюць. Гадзiн у восем прывозяць хлеб, пачынаецца штурханiна. Карткi пад гэты час ужо адмянiлi, дык па хлеб у горад рынулiся з навакольных вёсак, зь iншых раёнаў. На хлеб выдаткоўваўся ня больш за рубель, бо трэба ж было яшчэ купiць фарбы. Ды i з брызентавых гамашаў вылезьлi пальцы... Спрабавалi мы з хлопцамi перабiвацца такiмiсякiмi заробкамi[:] на грузавой станцыi, шчотачнай фабрыцы. У Вiцебску, як нi дзiўна, да самай вайны захаваўся дробны прыватны сэктар. Недзе на вулiцы, што вяла да аэрапорту, убачылi маленькую такую крамку, над дзьвярыма было няўмела напiсана «Головные уборы шью» – стары Абрам шыў там шапкi. I вось, памятаю, мы ўдвух з Шаўчонкам, хлопцам з Палесься, пайшлi туды. (Шаўчонак пасьля таксама кiнуў вучобу, – не было як вучыцца. Ня меў абутку, дык ён асеньняй парой, па гразi хадзiў у растаптаных бурках.) Дамовiлiся з гаспадаром зрабiць яму прыгожую шыльду, ён паабяцаў за тое 15 рублёў. Знайшлi нейкую здатную фанэрыну, загрунтавалi, напiсалi «Галаўныя ўборы». На адным канцы дошкi намалявалi кепку, а на другiм капялюш. Панесьлi заказ. Гаспадар паглядзеў, паглядзеў i кажа: а чаму капялюш? Што, я капелюшы раблю для буржуяў? I ня ўзяў шыльду, адмовiўся. Вiдаць, быў напалоханы з часоў нэпа.
–––––––––––––
* Тры папярэднія сказы выкрасьленыя аўтарам у кніжным выданьні.
|
