30. ВОДПУСК
У лютым нечакана-неспадзявана далi водпуск, i я рыну ўся на радзiму. Ехаць давялося праз Крывы Рог, Харкаў, Гомель. На вакзалах пры перасадках было жахлiва – натоўпы людзей, вайскоўцаў i цывiльных, старых, жанок i дзяцей, чэргi i штурханiна... Неяк дабраўся з чамаданам да Падсьвiльля, дзе, ведаў, працуе ў бухгалтэрыi сястра Валя, пабудзiў яе ўначы, – вядома ж, на канцылярскiх сталах, дзе яна начавала зь сяброўкай. Ранiцай разам выправiлiся па сьнегавой дарозе празь лес у Кублiчы. Па дарозе сястра расказвала сваю крыўду, як пасьля нямецкага палону яе паслалi ва Усходнюю Прусiю – па каровы для калгасу. Месяц цi болей гналi вялiзны статак, даiлi i пасьвiлi па дарозе, баранiлi i даглядалi, самi заўсёды галодныя i халодныя. Але мусiлi трываць, бо абяцалi, як прыгоняць, даць карову, – нашую Акулярку ў 43-м зьелi партызаны, – i сястрычка трывала. Але як прыгналi, аказалася, што каровы патрэбныя для разьвiцьця калгаснай жывёлагадоўлi, i ганшчыцы засталiся з носам.
Дома радасна было, што ўсе жывыя, хата таксама цэлая, не спалiлi. Але хлеба няма, ашчаджалi крышку насеннай бульбы, а болей нi малака, нi мяса. Не засталося нават курэй, якiя некалi да вайны былi галоўнымi пастаўшчыкамi жабрацкага бюджэту. Увечары прыйшлi вяскоўцы, нядаўнiя партызаны, распавядалi, як перажылi вайну. Колькi зьведалi гора i крыўд! Ад немцаў, партызанаў, народнiкаў... У тым лiку i ад некаторых мясцовых, асаблiва з тых, якiя да вайны актыўнiчалi з Саветамi i ў вайну не прамiнулi ўслужыць акупантам. Але што ж, каму не хацелася жыць? Як таму ранейшаму нашаму старшынi калгасу Ягору, што трапiў у палон. Палонных трымалi ў лягеры пад Лепелем, мясцовых пушчалi дадому. Жонка пайшла па яго, ды Ягор не паслухаўся, дамоў не пайшоў. Кажа, дома адразу данясуць, што камунiст, i стрэльнуць. А тут мяне мала хто ведае, можа, перажыву вайну. Не перажыў вайну наш старшыня Ягор, загнуўся ў тым лягеры.
З маiх сяброў-школьнiкаў амаль не засталося нiкога – хто прапаў у партызанах, хто ў палiцыi (змабiлiзавалi на пачатку акупацыi), хто быў забiты на фронце пасьля вызваленьня. Некаторыя з маладых, ня трапiўшы пад дэмабiлiзацыю, прадаўжалi служыць. Iншыя прайшлi ўсе колы пекла – мабiлiзацыю ў 41-м, палон i канцлягеры, пасьля – вызваленьне, фронт i зноў лягеры – на гэты раз у iншым боку, на поўначы i ў Сiбiры.
Зьезьдзiў у раённы цэнтар Вушачу – трэба ж было стаць на ўлiк у ваенкамаце. Туды трохi пад’ехаў, а назад iшоў пешшу ўначы. Ледзьве дайшоў, не замёрз. Бо выпiў у колiшняга сябра Мiшы. Гэты, як i той мой саратавец, яшчэ ў войску пашчыраваў наконт пасьляваеннай кар’еры i цяпер рабiў у райкаме партыi. Але ён быў старэйшы за мяне, болей вопытны, а галоўнае – абачлiвы. Toe было вiдаць яшчэ змалку, калi, атрымаўшы раённую газэту, ён пачынаў яе чытаць зь перадавiцы. Я ж прывык заўсёды чытаць з канца, з чацьвёртай старонкi, дзе друкавалiся зьвесткi з-за рубяжу. Перадоўку пакiдаў без увагi.
Мой прыезд на радзiму празь сем гадоў небыцьця, вядома ж, ня мог абысьцiся без увагi мясцовага НКВД. Пачалi наведвацца тутэйшыя сэксоты, якiх дужа цiкавiла, дзе я быў у вайну? (Цi ня быў у пляну?) Адна дык сказала: «А я цябе бачыла, як тут немцы былi». Дзе ты мяне бачыла? «Ня памятаю дзе, але, здаецца, бачыла. У такой пiлотачцы...» Мабыць, былi такiя, якiм трэба было нешта ўтойваць, i такiя, каб iх выкрываць. Мая ж вайна, хоць i была далёка адсюль, але ўся – пры сьведках. У палоне я ня быў, на акупаванай тэрыторыi не пражываў. Горш давялося сябру Колю, якi цi ня ўсю вайну прабыў у Заксэнхаўзэне, працаваў на капальнях у Аўстрыi, а пасьля яшчэ i паваяваў на фронце. Дэмабiлiзаваўшыся, ён не паехаў дамоў, а скiраваў у Рыгу, дзе жыве i дасюль. У спакоi, дабрабыце i безь вялiкiх праблемаў.
Бацька спытаўся пра мае пляны – як далей? Сказаў, што хачу дэмабiлiзавацца i прыехаць дахаты, у Беларусь. А ён кажа: цi трэба? Усё ж там, у войску, хоць трудна, ды кормяць. А тут даямо бульбачку i – голад. Як да вайны. Цяпер на сваёй палосцы не пасееш – ня тое, што ў вайну. Ужо зааралi i межы...
Ехаў назад у Мiкалаеў з балючым адчуваньнем расчараваньня, вострым усьведамленьнем таго, што на радзiме не знайшоў гаючага заспакаеньня душы, да якога iмкнуўся ў свае 22 гады. Няўтульным здаваўся навакольны сьвет – непрыдатны для шчасьця ў вайну, малапрыдатны i ў мiры. Зусiм ня гэткiм ён бачыўся ў дзень, калi скончылася вайна. Мiр дужа хутка ткнуў мяне пысай у сьмярдзючую калдобiну жыцьця. Як было зь яе выбрацца?
Адчуваньне пагаршалася яшчэ i тым, што там, у Мiкалаеве, была ў мяне дзяўчына, зь якой я меў жаданьне пабрацца. Там яна мела кватэру, радню, усе працавалi на суднабудаўнiчым заводзе, казалi, што, дэмабiлiзаваўшыся, i я мог бы ўладкавацца ля iх. Але менавiта таго я i не хацеў, бо хацеў дамоў, на Беларусь. Ды, як паглядзеў, – куды б я яе ўзяў на Беларусi? I намер мой пакрысе ачах, нiбы прысак у затухлым вогнiшчы.
Апанураны i зьбянтэжаны вярнуўся ў Мiкалаеў.
|
